احکام منزل (خمس اموال)

طاهره رحیم‌زاده

«خمس» یکی از فریضه‌های اسلامی است و قرآن مجید آن را در کنار جهاد قرار داده و هر دو را از ریشه‌ی ایمان دانسته است، چه این‌که نشانه‌ی صداقت ایمان، مبارزه با مال‌اندوزی و تطهیر نفس است. امام باقر(ع) می‌فرماید: «برای هیچ کس جایز نیست از مالی که خمس به آن تعلّق گرفته، چیزی بخرد، مگر این‌که حق را به ما برساند» (وسائل الشیعه، ج۶، باب۱، ح۴).

خمس دارای حکمت‌ها و اسرار گوناگونی است از جمله:

۱. برای احیای دین خدا و تحقّق حکومت اسلامی واجب گردیده است.

۲. وسیله‌ای برای رشد و کمال انسان محسوب می‌شود که ادای آن، باعث جلب روزی و وسیله‌ی آمرزش گناهان نیز هست.

۳. برای تأمین بودجه‌ی هر کار خیری که امام بخواهد انجام دهد یا برای هر موردی که صلاح بداند، مصرف می‌شود.

با این مقدّمه به پرسش و پاسخ هایی درباره‌ی مسائل جدید خمس  از دیدگاه مراجع تقلید می‌پردازیم:

۱. خمس سپرده‌گذاری

سؤال: آیا به پولی که در بانک، سپرده‌گذاری کرده‌ایم و از درآمد (سود) آن ارتزاق می‌کنیم، خمس تعلّق می‌گیرد؟

آیات عظام امام، خامنه‌ای، سیستانی، مکارم، فاضل می‌فرمایند: «اگر پول سپرده‌گذاری از درآمد کسب باشد، خمس دارد (امّا در صورتی که) با پرداخت خمس، هرچند به صورت اقساط، نتواند زندگی خود را اداره کند، خمس ندارد» (العروه الوثقی، ج۲، م۵۹، مسائل، ج۱، س۷۰۸؛ مکارم، استفتائات، ج۲، س۵۴۳؛ سیستانی، منهاج الصالحین، م۱۲۱۹، ۱۲۱۳؛ خامنه‌ای، رهنما، ۴۶، پرداخت خمس از سیّد مجتبی حسینی، ص۳۲).

آیات عظام صافی گلپایگانی و وحید خراسانی می‌فرمایند: «اگر پول سپرده‌گذاری از درآمد کسب باشد، خمس دارد و چنانچه شخص نمی‌تواند با پرداخت خمسِ آن، امرار معاش کند، می‌تواند با حاکم شرع (مجتهد جامع الشرایط) دست گردان کند» (صافی و وحید، رهنما، ۴۶، پرداخت خمس از سیّد مجتبی حسینی، ص۳۲).

۲. خمس پس انداز مسکن

سؤال: آیا به پولی که برای گرفتن وام مسکن، در بانک گذاشته می‌شود و چندین سال از آن می‌گذرد، خمس تعلّق می‌گیرد؟

آیات عظام امام، خامنه‌ای، سیستانی، مکارم، وحید خراسانی می‌فرمایند: «آری خمس دارد» (امام و وحید، رهنما، ۴۶، پرداخت خمس از سیّد مجتبی حسینی، ص۳۲؛ مکارم، استفتائات، ج۲، س۵۳۳؛ خامنه‌ای، اجوبه، س۹۰۸؛ سیستانی، رهنما، ۴۶، پرداخت خمس از سیّد مجتبی حسینی، ص۳۲).

آیات عظام فاضل و بهجت و نوری می‌فرمایند: «اگر برای تهیه‌ی خانه‌ی مورد نیاز، راهی جز این ندارد، به پول پس‌انداز شده خمس تعلّق نمی‌گیرد» (فاضل، جامع المسائل، ج۱، س۶۷۷؛ بهجت، توضیح المسائل، م۱۳۹۱؛ نوری، استفتائات، ج۲، س۳۲۸).

آیت الله صافی می‌فرماید: «اگرخانه‌ی مسکونی، در حال حاضر مورد نیاز او و در شأنش باشد و راهی جز طریق مذکور ندارد، به آن خمس تعلّق نمی‌گیرد» (صافی، جامع الاحکام، ج۱، س۷۰۶).

۳. خمس رهن خانه

سؤال: آیا به رهن خانه، خمس تعلّق می‌گیرد؟

آیات عظام امام و سیستانی می‌فرمایند: «خمس دارد و هر زمان دریافت شد یا دریافت آن ممکن باشد باید فوراً خمس آن را بپردازد» (امام، استفتائات، ج۱، س۱۱۶؛ سیستانی، پرسش و پاسخ دانشجویی، چاپ دهم، احکام خمس از سیّد مجتبی حسینی، ص۷۱).

آیات عظام مکارم و صافی می‌فرمایند: «پول رهن جزء مؤونه است و خمس ندارد، ولی اگر آن را باز پس گرفت و نیازی به آن نداشت، بنابر احتیاط، باید خمس آن را بپردازد» (مکارم، استفتائات، ج۲، س۵۲۴؛ صافی، جامع الاحکام، ج۱، س۷۰۷).

آیات عظام وحید خراسانی و فاضل و بهجت می‌فرمایند: «چنانچه بدون پول رهن، نیاز مسکن او تأمین نمی‌شود، خمس ندارد و هر زمان آن را باز پس گرفت و نیازی به آن نداشت و از مخارج سال زیاد آمد، خمس دارد» (وحید خراسانی، پرسش و پاسخ دانشجویی، کتاب خمس، چاپ دهم، سیّد مجتبی حسینی، ص۷۱؛ فاضل، جامع المسائل، ج۱، س۶۸۷و۶۸۸؛ بهجت، توضیح المسائل، م۱۳۹۶).

مقام معظّم رهبری می‌فرماید: «هنگامی که برای این منظور نیاز دارد، پرداخت خمس آن واجب نیست، ولی هر زمان آن را باز پس گرفت، باید خمس آن را بدهد؛ مگر آنکه برای اجاره در جای دیگر به آن نیاز داشته باشد» (خامنه‌ای، اجوبه، س۸۹۷، ۹۴۵).

آیت الله نوری همدانی می‌فرماید: «اگر نتواند خانه را از راه دیگری اجاره کند، به مبلغ مذکور خمس تعلّق نمی‌گیرد» (نوری، استفتائات، ج۲، س۳۴۴).

۴. خمس پاداش بازنشستگی

سؤال: آیا به پاداشی که بعد از بازنشستگی به کارمندان می‌دهند، خمس تعلّق می‌گیرد؟

آیات عظام امام و نوری می‌فرمایند: «اگر به عنوان هدیه باشد خمس ندارد» (پرسش و پاسخ دانشجویی، چاپ دهم، احکام خمس از سیّد مجتبی حسینی، ص۵۴).

مقام معظّم رهبری می‌فرماید: «پاداش، خمس ندارد ولی حقوقی که به بازنشستگان می‌دهند اگر هنگام سال خمسی مازاد بر مؤونه باشد خمس دارد» (مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، ج۲، ص۱۱۶).

آیت الله سیستانی می‌فرماید: «اگر به عنوان هدیه باشد، چنانچه تا سر سال خمسی زیاد بیاید خمس دارد» (توضیح المسائل مراجع، م۱۷۵۳).

آیات عظام مکارم شیرازی، وحید خراسانی، صافی گلپایگانی، فاضل و بهجت می‌فرمایند: «چنانچه تا سر سال خمسی زیاد بیاید، خمس دارد» (مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، ج۲، ص۱۱۶).

۵. خمس فیش حج

سؤال: آیا به پولی که برای ثبت نام حجّ واجب، به حساب ریخته می‌شود (از درآمد همان سال) و سال هم بر آن می‌گذرد، خمس تعلّق می‌گیرد؟

امام خمینی و فاضل لنکرانی می‌فرمایند: «اگر حج بر او مستقر بوده و راه رفتن به حج، جز با ثبت نام و واریز کردن پول به حساب ممکن نیست، خمس ندارد و در غیر این صورت، باید خمس آن را بپردازد» (امام، استفتائات، ج۱، س۴۳؛ فاضل، جامع المسائل، ج۲، س۴۹۳).

مقام معظّم رهبری می‌فرماید: «مبلغ واریز شده، اگر به عنوان قیمت یا اجرت سفر حج بر اساس قرارداد منعقده با سازمان حج و زیارت باشد، خمس ندارد» (خامنه‌ای، اجوبه، س۹۷۲).

آیت الله سیستانی می‌فرماید: «چنانچه رفتن به حج از راه دیگری (بدون زحمت) ممکن نباشد، خمس ندارد» (پرسش و پاسخ دانشجویی، ج۱۰، احکام خمس، ص۶۳).

آیات عظام مکارم شیرازی، صافی گلپایگانی و بهجت می‌فرمایند: «خمس ندارد» (مکارم، استفتائات، ج۲، س۵۴۱؛ صافی گلپایگانی، جامع الاحکام، ج۱، س۷۰۰؛ بهجت، پرسش و پاسخ دانشجویی، چاپ۱۰، احکام خمس، ص۶۳).

آیت الله نوری همدانی می‌فرماید: «چنانچه از درآمد آن سالی است که در آن مستطیع شده، خمس ندارد» (استفتائات، ج۲، س۳۲۴).

آیت الله وحید خراسانی می‌فرماید: «خمس دارد» (پرسش و پاسخ دانشجویی، چاپ دهم، احکام خمس، ص۶۳).

۶. خمس فیش عمره

سؤال: کسانی که قصد تشرّف به حج و عمره دارند، برای حفظ نوبت باید مبلغ مقرّری را به بانک بسپارند که این مبلغ مطابق قرارداد مضاربه است و سودی نیز به آن تعلّق می‌گیرد. زمانی که نوبت تشرف آنان فرا می‌رسد، اصل پول و سود را دریافت و به سازمان حج و زیارت می‌سپارند و مشرّف می‌شوند آیا در این فرض به اصل پول و سود آن خمس تعلّق می‌گیرد؟

همه‌ی مراجع به جز مکارم و بهجت می‌فرمایند: «اگر در سال سپرده‌گذاری پول به بانک (همان سال خمسی) به حج مشرف شود، خمس ندارد، ولی اگر نوبت حج پس از آن سال است، به اصل پول و سود آن خمس تعلّق می‌گیرد» (پرسش و پاسخ دانشجویی، چاپ دوم، احکام خمس، ص۶۴ از سیّد مجتبی حسینی).

آیت الله مکارم می‌فرماید: «اگر پول سپرده‌گذاری از درآمد سالی باشد که نام نویسی کرده، خمس ندارد (نه اصل و نه سود آن)» (استفتائات، ج۳، س۳۳۶).

آیت الله بهجت می‌فرماید: «اگر برای رفتن حج و عمره چاره‌ای جز سپرده‌گذاری و ثبت نام ندارد، به آن خمس تعلّق نمی‌گیرد» (پرسش و پاسخ دانشجویی، چاپ دوم، احکام خمس، ص۶۴ از سیّد مجتبی حسینی).

۷. خمس مواد غذایی پایان سال

امام خمینی و سایر مراجع عظام می‌فرمایند: «اگر از منفعت کسب، آذوقه‌ای (مانند برنج، حبوبات، روغن، نمک و…) که برای مصرف سالش خریده و در آخر سال زیاد بیاید، باید خمس آن را بدهد و چنانچه بخواهد قیمت آن را بدهد در صورتی که قیمتش از وقتی که خریده زیاد شده باشد، باید قیمت آخر سال را حساب کند» (رساله‌ی محشی، ج۲، ص۲۹، م۱۷۸۰).

۸. حکم خوردن غذای غیر مخمَّس

سؤال: غذایی که در مهمانی می‌خوریم و خمس آن را نداده‌اند، چه حکمی دارد؟

مراجع عظام به غیر از آیت الله سیستانی می‌فرمایند: «خوردن آن، پیش از پرداخت خمس آن یا بدون اجازه‌ی حاکم شرع (مجتهد جامع الشرایط) جایز نیست» (توضیح المسائل مراجع، م۱۷۹۵؛ نوری، توضیح المسائل، م۱۷۹۱؛ خامنه‌ای، اجوبه، س۹۳۰-۹۲۸-۱۸۰۳؛ بهجت، استفتائات، ج۳، س۳۷۴۲).

آیت الله سیستانی می‌فرماید: «خوردن آن برای میهمان اشکال ندارد، ولی صاحب‌خانه ضامن خمس است» (رساله مراجع، م۱۷۹۵).

آیت الله مکارم در کتاب استفتائات خود اجازه داده‌اند که در غذای غیر مخمَّس تصرّف کنیم و خمس آن را به سادات نیازمند بپردازیم (استفتائات، ج۲، س۵۷۵).

۹. خمس ماشین و زمین

سؤال: ماشین یا زمینی که برای کار یا سرمایه خریداری می‌شود آیا برای پرداخت خمس آن قیمت فعلی آن حساب می‌شود یا قیمت خرید؟

مقام معظّم رهبری، آیت الله سیستانی، مکارم شیرازی و فاضل لنکرانی می‌فرمایند: «قیمت فعلی آن محاسبه می‌شود» (مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، ج۴، ص۳۳).

۱۰. خمس وسایل دست دوم

سؤال: آیا وسایل و لوازمی که در خانه تعویض و تبدیل به احسن می‌شوند و فعلاً مورد نیاز نیستند، خمس دارند؟

مقام معظّم رهبری، مکارم شیرازی و وحید خراسانی می‌فرمایند: «خمس ندارد» (همان، وحید خراسانی، توضیح المسائل، م۱۷۸۹).

آیت الله سیستانی می‌فرماید: «به قیمت آن‌ها از وسایل نو باید خمس داده شود مگر اینکه به کلّی قابل استفاده نباشد» (همان).

آیت الله صافی گلپایگانی می‌فرماید: «به مقدار ارزش وسایل کهنه شده از وسائل جدید تخمیس شود» (همان).

امام خمینی می‌فرمایند: «بنابر احتیاط واجب، چنانچه تا سر سال خمسی زیاد بیاید، خمس دارد» (تحریر الوسیله، ج۲، م۱۶).

آیت الله نوری همدانی می‌فرماید: «اگر در بین همان سال (سال خرید) نیازش از آن برطرف شود و تا سر سال خمس زیاد بیاید، خمس دارد و اگر بعد از سال خرید نیازش برطرف شود، خمس ندارد» (نوری، توضیح المسائل، م۱۷۵۱).

۱۱. خمس درآمد زن

سؤال: آیا به درآمد زنی که برای خود کسبی داشته و مخارج او را شوهر می‌دهد خمس تعلّق می‌گیرد؟

همه‌ی مراجع می‌فرمایند: «آری باید خمس آن را بدهد، ولی اگر مقداری از آن را در نیازهای زندگی خرج کرده باشد، تنها باید خمس باقی مانده را بدهد» (توضیح المسائل مراجع، م۱۷۵۷؛ نوری، توضیح المسائل، م۱۷۵۳؛ العروه الوثقی، ج۲، م۸۳؛ خامنه‌ای، اجوبه استفتائات، س۹۹۷؛ وحید خراسانی، رساله دانشجویی، چاپ دهم، احکام خمس از سیّد مجتبی حسینی، ص۴۴).

۱۲. تغییر سال خمسی

سؤال: آیا می‌توان سال خمسی را تغییر داد؟ چگونه؟

آیت الله مکارم شیرازی می‌فرماید: «اگر بخواهد اوّل سال را جلو بیندازد راهش این است که حساب سال خود را زودتر از موعد معین برسد و خمس خود را بپردازد؛ همان وقت اوّل سال او خواهد شد. ولی تأخیر آن جز با اجازه‌ی حاکم شرع جایز نیست» (رساله، م۱۴۸۶).

مقام معظّم رهبری می‌فرماید: «تقدیم و تأخیر سال خمسی جز با اجازه‌ی حاکم شرع جایز نیست» (خامنه‌ای، اجوبه، س۱۰۰۰).

آیت الله سیستانی، فاضل، نوری همدانی، صافی و حضرت امام می‌فرمایند: «جلو انداختن حساب سال به هر اندازه اشکال ندارد، ولی تأخیر آن جز با اجازه‌ی حاکم شرع جایز نیست» (سیستانی، المسائل المنتخبه، م۶۱۱؛ فاضل، جامع المسائل، ج۱، س۸۰۹؛ نوری، استفتائات، ج۲، س۳۲۰؛ صافی، جامع الاحکام، ج۱، س۶۲۰؛ امام رساله دانشجویی، ج۱۰، ص۱۰۷).

 منابع:

۱. بنی هاشمی خمینی، سیّد محمّد حسن، توضیح المسائل مراجع، چ۲۰، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، ۱۳۹۱.

۲.حسینی، سیّد مجتبی، پرسش و پاسخ دانشجویی (رساله‌ی دانشجویی)، احکام خمس، چ۱۰، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۵.

۳. خامنه‌ای، سیّد علی، استفتائات، چ۳، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی، ۱۳۹۴.

۴. سیستانی، حسین، استفتائات، مشهد، دفتر آیت الله سیستانی، ۱۳۹۴.

۵.طباطبایی، سیّد محمّد کاظم، العروه الوثقی، قم، انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)، ۱۳۸۶.

۶. محمودی، سیّد محسن، مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، چ۱۶، انتشارات علمی فرهنگی صاحب‌الزمانS، ۱۳۸۷.

۷. مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، چ ۵، گردآورنده ابوالقاسم علیان نژادی، قم، انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)، ۱۳۸۸.

۸. موسوی خمینی، سیّد روح‌الله، استفتائات، چ۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، ۱۳۸۲.

۹.  …………………………………….، تحریرالوسیله، ترجمه محمّد باقر موسوی همدانی، چ۸، قم، مؤسّسه‌ی انتشارات دارالعلم، ۱۳۸۰.

۱۰. نوری همدانی، حسین، توضیح المسائل، چ۲۰، قم، مؤسسه مهدی موعود(عج)، ۱۳۸۵.

۱۱. وحید خراسانی، حسین، توضیح المسائل، چ۱۳، قم، انتشارات مدرسه امام باقر العلوم(ع)، ۱۳۸۷.