نگرش اسلام به خشونت علیه زنان

هر عیب که هست از مسلمانی ماست!/مریم و شهرزاد کتابی از کرمانشاه

از آن جا که ادیان الهی همواره مدافع مظلومین بوده و زنان نیزدرطول تاریخ به دلیل وضعیت جسمانی خویش آسیب پذیرتربوده اند لذا اسلام نیز نسبت به مسأله ی نفی خشونت علیه زنان تأکید برموارد ذیل نموده است:

 

۱. پیشگیری وتأکید بربهداشت روانی

در متون دینی نمونه های فراوان می توان یافت که توصیه به خوش رفتاری با زنان نموده و از خشونت علیه آنان بازداشته است ازجمله:

حضرت علی (علیه السلام) هنگام وفات وصیت فرمود:  «مؤمنان را سفارش می کنم به شهادت بریگانگی خدا و این که او شریکی ندارد و همانا محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بنده و فرستاده ی اوست و. . . خدا را، خدا را در مورد زنان و خدمتکاران در نظر بگیرید. همانا آخرین سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) این بود که فرمود: شما را به دو قشرجامعه که در ضعف نگاه داشته شده اند سفارش می کنم: زنان و خدمتکاران» . ^۱

امام باقر (علیه السلام) فرمود: «در دو گروه جامعه که در ضعف قرار گرفته اند، تقوای الهی را پیشه ی خود سازید. آن دو گروه عبارتند از: زنان و یتیمان».^۲

امام کاظم (علیه السلام) فرمود: «خداوند بیش از هر چیز، به خاطر (حمایت از) زنان و کودکان غضب می کند».^۳

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «تکریم نمی کند زنان را مگر فرد کریم و اهانت روا نمی دارد به آنان مگر فرد فرومایه و پست». ^۴

۲. مقابله با عوامل فرهنگی زمینه ساز خشونت علیه زنان

اسلام به عوامل فرهنگی زمینه ساز خشونت علیه زنان توجه نموده و با آن به مقابله برخاسته است. این عوامل فرهنگی متعدد می باشد، از جمله: اعتقاد به این که وجود پسر بر دخترترجیح دارد، به این دلیل که پسران بازده اقتصادی دارند و دختران مصرف کننده ی اقتصاد خانواده اند، یا این که پسران امکان رشد و تعالی بیشتری دارند، لذا سعادتمندی آنان افزون تراست. اسلام جهت روشنگری اذهان در این زمینه به سخنان ائمه ی معصومین (علیه السلام) استناد می کند:

امام صادق (علیه السلام) فرمود:  «هر که آرزوی مرگ دختری را کند از پاداش دختران محروم می شود و خداوند را در حالی ملاقات می کند که گناه کاراست». ^۵

در جای دیگر امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «مردی نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود. به او خبری دادند که رنگ چهره اش تغییرکرد. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) سؤال کردند چه شده؟ او گفت: خیر است. حضرت فرمود: توضیح بده. آن مرد گفت: هنگام خروج از منزل، همسرم درد زایمان داشت، اکنون به من خبردادند که دختری زاییده است. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: چرا ناراحت شدی؟ زمین او را بر روی خود جای داده، آسمان براو سایه افکنده و خداوند هم رزق او را می رساند. علاوه برآن، گلی خوشبو است که از آن لذت می بری». ^۶

مردی از اصحاب امام صادق (علیه السلام) دارای فرزند دختری شد. اندوهگین و خشم آلود نزد امام (علیه السلام) رفت. آن حضرت از او پرسید: اگر خداوند بخواهد به تو چیزی ببخشد و از تو بپرسد که من برای تو انتخاب کنم یا خودت انتخاب می کنی، چه جواب می دهی؟ آن مرد گفت می گویم: پروردگارا! خودت برایم انتخاب کن. حضرت فرمودند: به درستی که خداوند، فرزند دختر را برایت انتخاب کرده است. سپس فرمود در ماجرای موسی و خضرآن گاه که خداوند اراده کرد که مرگ پسری فرارسد و در قرآن فرمود:  «و خواستیم که پروردگارشان آن دو را به پاک تر و مهربان تر از او عوض دهد» خداوند به پدر و مادر آن پسر در عوض او، دختری عطا کرد که از نسل آن دختر هفتاد پیامبر به دنیا آمد». ^۷

     

۳. روش های تربیتی زمینه سازنفی خشونت علیه زنان                                                                                      

برای رفع فرهنگ خشونت علیه زنان ، در تعالیم اسلامی تأکید بر پرورش اجتماعی مبتنی بر عدالت میان فرزندان شده است:

پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «همانا خداوند دوست دارد که با فرزندان خود عادلانه رفتار نمایید، حتی در بوسیدن فرزندان»^۸

هم چنین ایشان فرمودند:  «در هدیه و بخشش به فرزندان خود، بین آن ها به مساوات رفتار نمایید و در صورتی که ناگزیر از ترجیح برخی از آن ها بر برخی دیگر باشید، دختران را بر پسران ترجیح دهید».^۹

 

ج. اسلام و نفی خشونت خانگی

همان گونه که پیشتر نیز اشاره شد از عمده ترین اقسام خشونت نسبت به زنان خشونت های خانگی است؛ که در این زمینه نیز اسلام توصیه به خوش رفتاری با دختران نموده و جایگاه ارزشمند زنان را با عنوان همسر و مادر یادآور شده و سفارش فراوان بر خوش رفتاری با آن ها و پرهیز از خشونت علیه آنان نموده است:

۱. دختر

به دلیل رواج فرهنگ فروتنی جنس مؤنث نسبت به مذکر، اسلام توصیه های خاص در زمینه ی توجه به ارزش ویژه ی دختران نموده و خواستار توجه مخصوص به آنان شده است تا با جبران ضعف تاریخی جایگاه زنان، عدالت بین موقعیت دختران و پسران در جامعه فراهم آید:

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «چه قدر فرزند دختر خوب است. دختران سرشار از لطف هستند،  آماده ی کمک ویاری می باشند و پاکیزه و مبارکند»^۱۰

امام صادق (علیه السلام) می فرماید:  «یک زن درست کار از هزار مرد ناصالح بهتر است»^۱۱

هم چنین ایشان در جای دیگرفرمودند: «بیشترین خیردر دختران است». ^۱۲

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) : «هر که خداوند به او دختری عطا فرماید و او دخترخود را آزار ندهد، به او اهانت ننماید و هرگز پسر خود را بر دخترترجیح ندهد، خداوند او را داخل بهشت می گرداند» ^۱۳

۲. همسر

امام صادق (علیه السلام): «همین یک گناه برای مرد کافی است که خانواده ی خود را ضایع سازد». ^۱۴

امام باقر (علیه السلام): «کسی که زنی را به همسری برگزیند باید او را اکرام کند. زنان شما باعث نشاط شما هستند. هرکه ازدواج می کند حق ندارد او را اذیت کند». ^۱۵

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد جزای بدرفتاری شوهر با همسرش در روایتی فرموده اند: «هرمردی که با سخنان خود همسرش را آزار دهد، خداوند از او بخشش و صدقه و حسنه ای را قبول نمی کند، تا زن خود را راضی کند. اگر چه آن مرد روزش را روزه بگیرد و شب ها را شب زنده داری کند و در راه خدا بنده آزاد نماید و در راه جهاد با دشمنان خدا مبارزه کند و چنین شوهری اولین کسی است که وارد آتش جهنم می شود». ^۱۶

در جای دیگر ایشان فرمودند: «آگاه باشید که خدا و رسول خدا از شوهری که به زنش ضرری رساند تا زن، مهریه ی خود را حلال نماید و طلاق گیرد، بیزارمی باشند و خداوند برای شوهری که زن خود را مورد آزار قرار دهد تا او حقوق خود را ببخشد، به عذابی کمتر از آتش رضایت نمی دهد. زیرا خداوند در مقابل آزار رساننده ی به زن غضب می کند، همان گونه که برای یتیم (و در حمایت از او) غضب می کند». ^۱۷

و نیز فرمودند: «هرمردی که به صورت همسرش یک سیلی بزند، خداوند، عزوجل، به مالک دوزخ فرمان می دهد او را درجهنم، هفتاد سیلی بزنند.^۱۸

هم چنین می فرمایند: «به درستی که خداوند مردانی را که بر سر همسرانشان فریاد می زنند دوست ندارد و صدای ملایم را دوست دارد» . ^۱۹

و در جای دیگر فرمودند: «آیا شما را از بدترین مردانتان آگاه کنم؟ گفتیم: بله یا رسول الله. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: بدترین مردان شما کسی است که تهمت زن، بد اخلاق و بد زبان است، به تنهایی می خورد و بخشش نمی کند. و دیگران پناه همسرش هستند»^۲۰

تمامی احادیث یاد شده شواهدی بر اهتمام دین به کم کردن زمینه های ناخرسندی و خشونت در خانواده علیه زنان است. مهم تر آن که ازابتدای زندگی مشترک واولین ارتباط همسرانه ی مرد وزن، زوج توصیه به خواندن دعایی می شود که در آن آمده است:  «خداوندا!من امانت تو را دردست دارم». از سوی دیگر، به زوجه نیز توصیه شده است تا با صبر بر مشکلات طبیعی زندگی، همکاری با همسر در حوزه ی سرپرستی وی و تمکین خاص، زمینه های خشونت را از میان بردارد.

۳. مادر

اسلام درباره ی نیکی به پدر و مادر و نفی خشونت و بد رفتاری با آنان احادیث بسیاری را بیان کرده است که در این جا تنها با توجه به محوریت مقاله به یک نمونه از این احادیث درباره ی مادر اشاره می شود:

ابن مهزوم گوید: شب هنگام از خانه ی امام صادق (علیه السلام) خارج شدم و به خانه ام در مدینه رفتم. مادرم نیز با من بود. پس مشاجره ای بین ما به وجود آمد و من به او درشتی نمودم. صبح روز بعد که برای ادای نماز نزد امام (علیه السلام) رفتم بی آن که سخنی به ایشان راجع به شب پیش گفته باشم به من فرمود: «ای ابا مهزوم!چرا به مادرت درشتی کردی؟ آیا نمی دانی، شکم او همان جایی است که تو در آن آرام گرفتی و آغوش او گهواره ی تو بود و سینه هایش منبع تغذیه ی تو؟ گفتم: آری. فرمود: پس بر او درشتی نکن. . . »^۲۱

د. اسلام و نفی خشونت های اجتماعی- فرهنگی علیه زنان

علاوه بر خشونت خانگی، خشونت در اجتماع نیز چه بسا نسبت به زنان اعمال می شود. این امر معمولاً در موقعیت های ویژه اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و. . . به دلیل آسیب پذیری بیشتر زنان اتفاق می افتد. اسلام در مقابله با این امر نیز توصیه های فراوانی دارد. از جمله:

۱. حمایت از زنان در مناقشات مسلحانه

امام صادق (علیه السلام) فرمود: «پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هرگاه جنگی پیش می آمد، فرمانده ی لشکر را فرا می خواند، اورا در کنار و اصحاب را در مقابل خود می نشاند، سپس می فرمود: به سوی جنگ بروید با «بسم الله و بالله و فی سبیل الله و علی مله رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)» خیانت و پیمان شکنی نکنید، افراط نکنید، مثله نکنید، درختی را قطع نکنید مگرآن که مجبور شوید، پیرمرد از کار افتاده و کودکان و زنان را نکشید»^۲۲

حضرت علی (علیه السلام) پس از اتمام جنگ جمل، خطاب به لشکرخود فرمود: «آنان که به جنگ پشت کرده اند و رو به گریز نهاده اند نکشید و به مجروحان حمله نکنید و لباس ازکسی بر مگیرید و به زنان حمله نکنید». 2^۳

هم چنین ایشان درجای دیگرفرمودند: «. . . به من خبررسیده است که مردی از لشکریان متجاوز معاویه بر زنی مسلمان و زنی درذمه اسلام وارد می شده و خلخال و دستبند و گردنبند و گوشواره ی او را به زور می ستانده است. آن زن هیچ مانعی برای این کار جز گریه و زاری و ترحم خواهی نمی دیده است. بدین گونه آن سپاه با اموال بسیار باز گشتند، در حالی که هیچ یک از ایشان زخمی ندید  خونی از ایشان نریخت. اگرمسلمانی در این مورد از تأسف بمیرد، نباید سرزنش شود، بلکه سزاوار مسلمان است که از چنین غصه ای بمیرد…»^۲۴

۲. حمایت از زنان مظلوم و ستمدیده

عمار یاسر گوید: زمان حکومت علی (علیه السلام) نزد آن حضرت بودم که ندایی از مسجد کوفه برخاست. . . علی (علیه السلام) رو به من کرد و فرمود: «عمار! برخیز و برو از ظلم این مرد نسبت به آن زن جلوگیری کن. من از آن جا خارج شدم و مردی را دیدم که زمام شتری را در دست گرفته است و روبه روی او زنی است که می گوید: این شترمال من است. مرد هم در مقابل می گوید:  شترمال من است. من خطاب به آن مرد گفتم: امیرالمومنین (علیه السلام) تو را نهی کرده است از این که به این زن ستم کنی. آن مرد گفت: علی به من کاری نداشته باشد و برود گناه خودش را ازکشتن مسلمانان درجنگ جمل، پاک نماید. حالا می خواهد شترمرا ازمن بگیرد وبه این زن دروغ گو بدهد؟ عمار گوید: نزد علی (علیه السلام) رفته وآن چه پیش آمده بود برای آن حضرت بازگفتم. علی (علیه السلام) از جا برخاست و نزد  آن زن و مرد رفت و با خشم و غضب به مرد گفت: ای وای بر تو که به این زن ظلم می کنی شتر این زن را به او باز گردان». ^۲۵

۳. حمایت از دختران بی سرپرست

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «آن که در کار بیوه و یتیم بکوشد، چون مجاهد راه خدا یا نمازگزار شب یا روزه دار روزاست». ^۲۶

۴. حمایت از خدمتکاران زن

حضرت علی (علیه السلام) فرمود: «من و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چند درهم برداشته، برای خرید لباس به بازار رفتیم. دربین راه کنیزی را دیدیم که نشسته و گریه می کند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به او فرمود: چه اتفاقی افتاده است؟او گفت: ای رسول خدا، اهل خانه ی من برای خرید، چهار درهم به من داده بودند حال من پول را گم کرده ام و جرأت بازگشت به خانه را ندارم. پیامبر چهاردرهم به او دادند و گفتند: به خانه بازگرد. در مسیر بازگشت دوباره آن کنیز را دیدیم که در راه نشسته است. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به او فرمود: چرا به خانه نرفتی؟ او گفت: دیرشده و می ترسم مرا تنبیه کند. پیامب رفرمود: راه را به من نشان بده تا با هم نزد اهل خانه ات برویم. . . پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هنگامی که به نزد صاحب کنیز رفتند فرمودند: این کنیز دیرکرده است او را مؤاخذه نکنید. آنان گفتند: ای رسول خدا به مبارکی قدم شما این کنیزرا در راه خدا آزاد کردیم. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: خدا را سپاس می گویم».^۲۷

حضرت امیر (علیه السلام) ازکنار خرما فروشان می گذشتند که کنیزی گریان را دیدند، فرمودند: «چرا گریه می کنی؟ پاسخ داد: مولایم یک درهم به من داد تا با آن خرما بخرم. حال که خریده و برایش برده ام قبول ندارد و گفته که آن را پس بدهم، اما این مرد قبول نمی کند. حضرت فرمود: ای بنده ی خدا این زن کنیزی است که تقصیری ندارد. پول او را بازگردان وخرما را پس بگیر. . . ». ^۲۸

۵. حمایت از زنان نیازمند (فامیل وبیگانه)

حضرت علی (علیه السلام) فرمود: «هر که امور فردی از مردان و زنان با ایمان را عهده دار گردد من ضامن او می شوم که از کفر و فقر در امان باشد».^۲۹

امام صادق (علیه السلام) فرمود: «هر که دو دختریا دو خواهر یا دو عمه یا دوخاله اش را سرپرستی نماید، خداوند او را از عذاب قیامت درامان می دارد». ^۳۰

۶. حمایت از زنان سالمند

«پروردگارت مقررداشت که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید، هرگاه تا تو زنده هستی هردو یا یکی ازآن دو سال خورده شوند، آنان را میازار و به درشتی خطاب مکن و با آنان به اکرام سخن بگو. در برابرشان از روی مهربانی سر تواضع فرو آورو بگو: ای پروردگارمن!  هم چنان که مرا درخردی پرورش دادند، بر آن ها رحمت آور». ^۳۱

امام صادق (علیه السلام) فرمود: «سالمندان خود را بزرگ داشته، احترام بگذارید وصله ی رحم کرده و با بستگان خود ارتباط داشته باشید» (۵۸).

۷. حمایت اززنان آسیب دیده ی عاطفی

امام باقر (علیه السلام): «حضرت موسی (علیه السلام) از خداوند پرسید: اجر آن کسی که مادر عزادار را تسلیت دهد، چیست؟ خداوند پاسخ داد: درروزی که سایه ای جزسایه ی رحمت من نیست (قیامت) او را در سایه ی رحمت خود قرار می دهم».^۳۲

و از علی (علیه السلام) نیز نقل شده که فرمود: «هرکه زن فرزند مرده را تسلیت دهد، خداوند در روزی که سایه ای جز سایه ی رحمت او نیست، فرد تسلی دهنده را در سایه ی رحمت خود قرار می دهد» ^۳۳

۸. مجازات خشونت جنسی علیه زنان

از امام باقر (علیه السلام) درباره ی مجازات مردی که به زنی تجاوزبه عنف نموده است سؤال شد. آن حضرت فرمود:   «مجازات آن مرد چه مجرد بوده و چه متأهل، مرگ است» ^۳۴

بنابراین بر اساس آن چه بیان شد نگاه اسلام به خشونت، نگاهی محدود کننده است. شعار اسلام در روابط اجتماعی و خانوادگی مسلمانان، جاذبه و رحمت در حد امکان و دافعه در حد اضطرار است. خداوند گرامی ترین بنده ی خود را به خفض جناح (تواضع در برابر مؤمنان) و چشم پوشی از خطاهای مردم فرا می خواند، انعطاف و گذشت را ویژگی مردم صالح برمی شمارد و در مقام تربیت نیز تا حد  امکان، نرم خویی را پیشنهاد می کند؛ گرچه استفاده از روش های دافعه آمیز از جمله: هجر، تحقیر و منزوی سازی شخص متجاهر به فسق و در نهایت، تنبیه بدنی را برای مقابله با برخی مفاسد منتفی نمی داند.

لذا اولین قدم در نفی این مسأله- خشونت علیه زنان- پرورش اخلاقی است و از عناصر مهم نظام تربیتی اسلام، توجه به کرامت شخصیت است.  «آن کس که برای خود ارزش قائل شود، گناهان را خوار می شمارد».  «آن کس که خود را پست و کم ارزش بداند، ازشرش درامان مباش». شخص مسلمان دربرابرناملایمات خانوادگی و اجتماعی، خود را ارزان نمی فروشد و به هر اقدامی دست نمی زند. او خود را ارزشمندتر از آن می داند که به بهایی کمتر از رضایت خداوند بفروشد. در نگاه اسلامی، تغافل به معنای نادیده گرفتن خطای شخص، از شریف ترین خصال کریمانه است و مروت و گذشت از ویژگی های جوانمردانه. تحقیر دنیاگرایی و احساس حضور در محضر خداوند، از ویژگی های دیگر نظام تربیتی دینی است که در نظام های مادی گرایانه نفی شده است. چنین احساسی به ویژه در حریم خصوصی که خلوت گاهی بدون شاهد است، بهترین کنترل کننده ی انسان در مقابل تعدی به همسر است.

دسته ای از توصیه های اخلاقی در نفی خشونت علیه زنان در روابط زناشویی، کاربردی خاص پیدا می کند. ازوصیت های مهم اخلاقی که از ائمه به یکدیگر منتقل شده، این جمله گهرباراست:  «ایاک وظلم من لا یجد علیک ناصرا الا الله؛ از ستم بر کسی که در مقابل تو هیچ پناهی به جز خداوند ندارد، هراسان باش». تقبیح ویژه ی ستم به بی پناهان، در روابط مبتنی بر سلطه، در نظام تربیتی دین به یک ضرورت تبدیل شده است؛ به بیان دیگر، دین هیچ گاه سلطه را در مواردی که استحکام و پویایی منوط به آن است، نفی نکرده، بلکه با ابزارهای مختلف از جمله فرهنگ سازی برای اقشارآسیب پذیروبی پناه، پایگاه امنیتی ساخته است.

پی نوشتها

۱. محمدباقرمجلسی، بحارالانوارللجامعه للعلوم الائمه الاطهار، نشر دارالکتب الاسلامیه، قم، ۱۴۰۸ق، ج۴۲، صص۲۴۹-۲۴۸.

۲. همان، ص۲۶۸.

۳. همان، ج۱۰۴، ص۷۳.

۴. نهج البلاغه، ص۳۱۸.

۵. محمد باقرمجلسی، بحارالانوارللجامعه للعلوم الائمه الاطهار، ج۱۰۴، ص۹۹.

۶. محمدبن یعقوب کلینی رازی، اصول کافی، تصحیح: علی اکبرغفاری، نشردارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۸۳ش، ج۶، ص۵.

۷. محمدباقرمجلسی، بحارالانوار، ج۱۳، ص۳۱۱.

۸. علاءالدین بن حسام الدین فاضل متقی هندی، کنزالعمال فی الاحادیث الاقوال والافعال، نشررسالت، بی جا، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۴۴۵.

۹. همان.

۱۰. محمدبن یعقوب کلینی رازی، اصول کافی، ج۶، ص۵.

۱۱. ابوعبدالله محمدبن النعمان البغدادی(ملقب به شیخ مفید)، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، نشرموسسه اعلمی مطبوعات، بی جا، ۱۳۹۹ق، ج۱، ص۱۷۵.

۱۲. ابوجعفرمحمدبن علی بن الحسین ابن بابویه قمی(معروف به شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، تصحیح: علی اکبرغفاری، نشرجامعه مدرسین، قم، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۳۸۵.

۱۳. علاءالدین بن حسام الدین فاضل متقی هندی، کنزالعمال فی الاحادیث الاقوال والافعال، ج۳، ص۴۰۰.

۱۴. محمدباقرمجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۳، ص۱۳.

۱۵. همان، ص۲۲۴.

۱۶. همان، ج۷۶، ص۳۳۴؛ شیخ صدوق، الامالی، ص۴۲۹.

۱۷. همان، ج۱۰۴، ص۱۶۴.

۱۸. حسین بن محمد تقی نوری طبرسی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، نشرآل بیت، بی جا، ۱۴۰۸ق ، ج۱۴، ص۲۵۰.

۱۹. علاءالدین بن حسام الدین فاضل متقی هندی، کنزالعمال فی الاحادیث الاقوال والافعال، ج۳، ص۷۰.

۲۰. محمدبن یعقوب کلینی رازی، اصول کافی، ج۲، ص۲۹۲.

۲۱. محمدباقرمجلسی، بحارالانوار، ج۴۷، ص۷۲؛ نوری طبرسی، مستدرک، ج۱۵، ص۱۹۰.

۲۲. همان، ج۹۷، ص۲۵.

۲۳. همان، ج۱۰۴، ص۴۲۳.

۲۴. محمدبن یعقوب کلینی رازی، اصول کافی، ج۵، ص۵.

۲۵. محمدباقرمجلسی، بحارالانوار، ج۴۱، ص۲۳۶.

۲۶. نهج الفصاحه، ص۲۵۰.

۲۷. محمدباقرمجلسی، بحارالانوار، ج۱۶، ص۲۱۴.

۲۸. همان، ج۴۰، صص۲۳۲-۲۳۱.

۲۹. همان، ج۹۷، ص۱۱۸.

۳۰. همان، ج۱۰۴، ص۶۹.

۳۱. اسراء/۲۴-۲۳.

۳۲. محمدبن یعقوب کلینی رازی، اصول کافی، ج۲، ص۱۶۵.

۳۳. محمدباقرمجلسی، بحارالانوار، ج۸۲، ص۱۱۳.

۳۴. محمدبن یعقوب کلینی رازی، اصول کافی، ج۳، ص۲۲۶.

۳۵. همان، ج۷، ص۱۸۹.