اعظم رحمت آبادی
واژهی «معنویت» در مقابل «مادیّت» و کلمهی «معنی» در مقابل «ماده» قرار دارد. بنابراين «عالم معنی» عبارت است از آنچه مقصد و مدلول و هدف و ماورای این جهان مادی است (فخار، 1389، ص ۲۲۴).
بيترديد معنویت و توجه به عالم ماورای طبیعت، تغییر نگرش به زندگی و انتخاب سبک و روش مناسب با آن را به دنبال دارد. افرادی که به خداوند اعتماد کامل دارند، ارتباط معنوی با او برقرار میکنند و دلبستگی به خدا را در زندگی خود و درونشان احساس میکنند. این عامل موجب میشود دچار یأس و ناامیدی و احساس انزوا و تنهایی در زندگی نشوند و با اراده و تلاش مضاعف، کار کنند. این قبیل افراد عمدتاً اخلاقیات را مراعات میکنند و با دیگران تعاملات بهتر، بانشاطتر و پرشورتري دارند.
مطالعات نشان داده دلبستگی به خدا نیروی خارقالعادهای است كه قدرت معنوی زیادي به انسان ميبخشد و به او در تحمل مشکلات زندگی کمک كرده و بر نحوهي تفکر و اندیشهي او تأثیر مثبت میگذارد. فرد مذهبی به یک مبدأ متعالی معتقد است و آن را ميپرستد. او با اتکا به قدرت الهی و اعتماد به اینکه خدا قادر، حاضر و پاسخگوی همیشگی نیازهاي اوست، وقوع حوادث مثبت و خوشایند را برای خود محتملتر دانسته و حوادث منفی را با توکل به نیروی ایمان و تواناییهای خود بهراحتی پشت سر میگذارد. در نتیجه با اراده و تلاش بیشتر و بهتري کار میکند (عادلزاده بابلان و ديگران، زمستان 98، ص 101-۱۰۲).
طبق برخی روایات يكي از ویژگیهاي خداباوران اين است که کسالت و بیحالی از آنان دور است و پیوسته بانشاطند: «تراه بعیداً کَسَلَه، دائما نشاطه» (حر عاملي، ج 2، ص 230).
یکی از ابعاد توحیدباوری، خیر دانستن تقدیر الهی است. فرد توحيدباور معتقد است آن چه خداوند متعال تقدیر کرده و حکم میکند، مبتنی بر خیر است و اساساً معنا ندارد که خداوند، کاری جز خیر انجام دهد. بنابراین همهي قضاهای تکوینی و تشریعی خداوند را خیر میبیند (پسندیده، 1392، ص 130).
همچنين معنویت نگرش فرد را نسبت به دنیای اطراف بهبود میبخشد و موجب ایجاد حس استقلال و قدرت و کاهش احساسات منفی و تنشها میشود. در واقع سلامت معنوی، تجربهي معنوی انسان در دو چشمانداز مختلف است.
چشمانداز سلامت مذهبی بر چگونگی درک افراد از سلامتی در زندگی معنویشان متمرکز است آن هنگام که با قدرتی بالاتر ارتباط دارند.
چشمانداز سلامت وجودی نيز بر نگرانیهای اجتماعی و روانی افراد متمرکز است. سلامت وجودی در خصوص كيفيت سازگاري افراد با خود، جامعه و محیط بحث میکند.
دلبستگی به خدا و اعتقاد به او به عنوان منبع و مبنای امنیت در موقعيتهاي استرس و آشفتگی روانی باعث ايجاد امید و خوشبینی، ارادهي قوی برای انجام کار و فعالیت در موقعیتهای دشوار ميگردد. چرا كه فرد احساس میکند تکیهگاه ایمن و قدرتمندی دارد که از او حمایت میکند.
افرادی که دلبستگی بیشتری به خدا دارند، کمتر دچار تنش و افسردگی میشوند و از احساس رضایت و صمیمیت بیشتری برخوردارند (ایلبیگی، 1398، ص ۸۷- ۸۸). چنین افرادی حس خوشایندی نسبت به محیط و جامعه و آینده دارند و نگاهشان نسبت به خالق هستی نگاهی شاکرانه است. در واقع کسی که از سلامت معنوی برخوردار است، به خدا خوشبین بوده و از اين رو واقعیتها و مسائل زندگی را راحتتر میپذیرد و آرامش بیشتری دارد. او ایمان دارد که داشتههایش در زندگی نعمت است و نداشتههایش حکمت. لذا هیچگاه از لطف و رحمت خدا ناامید نمیشود.
چنین افرادی، با همت و ارادهاي محكم برای حل مشکلات تلاش میکنند و معتقدند بخشی از سختیها از ناحیهي خداوند است و جنبهي آزمایشی دارد و براي توانمندسازی آنان در نظر گرفته شده است. در باور آنان برخی از مشکلات و سختیها اثر وضعی رفتارهای خودشان است. آنان در مقابل اين دسته از سختيها صبر، توکل و استغفار پيشه كرده و به جنگ مشکلات رفته و احساس درماندگی و ناامیدی نمیکنند. همچنين از سویی معتقدند انسان باید با اختیار خود، کاری انجام دهد که خیر مقدّر را به خیر مؤثر تبدیل کند. از این رو از کفران، جزع، کراهت از اطاعت و ... اجتناب میکنند. چنین افرادی در مواجهه با مشکلات اراده و انگیزهشان را برای تلاش مجدد حتی در صورت شکست و مواجهه با موانع از دست نمیدهند و به دنبال راههای جدید برای از بین بردن موانع میگردند.
با اين توصيف روشن است بیتوجهی به این اصول توحیدی میتواند زندگی را به شدت تحتالشعاع قرار دهد و فرد را دچار اختلالات روانی مانند احساس تنهایی، افسردگی و از دست دادن معنا در زندگی نمايد.
از اين رو بايد دانست که مشکلات همواره در این دنیا وجود دارد و نيز در مسیر دستیابی به اهداف، تهدیدهای فراوانی هست كه در صورت تعلل، دستیابی به آنها در بیشتر مواقع غیرممکن یا بسيار سخت خواهد بود. اما تلاش و کوشش میتواند فرد یا سازمان را برای دستیابی به اهداف کمک کند.
قرآن کریم تلاش و کوشش را اصلي کلی و عمومی برای دستیابی به اهداف میداند و میفرماید: «و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا و إن الله لمع المحسنین» (عنکبوت/ ۶۹)؛ آنها که در راه ما باخلوص نیت جهاد کنند قطعاً به راههای خود هدایتشان خواهیم کرد و خداوند با نیکوکاران است.
براساس آنچه در تفاسیر آمده هم «جهاد» تعبیر وسیع و مطلقی است و هم «فینا». بنابراین هر گونه جهاد و تلاش در راه خدا و برای او و به منظور وصول به اهداف الهی، در اين دايره قرار ميگيرد؛ خواه آن تلاش در طریق کسب معرفت باشد یا جهاد با نفس یا مبارزه با دشمن یا صبر بر طاعت یا شکیبایی در برابر وسوسهي معصیت یا در مسیر کمک به افراد مستضعف یا انجام هر کار نیک دیگر. پس کسانی که در این راهها به هر صورت و طريقي برای خدا مجاهده کنند، مشمول هدایت و حمایت الهی هستند.
همچنین قرآن کریم دستیابی به اهداف را به طور صریح و شفاف منوط به اراده و تلاش و کوشش میداند و میفرماید: «و ان لیس للإنسان إلا ما سعی» (نجم/ ۳۹)؛ برای انسان بهرهای جز سعی و کوشش او نیست.
بنابراین از منظر قرآن کریم نه تنها تلاش و کوشش و اراده برای انجام امری پسندیده و نیکوست بلکه شخص در صورت دست نیافتن به اهداف هم مأجور خواهد بود.
از این رو انسان باید بداند تلاشهای او، در رسیدن به اهداف و خواستههایش نقش مهمي دارد و نتیجهي آنها عاید خود او و جامعه میگردد (شفیعی، 1396، ص ۶۸- ۶۹).
حضرت علی ع دستیابی به طاعت خدا و عبودیت را تنها در گروِ کوشش و ارادهي قوی، آن هم در منتها درجهي آن معرفی نموده و ميفرمايند: «علیکم بالجد و الاجتهاد و التأهب و الاستعداد» (نهج البلاغه، خ 230)؛ بر شما باد به تلاش و سختکوشی و مهیا شدن و آماده گشتن.
و نيز «طاعه الله سبحانه لا یحوزها الا من بذل الجد و استفرغ الجهد» (تميمي آمدي، 1366، ص 184)؛ طاعت خدای سبحان را کسی به دست نمیآورد مگر آن که تلاش به خرج دهد و نهایت کوشش خود را به کار گیرد.
البته ناگفته نماند با وجود نگاه توحیدی و تلاش، گاهی انسان دچار لغزشهایی میشود و از هوای نفس تبعیت میکند. اما اگر باور داشته باشیم که گناه زمینهي از بین رفتن نعمت را فراهم میسازد، خودسازی و تخلق به اخلاق و وجدان اخلاقی را مورد توجه بيشتري قرار میدهیم.
حضرت علی ع در اين باره ميفرمايند:
«مَا زَالَتْ نِعْمَةٌ وَ لَا نَضَارَةُ عَيْشٍ إِلَّا بِذُنُوبٍ اجْتَرَحُوا أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ» (صدوق، ص 624)؛ هیچ نعمت و نشاط زندگانیای از بین نرفته مگر به واسطهی گناهانی که مرتکب شدهاند و به راستی که خداوند به بندگان ستم نمیکند.
در همین راستاست که جهاد با نفس همگام با تلاش در جامعه معنی مییابد.
همچنين ايشان به نقل از پیامبر میفرمایند:
رسول خدا سپاهی را به جنگ اعزام فرمودند. وقتی سپاه برگشتند رسول خدا فرمودند: خوشآمد میگویم به مردانی که جهاد اصغر را انجام دادند اما جهاد اکبر و بزرگتر بر عهدهی آنان باقی است. مردم پرسیدند: ای رسول خدا جهاد اکبر چیست؟ حضرت فرمودند: جهاد با نفس.
امیرالمؤمنین در ادامهي نقل این ماجرا میفرمایند:
«إن أفضل الجهاد من جاهد نفسه التي بين جنبيه» (حر عاملي، ج 2، ص 123)؛ برترین جهاد آن است که انسان با نفس خود که در درونش است مبارزه کند.
اهمیت این کلام وقتی روشنتر میشود که سختیهای جنگ با دشمنان خارجی اعم از بیخوابیها و خستگیها، گرسنگیها و تشنگیها، دوری از اهل و وطن و مجروح و شهید شدن را در نظر بگیریم و بدانیم که طبق این حدیث نورانی همهي این سختیها جهاد کوچک است و جهاد بزرگتر و برتر جهاد با نفس است که در نتیجه سختیها و ابتلائات بزرگتر و مهمتری خواهد داشت و همت و تلاش بیشتری را خواهد طلبید (نابرده رنج، ماهنامه خلق، شماره ۳۷، ص ۴ و ۵).
بنابراين فردی كه عمل صالح را در ابعاد مختلف زندگی خود تعریف میکند، با ارادهي کامل تلاش میکند هر چه بیشتر و سریعتر آن را به دست آورد.
از نظر دور نماند که عمل صالح همان تلاش و کوششی است که انسان در آن رضایت خداوند متعال را برای خود جستجو میکند. بنابراین هیچ تفاوتی بین انسانی که در بازار مشغول انجام کار بوده و کسی که برای رضایت و جلب رحمت خداوند متعال مشغول انجام فرایضی همچون نماز و روزه است، نخواهد بود. زیرا هر دوي این کارها از مصادیق عمل صالح بوده و انجام هیچ کدام، شخص را از انجام عمل صالح دیگری بینیاز نمیگرداند. از سوی ديگر خداوند متعال، خود بندگانش را به کار کوشش و عمل دعوت کرده و انسان را در برابر انجام هر نیکی به پاداش مناسب بشارت داده است (آصفی، 1384، ص ۱۷۷).
روشن است كه جامعهای با اين مختصات نه تنها معطل نمیماند بلکه مشکلات را نيز حل میکند و موانع را در مینوردد و در برابر کمبودها با اراده و تلاش، راههای نو و جدید ابداع میکند. اين جامعه در سایهي باور توحيدي و با سعهي صدر همهي ناکامیها و سختیها را تحمل میکند و سرانجام پیروزی نهایی از آن او خواهد بود.
منابع
· قرآن کریم
· نهج البلاغه
1. آصفی، مهدی، درنگهایی در دعای ماه رجب، فصلنامه علوم حدیث، شماره ۳۷ و ۳۸، 1384.
2. ایلبیگی، رضا؛ نقش سلامت معنوی و دلبستگی به خدا در پیشبینی کیفیت زندگی، فصلنامه روانشناسی و دین، شماره 46، 1398.
3. پسندیده، عباس؛ الگوی اسلامی شادمانی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، 1392.
4. تمیمی آمدی، غررالحکم، قم، دفتر تبلیغات، 1366.
5. حر العاملي؛ وسایل الشیعه، ج 2، تحقيق و تصحيح الشيخ محمد الرازي، بيروت دار إحياء التراث العربي.
6. زاهد بابلان، عادل و دیگران؛ نقش دلبستگی به خدا و سلامت معنوی در خوش بینی دانشآموزان، نشریهی روانشناسی و دین، سال دوازدهم، شماره ۴، زمستان ۹۸.
7. شفیعی، مهدی، اصول حاکم بر مسیر دستیابی به اهداف در برنامهریزی از منظر قرآن کریم، نشريه اسلام و پژوهشهای مدیریتی، شماره 15، 1396.
8. شیخ صدوق؛ الخصال.
9. فخار، باقر؛ معنویت و ولایت، نشریه اخلاق، شماره ۲۱، 1389.
10. ماهنامه خلق، نابرده رنج، شماره ۳۷، 1392.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 42