حمیده سالارزاده
مقدمه
از آن جا که تربیت دینی یکی از مهمترین کلیدواژه‌ها در پرورش معنوی هر انسانی است، مادر به عنوان تأثیرگذار‌ترین عنصر در هستی، می‌تواند نقش کارآمدی در ایفای این مهم داشته باشد. از این رو آشنایی مادران با نقش خود و میزان تأثیرگذاری آن در جامعه می‌تواند در پرورش نسلی پاک تأثیرگذار باشد. در این مقاله به طور خلاصه به این مقوله پرداخته شده است.
مفهوم‌شناسی
۱. مادر: «مادر» در لغت به معنای مام، والده و زن فرزنددار است که به آن الفاظ مار، ماما هم اطلاق می‌شود ولی در اصطلاح، مادر کسی است که پرورش فرزندان را در دوران بارداری و پس از آن بر عهده دارد و در انجام این وظیفه، بدون هیچ چشمداشت مادی یا معنوی کوشاست. مراقبت‌های دوره‌‌ی کودکی، شب‌زنده‌داری‌ها و بیداریهای مادر برای فرزندان، به این دلیل نیست که این کودک روزی رشد کند و یاور او باشد. چه بسا مادر جان خود را برای طفلش به خطر می‌اندازد و جز خیر او را نمی‌طلبد (برجی زاده، ۱۳۸۹، ص۱۸۳).
۲. تربیت دینی: شناخت مفهوم «تربیت دینی» منوط به شناخت معنای دو کلمۀ «تربیت» و «دین» است. از این رو لازم است به معانی این دو واژه اشاره شود.
واژه‌ی «تربیت» در لغت، به معنای پرورانیدن یا پرورش دادن است. اما در اصطلاح تعاریف متعددی از آن ارائه شده است. این تعاریف در عین تعدد، همگی در این جهت توافق دارند که تربیت فرایندی است که نتیجه‌اش تغییر رفتار فرد (اعم از ظاهری و باطنی) و کسب هنجارهای مورد قبول می‌باشد. با توجه به این مطلب، اولاً حصول چنین چیزی نمی‌تواند دفعی باشد. ثانیاً متربی نیز باید استعدادهای لازم را برای تربیت‌پذیری دارا باشد. اما علاوه بر این، پرورش واقعی در صورتی محقق می‌شود که جریان تربیت بر اساس فطرت و سرشت متربی انجام گیرد.
واژه‌ی «دین» نیز در لغت به معنای کیش، آیین، طریقت و شریعت استو در اصطلاح عبارت است از مجموعۀ اصول و قواعد بنیادی و احکام و دستوراتی که از سوی خدا به انسان داده شده است. به عبارت دیگر، دین شامل گزاره‌های توصیفی و تجویزی است (احسانی، ۱۳۸۸، ص۲۶). از آن جا که مذهب، بزرگترین منبع تربیتی در خانواده است و همۀ فعالیت‌ها و رفتار اعضای خانواده بر آن استوار است، خانواده‌های اسلامی سعی دارند همه‌ی مسائل زندگی را بر اساس فرامین مذهبی انجام دهند. به این علت است که معتقدند مذهب، نیروی کنترل‌کننده‌ای است که آدمی را از شهوات و تمایلات نابودکننده باز می‌دارد و زمینه‌ی بهره‌مندی از عقل را فراهم می‌سازد. مذهب به آدمی ایده می‌دهد و از موهومات و تخیلات دورش می‌سازد و افکار و اندیشه‌های صالح را در او به وجود می‌آورد. تربیت دینی برای فرزند، امری ضروری و حیاتی است. او در زندگی آینده نیازمند ستون پایداری است که به هنگام تزلزل بدان متکی شود و در مسیر رسیدن به هدفش نلغزد. از سوی دیگر آدمی در مواجهه با مشکلات و حوادث زندگی نیازمند قدرتی تسلی‌بخش است و مذهب، چنین قدرتی را در انسان ایجاد می‌کند (برجی زاده، ۱۳۸۹، ص۱۹۸).
جایگاه مادری
زن براساس هدایت تکوینی، ویژگی‌های جسمی (مانند رحم و پستان) و ویژگی‌های روانشناختی (مانند علاقه به فرزندآوری و عواطف شدید نسبت به فرزند) و هدایت تشریعی، قرآن کریم و سیره‌ی پیامبر اسلام و امامان، عهده‌دار نقش مادری بوده و جایگاه برجسته‌ی نقش مذکور و حقوق و تکالیف وی تبیین شده است (خانی مقدم، ۱۳۹۵، ص۱۲۷).
مادر شدن، پذیرش مسئولیتی مهم و باعظمت است. مادری فضیلتی عالی و باشکوه است که از عالم قدس در وجود زنان لایق، تجلی می‌کند. بر اساس تعالیم دینی، گرامیداشت مقام مادران مایه‌ی ورود به بهشت است. همچنین شیوه‌ی مادر در تربیت فرزند وارسته‌ی اهل بهشت، نقش مهمی دارد. از رسول اکرم ص در این باره نقل است: «الجَنهُ تحتَ أقدامِ الامَهات»؛ بهشت زیر پای مادران است (برجی زاده، ۱۳۸۹، ص۱۸۳). مادر باید فرصت طلایی شکل‌گیری شخصیت فرزند را غنیمت شمرده و پایه‌ها و بنیان‌های اعتقادی فرزندش را با ارائه‌ی رفتارهای برگرفته از مبانی دینی و اخلاقى، تقویت نماید (معین الاسلام، ۱۳۸۵، ص۳۷).
وظیفه‌ی تربیتی مادر
مادر دو وظیفۀ عمده در قبال فرزندش دارد:
۱. تغییر و تحول در بعد روانی؛
۲. پرستاری از او.
البته آنچه در این نوشتار مدنظر ماست، وظیفۀ نخست است که بسیار مهم و سنگین بوده و نقطه‌ی آغاز در ایجاد تحول و تغییر است. براساس متون دینی و علمی، مادر در هر دو شکل مسئول و موظف است؛ به عبارت دیگر او چه با اختیار این نقش را انتخاب کرده باشد، چه بدون اختیار، در تکوین شخصیت فرزند، مهم تلقی می‌شود.
حضرت رسول ص این مسئولیت مادر را چنین توصیف می‌فرمایند: «المرأهُ راعیهٌ علی بیتِ بعلِها و وَلدِها و هی مسئولهً عنهما»؛ زن، سرپرست خانه و فرزندان شوهر خود است و درباره‌ی آنها باید پاسخ دهد (نیشابوری، ص۱۴۵۹، حدیث۳). مسئول و مورد سؤال واقع شدن مادر از آن روست که طبیعت زن آمادگی لازم را برای پذیرش مسئولیت مادری دارد. در اسلام، برای ارائه‌ی درست نقش مادر، بسیاری از منصب‌های مهم اجتماعی از دوش او برداشته شده تا بتواند در موقعیت و پایگاه جامعه و خانواده، نقش الگویی، رهبری و هدایت فرزندان را به خوبی اعمال کند. براساس تعالیم قرآن کریم که «نساؤُکُم حَرثٌ لکُم» (بقره/ ۲۲۳)، صفات الهی و انسانی از طریق زنان، یعنی مادران، به فرزندان منتقل می‌شود. در واقع بذر اولیه و مبنای آنچه در زندگی درو می‌شود، در وجود مادران شکل می‌‌گیرد این امر به دلیل نقش دوسویۀ مادر است که عامل وراثتی و محیطی به شمار می‌رود. مادران در جنبه‌ی وارثتی، خصایص بسیاری از خود به فرزندانش منتقل می‌کند و در جنبه‌ی محیطی نیز دامان آنان نخستین و در نتیجه، مؤثرترین آموزشگاه کودک است (اسکندری نژاد، ۱۳۸۹، ص۱۲۴).
ژولیانا، ملکه هند می‌گوید: «در دوران کودکی روزی با مادرم روی بالکن کاخ سلطنتی ایستاده بودم و جمعیت زیادی در خیابان ایستاده بودند و با شور و شعف، نسبت به ما ابراز احساسات می‌کردند. من که آن روز، اولین‌بار بود که چنان تظاهرات عظیمی را به چشم می‌دیدم، با شگفتی از مادرم پرسیدم: مامان! این‌همه مردم، مال من هستند؟ مادرم سرش را تکان داد و گفت: نه دخترم ما مال آنها هستیم! این جمله چنان پرمعنی بود و چنان روی من اثر گذاشت که هنوز نتوانسته‌ام آن را فراموش کنم. مادرم با این جمله، درس عبرتی به من داد که توانستم به اهمیت ملت و محبوبیت ملی پی ببرم. او با همان جملۀ زیبا و آموزنده، مرا برای تصدی پست خطیر رهبری تقویت و آماده کرد» (کریمی، ۱۳۸۲، ص۹۳).
از این رو وقتی مادر سرپرست و مسئول اصلی تربیت فرزند شد، باید در قبال مسئولیتی که به عهده گرفته، پاسخگو باشد. این امر، برای او دغدغه‌ی خاطر ایجاد می‌کند و او برای رسیدن به نتیجۀ مطلوب در این عرصه، متحمل زحمات و هزینه‌های زیادی می‌شود که از جمله‌ی آنها، صرف وقت کافی برای پرداختن به تربیت دینی فرزندان و درونی‌سازی و تعمیق ارزش‌هاست. در واقع با شتاب‌زدگی، نمی‌توان به این هدف نائل شد زیرا ممکن است در پرورش دینی اختلال یا حتی مانع بزرگی ایجاد شود (اسکندری نژاد، ۱۳۸۹، ص۱۳۸).
در جامعه‌ی اسلامی با توجه به مشکلات فراوان عرصه‌ی تعلیم وتربیت و هجمه‌ی تفکرات غربی که در خصوص نقش زنان و جایگاه آنها در جامعه وجود دارد، وجود امنیت درکانون خانواده و مخصوصاً دامان مهر و محبت مادر است که می‌تواند پاسخگوی همه‌ی نیازها و خلأها باشد. چرا که یک مادر دلسوز و مقید به آداب و اصول اسلامی می‌تواند در هر جایگاهی که قرار دارد به وظیفه‌ی خود خوب عمل کند و پرورش‌دهنده و تربیت‌کنندۀ یک نسل کارآمد و مفید باشد و این امر مهم با آموزش به مادران و آشنایی آنها با نقش مهمی که به عنوان سازندگان جامعه دارند، محقق می‌شود.
منابع
* قرآن کریم، ناصر مکارم شیرازی.
۱. احسانی، محمد؛ تربیت دینی خانواده، فصلنامه معرفت، شماره ۳۲، ۱۳۸۸
۲. اسکندری نژاد، خدیجه؛ نقش شخصیت مادر در تربیت دینی فرزند، طهورا، شماره۷، ۱۳۸۹.
۳. برجی زاده، زینب؛ نقش مادر در تربیت، طهورا، شماره ۶، ۱۳۸۹.
۴. خانی مقدم، مهیار؛ بن مایه‌های اعتقادی نقش مادری، زن در آموزه‌های وحیانی، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، سال ۲۲، شماره ۴، پیاپی ۱۱۱، ۱۳۹۵.
۵. هاشمی، سید حسین؛ قرآن و نقش تربیتی مادر در خانواده، پژوهش‌های قرآنی ۴۹و۵۰، ۱۳۸۶.
۶. کریمی نیا، محمدعلی؛ الگوهای تربیت اجتماعی، قم، پیام مهدی، ۱۳۸۲.
۷. معین الاسلام، مریم؛ زن منتظر و منتظر‌پرورى، مجله انتظارموعود، شماره۲۲، ۱۳۸۵.
۸. نیشابوری، مسلم بن حجاج؛ صحیح مسلم، بیروت، بی‌جا، بی‌تا.
