دانشگاه معارف الهی(شرح زیارت آل یاسین)

استاد رثایی

مقدمه

زائر در فرازهای زیارت آل یاسین با برشمردن القاب و حالات امام عصر عج، که از جایگاه ویژه‌ي امام نزد خداوند متعال حکایت دارد، ایشان را مخاطب قرار ‏داده و با اشاره به شئونات ولایتی آن حضرت، اعتقاداتش را مرور نموده و به آن‌ها اعتراف می‏کند و در هر فراز معرفتش به امام بیشتر و بیشتر می‏شود.

گاه به قیام و قعود امام سلام می‌دهد و گاه به نماز و قنوتش‌؛ گاه به تکبیر و تهلیلش و گاه به حمد و استغفارش؛ گاه به رکوع و سجودش و گاه به... .

 سپس در فرازهاي بعد به زمان‌هایی که امام در آن گذران عمر می‌کند، سلام می‏دهد:

«اَلسَّلامُ عَلَیْکَ فِی اللَّیْلِ إذا یَغْشَی وَ النَّهَارِ إذَا تَجَلَّی»

«سلام بر تو، در شب آن‌گاه که(تاریکی آن، جهان را) بپوشاند و(در)روز، هنگامی که روشنایی‌اش را نمایان کند».

لیل، در لغت، از «مُلایله» به معنای هماهنگی و توافق است یا به تناسب تاریکی و ظلمت. نهار از ماده‌ی «نهر» گرفته شده که بر گشاده شدن یا گشودن دلالت دارد. نام‌گذاری نهر به جهت آن است که آب زمین را می‌شکافد و راه خود را می‌گشاید. روز نیز به تناسب این که تاریکی شب را می‌شکافد، نهار نامیده شده است.

در رابطه با اسرار شب و روز، پیامبر اکرم ص فرمودند: حضرت عیسی ع، ضمن مواعظ خود به حوارییّن فرمود: «شب به سه جهت و روز به هفت جهت آفریده شد و هرکس در شبانه روز چنین نباشد در قیامت محکوم خواهد شد. در شب: آرامش بدن، آمرزش خواهی گناهان روز، پرستش و عبادت، و روز به جهت نماز، احسان به والدین، تلاش برای روزی، دیدار اولیاي خدا، تشییع جنازه برای آمرزیده شدن، امر به معروف و نهی از منکر که قلّه‌ی ایمان است و جهاد در راه خدا» (مستدرک سفینه البحار، ج3، ص248).

سلام بر امام ع در شب و روز

سلام به حضرت ولی عصر عج را می‌توان به دو گونه توضیح داد: اول این‌که شب و روز را به همان معنای شناخته شده ظاهری فرض بگیریم و هم در تاریکی شب و هم در روشنی روز عرض سلام داشته باشیم، که امام ع، چشم بیدار خداوند در زمین و قلب تپنده‌ی عالم وجود است. چشمي كه هرگز خواب ندارد و همیشه بیدار و هوشیار و آگاه است. خواب و استراحت او مثل افراد عادی نیست و روح ایشان بیداری و نشاط و توجه و تمرکز را از دست نمی‌دهد.

امام باقر ع درباره‌ي این فراز از زیارت كه با آیه‌ی «وَ اللَّیْلِ إذا یَغْشَی» بیان شده، می‌فرمایند: «لیل در اینجا آن دوّمی است که پرده‌ی سیاه و تاریک خود را که در دولتش فراهم آمده بر حضرت علی ع قرار داد و امیرمؤمنان ع در آن دولت (سیاه و تیره‌ی) آن‌ها صبر می‌کند و انتظار می‌کشد تا هنگامی که دولت آن به پایان برسد و منظور از نهار (روز) روز ظهور قائم از ما خاندان است که هرگاه به پا خیزد، حکومت حقه‌ي او بر باطل چیره خواهد شد و در قرآن مَثَل‌هایی برای مردم آمده که خداوند آن‌ها را برای پیامبر ص و ما خطاب فرموده که جز ما کسی آن‌ها را نمی‌داند» (تفسیر قمی، ج2، ص425).

آری از روزی که حق را از مسیر خود منحرف کردند و خورشید امامت و خلافت را خانه‌نشین نمودند، یلدای سیاهي و تاریکی آغاز شد؛ شبي که ظلمتش تا زمان ما همه جا را فراگرفته و جهان را جولانگاه شیطان صفتان نموده است. اما خداوند وعده فرموده که این شب به پایان می‌رسد و نهار متجلی می‌گردد.

در ادامه يادآوري چند نکته ضروري به نظر مي‌رسد:

1. با دقت در این سوره و سوره‌ي شمس، می‌بینیم که بیان حالت روز با فعل ماضی آمده: (تَجَلَّی، جَلّیها) اما وصف شب با فعل مضارع: (یَغْشَی، یَغْشَیها). گویا این تعبیر اشاره به آن است که خمیر مایه‌ی اصلی بشر، پاکی و نیکی و روشنایی است و نور ایمان و معرفت در فطرتش نهاده شده و باید عدل و داد و پاکی و فضیلت بر او حاکم باشد. تاریکی کفر و گمراهی و پلیدی، عارضی است و حکومت تیره و تار ستمگران و ناپاکان، غاصبانه و تحمیلی.

به اين ترتيب سلام بر آن حضرت در زمان‌های ظلمانی و تیره و تار حکومت ابلیس و رهروان شیطان صفت او، یعنی غاصبان خلافت، با کنایه‌ی شب یاد شده و سلام در عصر نور و روشنایی حکومت الهی، خود آن بزرگوار است که از آن به روز تعبیر گردیده است.

2. این سلام با همه‌ی سلام‌های گذشته و آینده تفاوت دارد؛ زیرا آن سلام‌ها به جز اَلسَّلامُ عَلَیْکَ فِی آناءِ لَیْلِکَ وَ... به اعتبار صفات ممتاز و شئون و مقامات والای آن وجود مقدس می‌باشد. امّا در این جا سلام در ظرف زمان خاص يعني هنگام تاریکی شب و روشنایی روز است؛ همان‌گونه که خداوند در قرآن در رابطه با حضرت یحیی و عیسی ع می‌فرماید: «وَ السَّلامُ عَلَیْه یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیّاً» (مریم/ 15)؛ «وَ السَّلامُ عَلَی یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ اَمُوتُ وَ یَوْمَ اُبْعَثُ حَیّا» (همان، آیه 33).

بنابراین سلام در ظرف زمان‌های پیاپی شبانه‌روز، تصدیق ایمنی کامل و بیان سلامت همه جانبه‌ی جسم و جان آن حضرت از گزند و شرارت شیطان و حوادث و رویدادهای ناگوار است به گونه‌ای که هنگام ظهور به صورت جوانی چهل ساله و نیرومند آشکار می‌گردد (الوافی، ج2، ص466). یعنی گردش افلاک و تغییر اوضاع در آن حجّت خدا تأثیر ندارد.

3. در عبارت قرآن و زیارت، لیل بر نهار مقدم شده، چون لیل اشاره به ‌زمان غیبت دارد و نهار اشاره به زمان ظهور که بعد از آن فرا می‌رسد. پس معنای سلام چنین می‌شود: سلام و درود ما بر شما ای امام عزیز که در لیل و زمان غیبت به‌سر می‌بری و سلام بر شما در زمان نهارِ روشنگر که زمان ظهور شماست.

4. نکته‌ی دیگر اینکه در تمام این سلام‌های گذشته به آن وجود مقدس در حالات مختلف و در وقت انجام طاعات درود فرستادیم که می‌تواند ناظر به این حقیقت باشد که حق تعالی را جلوات خاصی است؛ گاهی جلوة جلالی دارد، زمانی تجّلی جمالی، کمالی، کبریایی، عزّتی، عظمتی، قهاری، رحمتی، غفرانی و هکذا... .

بر این اساس در هر زمان در عالم خلقت باید یک عنصر کامل، یک انسان تمام و آئینه‌ي غیب‌نما باشد که از جلوات ذات مقدس الهی باخبر بوده و پذیرای آن جلوه گردد و مطابق آن تجلّی عبادتی بیاورد و بداند چه زمانی با قیام و چه ساعتی با قعود باید به استقبال آن جلوه رفت. چه لحظه‌ای با قرائت مناسب و چه وقتی با نماز شایسته؟ هنگامه‌ی قنوت كي است؟ کی خدا سجود می‌خواهد؟ چه وقتی رکوع می‌پسندد؟ چه زمانی خدای حمید، خواهان حمد است؟ چه وقتی استغفار و تهلیل و تکبیر مي‌خواهد؟

امروز آن انسان کامل و آن عبد مطلق، وجود مسعود حضرت مهدی عج می‌باشد که آگاه به همه‌ی این رموز و با خبر از همه‌ی این رازهاست.