معلمی از جنس مادر

حمیده سالارزاده

مقدمه

از آن جا که تربیت دینی یکی از مهمترین کلیدواژه‌ها در پرورش معنوی هر انسانی است، مادر به عنوان تأثیرگذار‌ترین عنصر در هستی، می‌تواند نقش کارآمدی در ایفای این مهم داشته باشد. از این رو آشنایی مادران با نقش خود و میزان تأثیرگذاری آن در جامعه می‌تواند در پرورش نسلی پاک تأثیرگذار باشد. در این مقاله به طور خلاصه به این مقوله پرداخته شده است.

مفهوم‌شناسی

1. مادر: ‏‎‎«مادر» در لغت به معنای مام، والده و زن فرزنددار  است که به آن الفاظ ‎مار، ماما هم اطلاق می‌شود ولی در اصطلاح، مادر کسی است که پرورش فرزندان را در دوران ‏بارداری و پس از آن بر عهده دارد و در انجام این وظیفه، بدون هیچ چشمداشت مادی یا معنوی کوشاست. ‏مراقبت‌های دوره‌‌ی کودکی، شب‌زنده‌داری‌ها و بیداری‌‎های مادر برای فرزندان، به این دلیل نیست که این ‏کودک روزی رشد کند و یاور او باشد. چه بسا مادر جان خود را برای طفلش به خطر می‌اندازد و جز خیر او ‏را نمی‌طلبد ‎‏(برجی زاده، 1389، ص183)‏.

2. تربیت دینی: شناخت مفهوم «تربیت دینی» منوط به شناخت معنای دو کلمۀ «تربیت» و «دین» است. از این ‏رو لازم است به معانی این دو واژه اشاره شود‎.

واژه‌ی «تربیت» در لغت، به معنای پرورانیدن یا پرورش دادن است. اما در اصطلاح تعاریف متعددی از آن ‏ارائه شده است. این تعاریف در عین تعدد، همگی در این جهت توافق دارند که تربیت فرایندی است که ‏نتیجه‌اش تغییر رفتار فرد (اعم از ظاهری و باطنی) و کسب هنجارهای مورد قبول می‌باشد‎. با توجه به این مطلب، اولاً حصول چنین چیزی نمی‌تواند دفعی باشد. ثانیاً متربی نیز باید ‏استعدادهای لازم را برای تربیت‌پذیری دارا باشد. اما علاوه بر این، پرورش واقعی در صورتی محقق می‌شود ‏که جریان تربیت بر اساس فطرت و سرشت متربی انجام گیرد‎.

واژه‌ی «دین» نیز در لغت به معنای کیش، آیین، طریقت و شریعت  است‎و در اصطلاح عبارت است از ‏مجموعۀ اصول و قواعد بنیادی و احکام و دستوراتی که از سوی خدا به انسان داده شده است. به عبارت دیگر، ‏دین شامل گزاره‌های توصیفی و تجویزی است ‏(‎احسانی، 1388، ص26).‏ از آن جا که مذهب، بزرگترین منبع تربیتی در خانواده است و همۀ فعالیت‌ها و رفتار اعضای خانواده بر آن استوار است، خانواده‌های اسلامی سعی دارند همه‌ی مسائل زندگی را بر اساس فرامین مذهبی انجام دهند. به اين علت است که معتقدند مذهب، نیروی کنترل‌کننده‌ای است که آدمی را از شهوات و تمایلات نابودکننده باز می‌دارد و زمینه‌ی بهره‌مندی از عقل را فراهم می‌سازد. مذهب به آدمی ایده می‌دهد و از موهومات و تخیلات دورش می‌سازد و افکار و اندیشه‌های صالح را در او به وجود می‌آورد. تربیت دینی برای فرزند، امری ضروری و حیاتی است. او در زندگی آینده نیازمند ستون پایداری است که به هنگام تزلزل بدان متکی شود و در مسیر رسيدن به هدفش نلغزد. از سوی دیگر آدمی در مواجهه با مشکلات و حوادث زندگی نیازمند قدرتي تسلی‌بخش است و مذهب، چنین قدرتي را در انسان ايجاد می‌كند (برجی زاده، 1389، ص198).

 جایگاه مادری

زن براساس هدايت تكويني، ويژگي‌هاي جسمي (مانند رحم و پستان) و ويژگي‌هاي روانشناختي (مانند علاقه به فرزندآوري و عواطف شديد نسبت به فرزند) و هدايت تشريعي، قرآن كريم و سيره‌ی پيامبر اسلام و امامان، عهده‌دار نقش مادري بوده و جايگاه برجسته‌ی نقش مذكور و حقوق و تكاليف وي تبيين شده است (خاني مقدم، 1395، ص127).

مادر شدن، پذیرش مسئولیتی مهم و باعظمت است. مادری فضیلتی عالی و باشکوه است که از عالم ‏قدس در وجود زنان لایق، تجلی می‌كند. بر اساس تعالیم دینی، گرامیداشت مقام مادران مایه‌ی ورود به بهشت ‏است. همچنين شيوه‌ی مادر در تربیت فرزند وارسته‌ی اهل بهشت، نقش مهمي دارد. از رسول اکرم ص در این باره ‏نقل است: «‎الجَنةُ تحتَ أقدامِ الامَهات‎»؛ بهشت زیر پای مادران است‎‏ (برجی زاده، 1389، ص183)‏. مادر باید فرصت طلایی شکل‌گیری شخصیت فرزند را غنیمت شمرده و پایه‌ها و بنیان‌های اعتقادی فرزندش را با ارائه‌ی رفتارهای برگرفته از مبانی دینی و اخلاقى، تقویت نماید (معین الاسلام، 1385، ص37).

 وظیفه‌ی تربیتی مادر

مادر دو وظیفۀ عمده در قبال فرزندش دارد:

1. تغییر و تحول در بعد روانی؛

2. پرستاری از او.

البته آنچه در این نوشتار مدنظر ماست، وظیفۀ نخست است که بسیار مهم و سنگین بوده و نقطه‌ی آغاز در ایجاد تحول و تغییر است. براساس متون دینی و علمی، مادر در هر دو شکل مسئول و موظف است؛ به عبارت دیگر او چه با اختیار این نقش را انتخاب کرده باشد، چه بدون اختیار، در تکوین شخصیت فرزند، مهم تلقی می‌شود.

حضرت رسول ص این مسئولیت مادر را چنین توصیف می‌فرمایند: «المرأةُ راعیةٌ علی بیتِ بعلِها و وَلدِها و هی مسئولةً عنهما»؛ زن، سرپرست خانه و فرزندان شوهر خود است و درباره‌ی آن‌ها بايد پاسخ دهد (نیشابوری، ص1459، حدیث3). مسئول و مورد سؤال واقع شدن مادر از آن روست که طبیعت زن آمادگی لازم را برای پذیرش مسئولیت مادری دارد. در اسلام، برای ارائه‌ی درست نقش مادر، بسیاری از منصب‌های مهم اجتماعی از دوش او برداشته شده تا بتواند در موقعیت و پایگاه جامعه و خانواده، نقش الگویی، رهبری و هدایت فرزندان را به خوبی اعمال کند. براساس تعالیم قرآن کریم که «نساؤُکُم حَرثٌ لکُم» (بقره/ 223)، صفات الهی و انسانی از طریق زنان، یعنی مادران، به فرزندان منتقل می‌شود. در واقع بذر اولیه و مبنای آنچه در زندگی درو می‌شود، در وجود مادران شکل می‌‌گیرد این امر به دلیل نقش دوسویۀ مادر است که عامل وراثتی و محیطی به شمار می‌رود. مادران در جنبه‌ی وارثتی، خصایص بسیاری از خود به فرزندانش منتقل می‌کند و در جنبه‌ی محیطی نیز دامان آنان نخستین و در نتیجه، مؤثرترین آموزشگاه کودک است (اسکندری نژاد، 1389، ص124).

ژولیانا، ملکه هند می‌گوید: «در دوران کودکی روزی با مادرم روی بالکن کاخ سلطنتی ایستاده بودم و جمعیت زیادی در خیابان ایستاده بودند و با شور و شعف، نسبت به ما ابراز احساسات می‌کردند. من که آن روز، اولین‌بار بود که چنان تظاهرات عظیمی را به چشم می‌دیدم، با شگفتی از مادرم پرسیدم: مامان! این‌همه مردم، مال من هستند؟ مادرم سرش را تکان داد و گفت: نه دخترم ما مال آن‌ها هستیم! این جمله چنان پرمعنی بود و چنان روی من اثر گذاشت که هنوز نتوانسته‌ام آن را فراموش کنم. مادرم با این جمله، درس عبرتی به من داد که توانستم به اهمیت ملت و محبوبیت ملی پی ببرم. او با همان جملۀ زیبا و آموزنده، مرا برای تصدی پست خطیر رهبری تقویت و آماده کرد» (کریمی، 1382، ص93).

از این رو وقتی مادر سرپرست و مسئول اصلی تربیت فرزند شد، باید در قبال مسئولیتی که به عهده گرفته، پاسخگو باشد. این امر، برای او دغدغه‌ی خاطر ایجاد می‌کند و او برای رسیدن به نتیجۀ مطلوب در این عرصه، متحمل زحمات و هزینه‌های زیادی می‌شود که از جمله‌ی آ‌ن‌ها، صرف وقت کافی برای پرداختن به تربیت دینی فرزندان و درونی‌سازی و تعمیق ارزش‌هاست. در واقع با شتاب‌زدگی، نمی‌توان به این هدف نائل شد زیرا ممکن است در پرورش دینی اختلال یا حتی مانع بزرگی ایجاد شود (اسکندری نژاد، 1389، ص138).

در جامعه‌ی اسلامی با توجه به مشکلات فراوان عرصه‌ی تعلیم وتربیت و هجمه‌ی تفکرات غربی که در خصوص نقش زنان و جایگاه آن‌ها در جامعه وجود دارد، وجود امنیت درکانون خانواده و مخصوصاً دامان مهر و محبت مادر است که می‌تواند پاسخگوی همه‌ی نیازها و خلأها باشد. چرا که یک مادر دلسوز و مقید به آداب و اصول اسلامی می‌تواند در هر جایگاهی که قرار دارد به وظیفه‌ی خود خوب عمل کند و پرورش‌دهنده و تربیت‌کنندۀ یک نسل کارآمد و مفید باشد و این امر مهم با آموزش به مادران و آشنایی آن‌ها با نقش مهمی که به عنوان سازندگان جامعه دارند، محقق می‌شود.

 منابع

* قرآن کریم، ناصر مکارم شیرازی.

1. احسانی، محمد؛ تربیت دینی خانواده، فصلنامه معرفت، شماره 32، 1388

2. اسکندری نژاد، خدیجه؛ نقش شخصيت مادر در تربيت ديني فرزند، طهورا، شماره7، 1389.

3. برجی زاده، زینب؛ نقش مادر در تربیت، طهورا، شماره 6، 1389.

4. خانی مقدم، مهیار؛ بن مايه‌هاي اعتقادي نقش مادري، زن در آموزه‌هاي وحيانی، پژوهش‌هاي اجتماعي اسلامي، سال 22، شمارة 4، پياپي 111، 1395.

5. هاشمی، سید حسین؛ قرآن و نقش تربیتی مادر در خانواده، پژوهش‌های قرآنی 49و50، 1386.

6. کریمی نیا، محمدعلی؛ الگوهای تربیت اجتماعی، قم، پیام مهدی، ۱۳۸۲.

7. معین الاسلام، مریم؛ زن منتظر و منتظر‌پرورى، مجله انتظارموعود، شماره22، 1385.

8. نیشابوری، مسلم بن حجاج؛ صحیح مسلم، بیروت، بی‌جا، بی‌تا.

شماره نشریه:  شمیم نرجس شماره 45