اندیشه ای برای فردا

 عوامل استحکام خانواده در مکتب فاطمی/نرجس مقدم

مقدمه

جلوه‌های رفتاری فاطمه^(س)در جهت تحکیم بنیان خانواده، چه در ابتدای پیوند خانواده و چه در ادامه ی آن برای به سرانجامِ خیر رساندنش، لوحی سرشار از اندیشه است که ما را جهت بهتر شدن زندگی خانوادگی به تفکر وا می دارد؛ از همین رو به برخی از جلوه‌های تحکیم خانواده در زندگی حضرت زهرا^(س)می‌پردازیم؛

۱ـ سنخیت

برای این که زن و مرد مسلمان بتوانند در چارچوب مکتب خویش، همسر ایده آلی بیابند و هم چون دو قطب غیر همنام، همدیگر را جذب کنند، به چند معیار اساسی باید توجه شود. در مسأله‌ی گزینش همسر یک نوع عدم تجانس، به مقتضای آفرینش، میان زن و مرد هست که سبب تکامل و به وحدت رسیدن آن‌ها می‌شود؛ اما از سوی دیگر چند نوع تجانس و سنخیت هم لازم است که در قرآن و احادیث اسلامی روی آن‌ها تکیه شده است. از جمله‌ی آن‌ها سنخیت در کفائت است.

مقصود از ازدواج تنها، آمیزش جنسی و تلاقی فیزیکی نیست، بلکه آمیزش و اتحاد جان‌ها نیز مورد عنایت است. چگونه ممکن است دو انسانی که هیچ تشابه روانی با یکدیگر ندارند، بتوانند عمری را با تفاهم در زیر یک سقف بگذرانند و از کثرت و تباین، به وحدت کامل و توافق برسند؟

بسیارند کسانی که از کفو بودن زن و شوهری، هم طبقه بودن آن‌ها از لحاظ ثروت و مقامات مادی را، می‌فهمند؛ این گونه برداشت‌ها نه منطقی است و نه اسلامی. کفائت از لحاظ رفعت و علوّ مرتبه‌ی انسانیت شخص در اسلام مطرح است. (احمد بهشتی، بخش سنخیت و تضاد)

در منابع اسلامی آمده است: «اگر خداوند فاطمه^(س)را برای علی^(ع)خلق نمی کرد بر روی زمین از آدم به بعد، هیچ کس با او کفائت نداشت». (حسین شیخ الاسلامی، ص۷) فاطمه و علی نه تنها در انسانیت و در ایمان و در عفت سنخیت داشتند، بلکه کفائت را هم طبق این حدیث دارا بودند.

۲ـ بینش توحیدی

یکی از بنیادی ترین مبانی تحکیم خانواده، بینش زن و مرد نسبت به آن است که باید بینشی توحیدی باشد. پیشینه‌ی ازدواج، خواستگاری، ملاک‌های همسرگزینی، مهر، جهاز و…، همه و همه در زندگی فاطمه^(س)توحیدی است و نور الهی سراسر عناصر و شاخصه‌های زندگی خانوادگی حضرت زهرا^(س)را می‌پوشاند. (مهدیه سادات مستقیمی، ص۱۳۹)

بینش توحیدی، یعنی در همه‌ی امور خدا را دیدن، یعنی اگر مهرم کم بود به خاطر خدا باشد و اگر عروسی ام ساده بود، به خاطر خدا باشد، اگر فساد و ابتذال در جشن و عروسی ام نبود به خاطر ذات اقدس الهی باشد و اگر در زندگی زناشویی ایثار و فداکاری و گذشتی صورت گرفت خدا مّد نظرم باشد و در واقع محور زندگی ام بر محور خدایی باشد.

۳ـ رضایت

الف: رضایت زوجین نسبت به اصل ازدواج

اگر در اندیشه‌ی یکی از زوجین، ناخشنودی و نارضایتی از اصل ازدواج وجود داشته باشد، این عامل، تأثیرات منفی بسیاری در زندگی مشترک باقی خواهد گذاشت. بنابراین، اگر دختری با اجبار خانواده ازدواج کند و خود تمایلی به آن نداشته باشد یا به واسطه ی علاقه و میل به حال، جاه و جمال مردی، همسر وی شود، در حالی که از لحاظ دین خدا از او رضایتی ندارد، این ازدواج، ازدواج ممدوحی نمی تواند باشد و سبزی صلح و مودت در آن دیری نخواهد پایید. (همان، ص۱۴۴)

حضرت فاطمه^(س)رضایت خود را از ازدواج با علی(ع)این گونه اعلام می‌فرماید: «رضیت بما رضی الله و رسوله»:

«من به آن چه که خدا و رسول خدا^(ص)راضی اند، راضی و خشنودم». (علامه مجلسی، ج۴۳، ص۱۵۰)

ب: رضایت خانواده

در مسأله‌ی ازدواج، باید رضایت پدر و مادر را جلب کنید؛ البته مقصود این نیست که حق انتخاب را به آن‌ها بدهید. جلب رضایت پدر و مادر در ازدواج، افزون بر کاهش درصد خطا و ایجاد آرامش شما، در حقیقت کسب رضایت الهی است. این رضایت، توأم با دعای خیر آنان، به طور قطع باعث برکات فراوان در زندگی و سرمایه ای بزرگ برای آینده‌ی شما خواهد بود. (حسین دهنوی، ص۷۹)

در زندگی فاطمه^(س) رضایت پیامبر^(ص)یک امر مسأله ی حتمی است که بر کسی پوشیده نیست. شاهد این امر حمایت‌های بی شماری است که پیامبر^(ص)از علی^(ع)می‌کردند.

۴ـ مدیریت اقتصادی بهینه

در بسیاری از زندگی‌ها، تعیین مهریه، تاریخ عروسی، نحوه‌ی برگزار مراسم، لباس عروس و داماد، مکان عروسی و خانه‌ی عروس و داماد سبب بسیاری از دعواها و کینه‌های خانوادگی می‌شود و همین امر موجب تزلزل بنیان خانواده‌ها می‌گردد.

حضرت علی^(ع)در تعیین مهریه، به زرهی که بر تن داشت بسنده کرد. در خواندن خطبه‌ی عقد حضرت زهرا^(س)جمعی از اصحاب در منزل رسول خدا^(ص)جمع شدند و خطبه توسط حضرت رسول^(ص)خوانده شد. مراسم ازدواج مشروع و ساده برگزار گردید و حضرت زهرا ^(س) با تکبیر به خانه‌ی بخت رفت و جهاز ایشان هم بیش از ۱۷ قلم نبود. (‌هاشم رسولی محلاتی، صص۵۵-۴۷)

امکانات مالی و عایدات افراد جامعه با هم یکسان نیست؛ بنابراین سطح زندگی آنان هم یکسان نخواهد بود. هر خانواده باید برنامه‌ی زندگی خود را مطابق با درآمدش ایجاد نماید چون در غیر این صورت آن خانواده همیشه گرفتار قرض و ناراحتی خواهد شد. بنابراین باید چشم و هم چشمی را کنار بگذاری. سعادت واقعی در لباس، فرش و اسباب گران قیمت نیست؛ بلکه در همسر خوب بودن و مادر خوب بودن است. (زین العابدین کاظمی خلخالی، صص۲۵۷-۲۵۶)

آن چه از تاریخ زندگانی حضرت زهرا^(س)به دست ما رسیده است گواه این مطلب است که ایشان همواره این نکته را در زندگی خود پیاده نموده اند.

در یکی از روزها صبح گاهان امام علی^(ع)فرمود: «فاطمه جان آیا غذایی داری تا از گرسنگی بیرون آیم؟ آن بانو^(س)فرمود: نه، سوگند به خدایی که پدرم را به نبوت و شما را به امامت برگزید، دو روز است که در منزل غذای کافی نداریم. امام علی^(ع)با تأسف فرمود: فاطمه جان، چرا به من اطلاع ندادی تا به دنبال غذا بروم؟ فاطمه^(س)فرمود: ای اباالحسن! من از پروردگار خود حیا می‌کنم که چیزی را که تو بر آن توان و قدرت نداری، از تو درخواست کنم». (اربلی، ج۱، ص۴۷۶)

۵ـ دعا و صدقه

دعا و صدقه از عوامل بسیار مهمی هستند که می‌توانند یک ازدواج را بیمه نمایند. هیچ ازدواجی در عالم محقق نمی شود، مگر این که در معرض بعضی بلاهای جزئی یا کلی در اصل یا فروعاتش قرار می‌گیرد. استفاده از فرمول‌های غیبی که در باب آثار دعا و صدقه وارد شده است، می‌تواند حلّال برخی مشکلات اصلی و فرعی بنای ازدواج باشد. (مهدیه سادات مستقیمی، ص۱۴۹)

در زندگی حضرت زهرا^(س)، در همه ی مراحلش، این مسأله بسیار واضح وجود دارد.

تکبیر گفتن حضرت رسول^(ص)در هنگام شنیدم پاسخ مثبت از حضرت زهرا^(س)دعا کردن ایشان به هنگام مشاهده‌ی جهیزیه ی کم حضرت زهرا، هدیه دادن زهرا^(س)، لباس عروسی اش را به سائل و سفارش رسول اکرم^(ص)به حضرت علی^(ع)به خواندن ذکر در شب عروسی نیز مؤید این مطلب است. (‌هاشم رسولی محلاتی)

۶ـ پذیرش همسر

اگر همسرمان را دوست داریم، سعی در عوض کردن او ننماییم. پذیرش خصوصیات هر کس آسان تر از انکار خصوصیات اوست. درک مرد او را آزاد می‌سازد. هیچ لحظه ای با شکوه تر از آن نیست که همسر احساس کند که خصوصیات او را درک می‌کنند، زیرا باعث اعتماد به نفس او شده و بار فشار روانی از دوشش برداشته می‌شود.

روان شناسان بیان کرده اند که از نیازهای اولیه‌ی یک مرد، علاوه بر یک عشق گرم و داغ، پذیرش و تحسین او از سوی همسرش می‌باشد. (راضیه محمدزاده، ص۴۲)

شاهد این مدعی این است که پیامبر^(ص)در طلیعه‌ی زندگی علی^(ع)و فاطمه^(س)، نخست دیدگاه آنان را نسبت به همسری با یکدیگر جویا می‌شود، آن گاه که از علی^(ع)می‌پرسد: همسرت را چگونه یافتی؟» جواب می‌شنود: «چه قدر او یاور خوبی در راه اطاعت خداست».

و زمانی که از فاطمه^(س)سؤال می‌کند که «تو همسرت را چگونه یافتی؟» این بانوی گران قدر در پاسخ می‌گوید: «علی بهترین شوهر است». (هاشم رسولی محلاتی، ص۷۰)

۷ـ مایه‌ی روشنی چشم یکدیگر

یکی از عوامل استحکام بنیان خانواده این است که زن و شوهر مایه‌ی روشنی چشم هم دیگر باشند، و با دیدن هم شاد شوند.

پشتوانه‌ی عالی قدر اسلام فرمود: «یکی از چیزهایی که مرد مسلمان را اصلاح می‌کند، این است که زنی داشته باشد که وقتی به او نگاه می‌کند، شاد گردد و هنگامی از خانه خارج می‌شود، شوهر را در قلب و اعماق وجود خود حفظ کند و هرگاه به او دستوری می‌دهد، اطاعت کند».

مسلماً قضیه یک بعدی نیست. زن هم نیاز به شوهری دارد که جایی در دل وی باز ‌کند و به دیدنش شاد گردد؛ چگونه می‌شود متوقع بود که، زن در غیاب شوهر، در کمند علاقه‌ی به او، حافظ خانه و ناموس و زندگی اش باشد ولی آن شوهر، به اصطلاح قره العین وی نباشد؟(احمد بهشتی، بخش معیارها در تشکیل خانواده)

در زندگی حضرت زهرا^(س)این مسأله کاملاً مشهور بوده، طوری که حضرت علی^(ع)درباره حضرت زهرا^(س)می‌فرمود: وقتی به خانه می‌آمدم و به حضرت زهرا^(س)نگاه می‌کردم تمام غم و اندوهم برطرف می‌شد». (هاشم رسولی محلاتی، ص۱۱۸)

۸ـ محبت

اولین قدم و مهم ترین توشه در راه زندگی و آیین همسرداری، مودّت و محبّت است، همان مودّتی که خداوند مهربان، به رایگان در دسترس زن و شوهر قرار داده. «وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَ رَحْمَهً» و سعی زوجین باید در زنده نگه داشتن و حفظ آن باشد. روح و وجود ما برای ادامه‌ی زندگی نیاز به محبت دارد، پس روح و جان خود و همسرمان را از محبت لبریز کنیم. (راضیه محمد زاده، ص۳۲)

جلوه‌های بروز محبت در زندگی، بسیار متفاوت و گوناگون است. حسن خلق و خوش رویی، نرم خویی و مهربانی، ادب در کلام و رفتار، توجه و لبخند، درک و فهم طرف مقابل، حُسن جویی و مثبت اندیشی، احترام و قدردانی و… همه و همه از مصادیق محبت و مودت است. (همان)

در زندگی حضرت فاطمه^(س)عبارات محبت آمیز و سرشار از احترام به علی^(ع)بسیار است، از جمله ایشان در عبارتی خطاب به همسرشان در مقام اظهار محبت می‌فرماید: «رُوحِی اروُحکَ الْفِدَاءُ نَفْسِی لِنَفْسِکَ الْفِدَاءُ» «روح من فدای روح تو باد و جان من سپر بلای تو باد». (حائری مازندرانی، ج۱، ص۱۹۶)

۹ـ قدرشناسی

منتظر نباشیم که در مقابل کار بزرگ و غیر منتظره ای از همسر خود تشکر کنیم؛ بلکه بیاموزیم تا در برابر هر کار کوچکی توجه نشان داده و قدردانی خویش را ابلاغ کنیم. با لبخند و بیان تشکری، زن می‌تواند احساس رضایت خویش را از مرد نشان دهد. مرد نیاز به قدرشناسی و تشویق دارد تا بتواند هم چنان محبتش را ارائه دهد. او نیاز دارد تا بداند وجودش مؤثر است و کارهایش زندگی را بهتر می‌کند. (راضیه محمدزاده، ص۳۴)

حضرت فاطمه^(س)همسر زندگی اش را که پیشتازترین مرد میدان خیرات و حسنات بود، به خوبی درک می‌نمود و هر چند که علی^(ع)احتیاجی به تشویق در انجام خیرات نداشت، لیکن کلمات دل نشین فاطمه^(س)وی را در راه استقامت بر انواع خیرات، دلگرمی می‌بخشید. (مهدیه سادات مستقیمی، ص۱۶۵)

فاطمه ^(س) تا اندازه ای با علی^(ع)در خیرات و حسنات هماهنگ بود که علی^(ع)وی را رکن خود خواند و بعد از وفات وی فرمود: «… و هنگامی که فاطمه^(س)به شهادت رسید من دومین رکن خود را نیز از دست دادم». (مجلسی، ج۴۳، ص۱۷۳)

۱۰- گذشت و صبوری

یکی از عوامل ماندگاری و پویایی عشق و محبت در زندگی، گذشت و فداکاری و تحمل مصایب و مشکلات آن می‌باشد. هر رابطه ای گرفتاری‌هایی دارد، گرفتاری‌ها ممکن است به دلایل مختلف پیش آید. در این اوقات مهم ترین کار این است که سعی کنیم با محبت، بها دادن و تقویت رفتار یکدیگر، با هم رابطه برقرار کنیم. (راضیه محمدزاده، ص۳۵)

به یاد داشته باشیم که لذت بردن از زندگی و حفظ و بقای آن، نیاز به فداکاری و بردباری و چشم پوشی از بسیاری از خطاهای طرف مقابل دارد. این عفو از ناحیه‌ی زن، که مظهر رحمت و بخشایش و جلوه ای از سخاوت الهی است، زیباتر و شایسته تر است. (همان)

نمونه‌های گذشت و فداکاری فاطمه^(س)بسیار است از جمله:

ایثار در شب عروسی، گردنبند با برکت، ایثار در پذیرایی از عرب مهمان، ایثار به پدر، به خانواده، ایثار به خادم و… (علی اکبر بابازاده، صص۱۱۰-۱۰۳)

۱۱ـ آراستگی

یکی از اصول حاکم بر خانواده‌ی آرمانی، آراستگی ظاهر و باطن همسران برای یکدیگر است. علی^(ع)می‌فرماید: «جمال الباطن، حسن السریره»؛ «زیبایی باطن، حسن نیت و زیبایی درون است». دل و جان فاطمه^(س)در کمال حسن نیت، خلوص و صمیمیت نسبت به همسر بزرگوارش بود و حسن خلق او جمیل ترین زیبایی‌های باطنی را در برابر چشمان مبارک علی^(ع)به تماشا می‌گذاشت. (مهدیه سادات مستقیمی، ص۱۶۱)

حضرت فاطمه^(س)به عنوان زینت و استحباب، انگشتری به دست می‌کرد و از قول رسول خدا^(ص)انگشتر را تبلیغ می‌فرمودند: «قَالَتْ فَاطِمَهَ^(س)قَالَ رَسُولُ اللَّهِ^(ص)مَنْ تَخَتَّمَ بِالْعَقِیقِ لَمْ یَزَلْ یَرَى خَیْراً» «هر کس انگشتری عقیق به دست کند، همواره خیر می‌بیند». (حر عاملی،ج۵، ص۸۸، باب ۵۲)

قراینی در زندگی حضرت فاطمه^(س)وجود دارد که نشان می‌دهد این بانوی بهشتی، سعی می‌نمودند در محیط خانواده و خانه، عطرآگین و آراسته باشند و موهبت زیبایی و جمال بی مثالی را که خداوند به ایشان ارزانی داشته بود، با زینت و تجمل، جلا و شکوهی دیگر بخشیده و آن را برای علی^(ع)عرضه نمایند. (مهدیه سادات مستقیمی، ۱۳۸۳، ص۱۶۳)

ام سلمه می‌گوید: «از ریحانه‌ی پیامبر^(ص)عطر خواستم گفتم: سرورم! آیا بوی خوشی نزد خویش دارید. ایشان فرمود: آری و بی درنگ شیشه‌ی عطری آورد و اندکی از آن را بر کف دستم ریخت. بوی خوشی از آن برخاست که هرگز به مشامم نرسیده بود». (مجلسی، ج۴۳، ص۹۵)

۱۲ـ تقسیم کار در خانواده

یکی از اصول لازم و ضروری خانواده‌ی موفق، تقسیم مناسب و منصفانه‌ی مسئولیت‌ها در خانه و خانواده است. پیوند مودت و محبتی که بین زن و مرد در خانواده به وجود می‌آید، در صورتی مستدام و مستحکم باقی می‌ماند که علت  آن دوام یابد. علاقه و مودت میان زن و شوهر، علل و وجوه متفاوتی دارد؛ که یکی از این علت‌ها همکاری متقابل آن ها برای گرداندن امر معاش و فروعات آن است. این عامل هم چنان که می‌تواند یک عامل مثبت قلمداد شود، گاه نیز می‌تواند به عنوان یک عامل مخرّب عمل کند. یکی از معیارهای تقسیم کار عادلانه این است که شئونات و ویژگی‌های مسلّم جسمی و روحی زن و مرد در این امر، مورد توجه قرار گیرد. (مهدیه سادات مستقیمی، ص۱۶۷)

امام باقر^(ع)فرموده اند: «حضرت فاطمه^(س)، کارهای منزل را با حضرت علی^(ع)این گونه تقسیم کردند که خمیر کردن آرد، نان پختن، تمیز کردن و جارو زدن خانه به عهده‌ی فاطمه^(س)باشد و کارهای بیرون منزل از قبیل جمع آوری هیزم و تهیه‌ی مواد اولیه‌ی غذایی را علی^(ع)انجام دهد. (همان)

۱۳ـ خوب شوهرداری کردن

یعنی محیط خانه را محیط محبت و صمیمیت کند، کاری کند که مردخانه وقتی پس از برخورد با مشکلات و سختی کار روزانه با تنی خسته به خانه آمد، با دیدن قیافه و شنیدن سخنان زن و مشاهده‌ی وضع داخل خانه خستگی‌هایش برطرف شود و ملال و اندوهش به یک سو رود. (هاشم رسولی محلاتی، ص۱۱۷)

چنان که حضرت علی^(ع)در مورد حضرت زهرا^(س)می‌فرمود: «وقتی به خانه می‌آمدم و به زهرا نگاه می‌کردم تمام غم و اندوهم برطرف می‌شد». (همان، ص۱۱۸)

۱۴ـ هنرمندی و هنر آفرینی در زندگی

بدون شک انسان‌هایی که صحنه‌ی زندگی خود را با نوعی هنر، زینت بخشند، فرصت هرگونه بی حالی، تنبلی، کسالت، خستگی کاذب و بی حوصلگی را از خود گرفته، از خود یادگارانی ماندگار باقی خواهند گذاشت. آثاری که در چهره‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و یا سیاسی، رخ نشان می‌دهد و گاه مسیر تاریخ را به عرصه ی روشن حقیقت رهنمون می‌سازد.

«شعر» شایسته، هنری پر بها است که در هر زمان، به ویژه در صدر اسلام، ارزش والایی داشته است و فاطمه^(س)در این عرصه، نمونه‌های ارزشمندی از خویش بر جای گذاشته است.

در لحظه‌های آغازین زندگی خود با علی غنچه‌ی لب را به ستایش شوهر نمونه اش گشود و با اشعاری زیبا فرمود:

«افتخار و عزت بالا از آنِ ما شد و ما در میان فرزندان عدنان سربلند شدیم؛

تو به بزرگی و برتری رسیده و از همه ی آفریده‌ها والاتر شدی و جن و انس از عظمت تو عقب ماندند».

و نیز در عرصه‌های دیگر زندگی با بیان اشعاری که از روی ذوق و استعداد بی نهایت ایشان برخاسته بود، نشاط، شادمانی و زندگی را به همسر و فرزندانشان هدیه کردند؛ و این خود نکته‌ی بس ظریف و والایی است که بسیاری از دختران و خانم‌ها می‌توانند از این عرصه زندگی خود را رونق بخشند.

البته لازم به یادآوری است که همیشه ذوق شعری لازم نیست در افراد باشد بلکه خانم‌ها و آقایان با ذوق و سلیقه می‌توانند از کتاب‌های شعری که در زمینه‌های مختلف انتشار یافته استفاده نمایند و یا با یک پیامک ساده محبت خود را به همسرانشان ابراز دارند.

 

فهرست منابع

قرآن.

۱. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، تهران، الاسلامیه.

۲. بابازاده، علی اکبرف سیری در سیره‌ی حضرت زهرا^(س)، قم، نشر سنابل، ۱۳۸۴.

۳. بهشتی، احمد، خانواده در قرآن، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۱.

۴. حائری مازندرانی، مهدی، کوکب الدری، قم، مکتب الحیدریه، ۱۳۷۴.

۵. حر عاملی، محمد بن الحسن، وسایل الشیعه، تهران، مؤسسه آل البیت، ۱۱۰۴ق.

۶. دهنوی، حسین، گلبرگ زندگی، قم، نشر خادم، چ۹، ۱۳۸۸.

۷. رسولی محلاتی،‌ هاشم، زندگانی حضرت زهرا و دختران آن حضرت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ۱۶، ۱۳۸۶.

۸. شیخ الاسلامی، حسین، مسند فاطمه زهرا^۳، شرح و ترجمه‌ی حیدر علی حیدری، قم، انصاریان، ۱۳۸۶.

۹. طباطبای، فاطمه، فاطمه زهرا الگوی همه‌ی جانبه‌ی انسان عصر حاضر، مجله بانوان شیعه، ش۴، تابستان ۱۳۸۴.

۱۰. طبرسی، الاحتجاج، ملاحظات سید محمد باقر خرسان، مرکز الجاث العقائدیه.

۱۱. کاظمی خلخالی، زین العابدین، زناشویی راز خوشبختی، تهران، نشر محمد، چ۱۱، ۱۳۷۶.

۱۲. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت ـ لبنان، مؤسسه الوفاء، ۱۴۳هـ.ق.

۱۳. مستقیمی، مهدیه سادات، آرمان پذیری خانواده در مکتب فاطمی، مجله کتاب زن، زمستان ۱۳۸۳، ش۲۶.

۱۴. محمدزاده، راضیه، همسر اگر این گونه می‌بود، تهران، مرکز فرهنگی منیر، ۱۳۸۳.