(حکمت ۱۰۸ نهج البلاغه)
استاد نوقانی/ تنظیم: شفیقه رأفت
مولا می‌فرمایند: «لَقَدْ عُلِّقَ بِنِيَاطِ هَذَا الْإِنْسَانِ بَضْعَةٌ هِيَ أَعْجَبُ مَا فِيهِ وَ [هُوَ] ذَلِكَ الْقَلْبُ، وَ ذَلِكَ أَنَّ لَهُ مَوَادَّ مِنَ الْحِكْمَةِ وَ أَضْدَاداً مِنْ خِلَافِهَا؛ فَإِنْ سَنَحَ لَهُ الرَّجَاءُ أَذَلَّهُ الطَّمَعُ، وَ إِنْ هَاجَ بِهِ الطَّمَعُ أَهْلَكَهُ الْحِرْصُ، وَ إِنْ مَلَكَهُ الْيَأْسُ قَتَلَهُ الْأَسَفُ، وَ إِنْ عَرَضَ لَهُ الْغَضَبُ اشْتَدَّ بِهِ الْغَيْظُ، وَ إِنْ أَسْعَدَهُ [الرِّضَا] الرِّضَى نَسِيَ التَّحَفُّظَ، وَ إِنْ غَالَهُ الْخَوْفُ شَغَلَهُ الْحَذَرُ، وَ إِنِ اتَّسَعَ لَهُ الْأَمْرُ اسْتَلَبَتْهُ الْغِرَّةُ، وَ إِنْ أَفَادَ مَالًا أَطْغَاهُ الْغِنَى، وَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ فَضَحَهُ الْجَزَعُ، وَ إِنْ عَضَّتْهُ الْفَاقَةُ شَغَلَهُ الْبَلَاءُ، وَ إِنْ جَهَدَهُ الْجُوعُ [قَعَدَتْ بِهِ الضَّعَةُ] قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ، وَ إِنْ أَفْرَطَ بِهِ الشِّبَعُ كَظَّتْهُ الْبِطْنَةُ؛ فَكُلُّ تَقْصِيرٍ بِهِ مُضِرٌّ وَ كُلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِد»؛ به رگ‌هاى درونى انسان پاره گوشتى آويخته كه شگرف‌ترين اعضاى درونى اوست و آن قلب است كه چيزهايى از حكمت و چيزهايى متفاوت با آن، در او وجود دارد. پس اگر در دل اميدى پديد آيد، طمع آن را خوار گرداند و اگر طمع بر آن هجوم آورد حرص آن را تباه سازد و اگر نوميدى بر آن چيره شود، تأسّف خوردن آن را از پاى در آورد و اگر خشمناك شود كينه‌توزى آن فزونى يابد و آرام نگيرد و اگر به خشنودى دست يابد، خويشتن‌دارى را از ياد برد و اگر ترس آن را فراگيرد پرهيزكردن آن را مشغول سازد و اگر به گشايشى برسد، دچار غفلتزدگى شود و اگر مالى به دست آورد، بى‌نيازى آن را به سركشى كشاند و اگر مصيبت ناگوارى به آن رسد، بى‌صبرى رسوايش كند و اگر به تهيدستى مبتلا گردد، بلاها او را مشغول سازد و اگر گرسنگى بى‌تابش كند، ناتوانى آن را از پاى درآورد و اگر زيادى سير شود، سيرى آن را زيان رساند.
پس هر گونه كندروى براى آن زيانبار و هر گونه تندروى براى آن فسادآفرين است.
جلوگیری از افراط و تفریط قلب
مولا ع در این بیان حکمت‌آمیز بعضی از بیماری‌های قلب و روح را با تشبیه به قلب مادی و جسمانی بیان فرمودند؛ یعنی همان گونه که سلامت و اعتدال قلب نقش مؤثری در جسم ما دارد، سلامت و اعتدال روحی به مراتب، نقش مؤثرتری در سلامت عقل و اندیشه و ایمان و عقیده و عملکرد انسان دارد. روح انسان تا وقتی که در این بدن فعال است هم مؤثر است و هم مثأثر. اگر روح به وسیله‌ی ایمان به خدا و اعتقاد صحیح و علم و حکمت و معرفت یعنی خودشناسی قوی باشد غرایز و احساسات را کنترل نموده و در حد اعتدال نگه می‌دارد؛ لذا اعمال و رفتار انسان عاقلانه و با تدبیر و اندیشه انجام می‌پذیرد. اما اگر غرایز و احساسات و شهوات قوی‌تر از جنبه‌های روحی و معنوی شد، افراط و تفریط در خلق‌وخوی انسان پدید خواهد آمد؛ لذا مولا به طور کنایه با اشاره به قلب مادی می‌فرمایند در قلب انسان، هم مواردی از حکمت است و هم ضد آن.
شگفتی‌های روح آدمی
«فَإِنْ سَنَحَ لَهُ الرَّجَاءُ أَذَلَّهُ الطَّمَعُ»؛ اگر در دل اميدى پديد آيد، طمع آن را خوار گرداند.
رجا و امیدواری یکی از حکمت‌های بزرگ است که خداوند در روح و قلب انسان قرار داده؛ امید به رحمت الهی، امید به آینده‌ی بهتر، امید به رسیدن به نتیجه‌ی تلاش و کوشش مثل تحصیل علم.
اگر در زندگی امید نباشد انسان هیچ تلاش و کوششی نمی‌کند. اما این امید نباید جنبه‌ی افراط پیدا کند و به طمع منتهی شود و به امل و آرزوهای بی‌حدوحصر مبدل گردد.
«وَ إِنْ هَاجَ بِهِ الطَّمَعُ أَهْلَكَهُ الْحِرْصُ»؛ و اگر طمع بر آن هجوم آورد حرص آن را تباه سازد.
اگر طمع زیاد شود، قلب انسان را اشغال می‌کند و به حرص که یکی از بیماری‌های خطرناک روحی است گرفتارش می‌گرداند.
شخص حریص تعادل روحی‌اش را از دست می‌دهد و از هر راه و طریقی که شده می‌خواهد غریزه‌ی حرص را ارضا کند؛ لذا طمع و حرص موجب خواری و ذلت است.
«وَ إِنْ مَلَكَهُ الْيَأْسُ قَتَلَهُ الْأَسَفُ»؛ و اگر نوميدى بر آن چيره شود، تأسّف خوردن آن را از پاى درآورد.
اگر ناامیدی و یأس که یکی از بیماری‌های روحی و قلبی بوده و ضد رجاء است، بر انسان غالب شود تأسف بر گذشته و ناامیدی به آینده، تعادل روحی و روانی را مختل نموده و او را دچار افسردگی و انزواطلبی خواهد نمود که جنبه‌ی تفریط در یأس و ناامیدی است.
«وَ إِنْ عَرَضَ لَهُ الْغَضَبُ اشْتَدَّ بِهِ الْغَيْظُ»؛ اگر خشمناك شود كينه‌توزى آن فزونى يابد و آرام نگيرد.
اگر قوه‌ی غضبیه که در حد اعتدال برای دفاع و احقاق حق لازم است از حد بگذرد و شدید شود، جنبه‌ی افراط پیدا کرده و به کینه‌توزی و انتقام‌جویی می‌انجامد و حالت روحی و روانی را برهم زده و خوی درندگی را تشدید می‌کند که این هم یکی از امراض خطرناک روانی محسوب می‌شود و چه بسا به حدی برسد که موجب قتل و جنایت‌های جنون‌آمیز گردد.
«وَ إِنْ أَسْعَدَهُ [الرِّضَا] الرِّضَى نَسِيَ التَّحَفُّظَ»؛ اگر به خشنودى دست يابد، خويشتن‌دارى را از ياد برد.
اگر موردی او را راضی و خشنود سازد (به خواسته و مرادش برسد) سر از پا نمی‌شناسد و خویشتن‌داری که یکی از کرامت‌های روحی و روانی است را از یاد می‌برد و چه بسا اعمالی از او سر بزند که با عقل سلیم سازگار نباشد. خود باختگی در چنین مواردی یکی از بیماری‌های روحی و قلبی است.
«وَ إِنْ غَالَهُ الْخَوْفُ شَغَلَهُ الْحَذَرُ»؛ و اگر ترس او را فراگيرد پرهيزكردن مشغولش سازد.
اگر ترس بر انسان غالب شود؛ او را از کار سازنده و مفید باز می‌دارد و فکرش را مشغول می‌کند.
ترس سه قسم است: ۱. ترس طبیعی. ۲.ترس ممدوح. ۳.ترس مذموم.
1. ترس طبیعی؛ مثل برحذر بودن از سیل و زلزله و بیماری‌های ویروسی که باید از آنها برحذر بود و با آنها برخورد عاقلانه کرد. زیرا عقل اجازه نمی‌دهد انسان خود را بی‌جهت در معرض خطر قرار دهد؛ چرا که این کار، شجاعت نیست بلکه حماقت است.
2. ترس ممدوح؛ مثل ترس از معصیت و نافرمانی خدا و ترس از عذاب الهی که این‌گونه ترس انسان را از اعمالی که موجب عذاب و عقاب الهی هستند برحذر می‌دارد. این ترس ناشی از علم و معرفت و ایمان به خداست؛ لذا قلب سالم چنین خوف و خشیتی دارد که قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّمَا یخْشَی اللّه مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء» (فاطر/۲۸)؛ حقیقت چنین است؛ از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او می‌ترسند.
3. ترس مذموم؛ مثل ترس از میدان جنگ و مبارزه با دشمن و دفاع از حق. چنین ترسی از ضعف ایمان بوده و خلاف توکل و از بیماری‌های قلبی می‌باشد. در جنگ بدر ابوسفیان یک نفر را فرستاد تا مسلمانان را از جنگ با کفار و مشرکین بترساند، خداوند در سوره‌ی آل عمران آیه‌ی ۱۷۵ در این باره فرمود: «إِنَّمَا ذَلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءَهُ فَلَا تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ»؛ این فقط شیطان است که پیروان خود را (با سخنان و شایعات بی‌اساس) می‌ترساند. از آنها نترسید و تنها از من بترسید اگر ایمان دارید.
«وَ إِنِ اتَّسَعَ لَهُ الْأَمْرُ اسْتَلَبَتْهُ الْغِرَّةُ»؛ و اگر به گشايشى برسد، دچار غفلتزدگى شود.
اگر وسعت و رفاه یا امنیت در زندگی پیدا کند به سرگرمی و غفلت از یاد خدا و انجام وظیفه مبتلا می‌شود. غفلت از خدا ضد تذکر و یکی از بیماری‌های قلب و روح است و معمولاً منشأ آن رفاه، آسایش و خوشگذرانی است.
قرآن کریم در سوره‌ی کهف آیه‌ی ۲۸ می‌فرماید: «وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ ۖ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا»؛ با کسانی باش که پروردگار خود را صبح و عصر می‌خوانند و تنها رضای او را می‌طلبند و هرگز به خاطر زیورهای دنیا، چشمان خود را از آنها برمگیر و از کسانی که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم اطاعت مکن؛ همان‌ها که از هوای نفس پیروی کردند و کارهایشان افراطی است.
لذا اگر آسایش‌طلبی مفرط پدید آید قلب، به بیماری غفلت از یاد خدا گرفتار می‌شود.
«وَ إِنْ أَفَادَ مَالًا أَطْغَاهُ الْغِنَى»؛ و اگر مالى به دست آورد، بى‌نيازى آن را به سركشى كشاند.
کوشش برای کسب مال حلال و وسعت‌دادن در زندگی ممدوح است. پیامبراکرم ص می‌فرمایند: «الکادُ علی عَیاله مِن حلال کَالمجاهد فی سبیل الله» (بحارالانوار/ج۳/۱۳)؛ کسی که برای [کسب روزیِ] خانواده‌اش زحمت بکشد، مانند کسی است که در راه خدا جهاد می‌کند. ولی اگر مقصودش مال‌اندوزی و تکاثر باشد و جنبه‌ی افراطی پیدا کند، به سرکشی می‌انجامد و اگر تجاوز به حق دیگران باشد ضد حکمت و ملکات انسانی است.
قرآن هم در این باره می‌فرماید: «كَلَّا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَ* أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَى» (علق/۶و7)؛ به یقین انسان طغیان می‌کند، از این که خود را بی‌نیاز ببیند.
راغب می‌گوید: «طغیان تجاوز از حد است همچنان که درباره‌ی آب گفته می‌شود: آب طغیان کرده؛ یعنی از حد تجاوز کرده». لذا درباره‌ی انسان تجاوز از حد درگناه است. حد انسان «انسانیت» است؛ یعنی رحم و عطوفت، خیراندیشی و نیکوکاری وقتی از این حدود تجاوز کند طغیان است.
«وَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ فَضَحَهُ الْجَزَعُ»؛ و اگر مصيبت ناگوارى به او رسد، بى‌صبرى رسوايش كند.
انسانی که ایمانش ضعیف است و تکیه‌گاه محکمی ندارد ظرفیت روحی‌اش کم است و در برابر مصایب و مشکلات خوددار نیست؛ چه بسا حالاتی از خود بروز دهد که اسرار درونی‌اش فاش گردد و موجب ملامت و شماتت دشمنان و سوء‌استفاده‌ی آنان شود.
- «إِنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا. إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعً. وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا» (معارج/۱۹-۲۱)؛ به راستى كه انسان سخت آزمند [و بى‌تاب] خلق شده است. چون صدمه‌اى به او رسد عجز و لابه كند و چون خيرى به او رسد بخل ورزد.
- «الجَزَعُ عندَ المُصيبَةِ أشَدُّ مِن المُصيبَةِ» (غررالحکم/۱۵۶۲)؛ بيتابى‌كردن در مصيبت، سخت‌تر از خود مصيبت است.
«وَ إِنْ عَضَّتْهُ الْفَاقَةُ شَغَلَهُ الْبَلَاءُ»؛ و اگر به تهيدستى مبتلا گردد، بلاها او را مشغول سازد.
انسان بنا به طبیعت مادی‌اش خواهان رفاه و آسایش است و فقر و ضعف اقتصادی را به سختی تحمل می‌کند، ولی نه به حدی که دل و قلب انسان را به خود مشغول کند. انسان نباید مانند حیوان باشد که همه‌ی تلاشش در راستای امور مادی است؛ تا آنجا که حتی برای زدودن فقر به هر گناه و ذلتی تن دهد.
شاید در این‌جا کلمه‌ی بلا به معنای آزمایش باشد؛ چون خداوند اغنیا را به مال و ثروت آزمایش کند و فقرا را به فقر و تنگدستی؛ لذا اگر انسان فقیر، ایمان قوی و توکل به خدا داشته باشد روح بزرگواری و ابای نفس را از دست نمی‌دهد و خدا را روزی‌رسان می‌داند.
چنان که قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ» (ذاریات/۵۸)؛ خداوند روزی‌دهنده و صاحب قوّت و قدرت است» اما هرگاه قلب بیمار شود، فرد ثروت جهانی را هم داشته باشد گرفتار حرص و طمع خواهد بود.
«وَ إِنْ جَهَدَهُ الْجُوعُ [قَعَدَتْ بِهِ الضَّعَةُ] قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ»؛ و اگر گرسنگى بى‌تابش كند، ناتوانى او را از پاى درآورد.
اگر گرسنه شود بنا به اقتضای طبیعت از ناتوانی زمین‌گیر می‌شود. گرسنه ماندن و غذا نخوردن موجب ضعف جسمانی خواهد شد و بی‌تأثیر در روح انسان هم نخواهد بود؛ زیرا بدن انسان در فعالیت‌های خود انرژی مصرف می‌کند؛ چه فعالیت‌های فیزیکی و چه فکری که انرژی مصرف شده باید به وسیله‌ی غذا تأمین شود. خداوند برای ادامه‌ی حیات و بقای زندگی میل به غذا و غریزه‌ی لذت از خوردن و آشامیدن را در انسان قرار داده تا زندگی و حیات او تا مدت معلوم باقی بماند؛ لذا مبارزه با این میل غریزی و طبعی تفریط از حد تعادل است و انسان را ضعیف و ناتوان نموده و از انجام وظایف روزمره‌ی زندگی بازمی‌دارد.
«وَ إِنْ أَفْرَطَ بِهِ الشِّبَعُ كَظَّتْهُ الْبِطْنَةُ»؛ و اگر زيادى سير شود، سيرى او را زيان رساند.
اگر انسان در خوردن افراط کند یعنی پرخوری کند به رنج و تعب گرفتار می‌شود. اشباع و افراط در شهوت خوردن یعنی با سیری و بی‌میلی غذا خوردن و یا بیش ازحد نیاز مصرف نمودن، خطرش برای سلامت بدن از جوع و گرسنگی بیشتر است. چون افراط در خوردن موجب بیماری‌های مختلف و مرگ زودهنگام می‌شود. لذا سلامت جسم انسان در تعامل این مورد است و هرگونه افراط و تجاوز از حد و هر گونه تفریط یعنی تقصیر و کمبودی موجب زیان و فساد در سلامت انسان خواهد شد.
- «التُّخمَةُ تُفْسِدُ الحِكمَةَ، البِطْنَةُ تَحْجُبُ الفِطْنَة»؛ پرخورى، حكمت را تباه مى‌كند؛ شكم‌بارگى، هوش و ذكاوت را مى‌برد. تخمه بیماری است که غالباً از پرخوری و سوء هاضمه عارض می‌شود.
- حضرت رسول الله
نیز می‌فرمایند: «مَن أكَلَ طَعاما للشَّهْوَةِ حَرّمَ اللّه ُ على قَلبِهِ الحِكمَةَ» (ورّام بن أبي فراس، 1401، ج۲ ، ص۱۱۶)؛ هر كس غذايى را براى شهوت [و لذت و نه رفع گرسنگی] بخورد، خداوند حكمت را بر دل او حرام گرداند.
منابع
* قرآن کریم، ترجمه: ناصر مکارم شیرازی، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف الاسلامی، ۱۳۷۳ش.
* سید رضی؛ نهج البلاغه، بیروت، دارلعلوم، ۱۴۲۶ق.
1. عبدالواحد آمدی تمیمی؛ غررالحکم دررالکلم، قم، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
2. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
3. ورّام بن أبي فراس؛ مجموعة ورّام (تنبيه الخواطر و نزهة النواظر)، قم، مکتبه الفقیه، ۱۴۰۱ق.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 45