پژوهش از دیدگاه قرآن و روایات/ استاد فاطمه خاموشی (طاهایی) (اعلی الله مقامها)
قَالَ عَلی (علیهالسلام): «لاَ سُنَّهَ اَفْضَلَ مِنَ التَّحْقِیقِ؛ هیچ روشی برتر از تحقیق نیست». (شرح غررالحکم، ۳۸۱/۶)
استاد طاهایی: «معرفت از تحقیق و اندیشیدن به دست میآید». 21/1/1375
پژوهش و تحقیق، جان مایهی بقای حوزههای دینی است. تعالی یا تنزّل حوزهها با شاخصهی کمیت و کیفیت پژوهش و عنصر خلاقیت و ابتکار در عرصهی تحقیقات دینی رقم میخورد.
نظام پژوهشی حوزه علاوه بر تأمین نیازهای تحقیقاتی درون حوزهای، متکفل نیازهای برون حوزهای هم هست و باید به فکر تحقیقات و نیازهای نظام و جامعهی اسلامی نیز باشد.
استاد طاهایی: «طلبه آب راکدِ حوض نیست، طلبه چشمهی جوشان جاری است و این پژوهش است که شما را چشمه میکند». 27/9/1381
پژوهش در نگاه قرآن
عزیزان! ما پژوهش و همه چیزمان را از قرآن به دست میآوریم. برای ما که انشاءالله مؤمن به قرآن هستیم و هدف، عمل به دستورات قرآنی است. در جستجوی آیاتی هستیم که ببینیم قرآن برای ما چه دستوری دارد؛ قرآن در مورد مسألهی پژوهش میفرماید:
«وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّهً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَهٍ مِنْهُمْ طَائِفَهً لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ اِذَا رَجَعُوا اِلَیْهِم لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ». (توبه/۱۲۲)
این آیهی مبارکه مشهور به آیهی نفر است و از آیاتی است که در مورد جهاد سفارش شده و کسانی را که از جهاد فرار کردند توبیخ کرده است. میفرماید: «شایسته نیست همهی مؤمنان به سوی جهاد کوچ کنند. (چرا) از هر گروهی طایفهای از آنان کوچ کنند و طایفهای بمانند تا تفقه در دین نمایند و از معارف و دستورات اسلامی آگاهی پیدا کنند و به هنگام بازگشت افراد از جنگ، قوم خود را انذار نمایند تا از مخالفت خدا بپرهیزند».
تفقه در دین به معنای کنجکاوی، تحقیق، و پژوهش است که این روزها سر زبانهاست.
این آیهی مبارکه با آیات جهادی که قبل از آن است پیوند دارد؛ اشاره به واقعیتی میکند که برای مسلمانها جنبهی حیاتی دارد، هم جهاد و هم پژوهش هر دو جنبهی حیاتی دارند. گروهی فریضهی جهاد را انجام بدهند و گروه دیگر تحقیق کنند و آموزش معارف داشته باشند. درس دیگری که این آیهی مبارکه به ما میدهد ضرورت تفقه و تعلیم و تربیت و تعلم است.
در آیهای دیگر که پژوهش و تحقیق مِیدانی را بیان میکند، میفرماید:
«فَسِیرُوا فِی اْلاَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَهُ الْمُکَذِّبیِنَ؛ پس سیر کنید در زمین و در تاریخ، ببینید عاقبت تکذیب کنندگان چه شد؟». (نحل/۳۶)
این هم یک نوع تحقیق است و قرآن از این راه به ما درس میدهد.
پژوهش در نگاه روایات
امام صادق(علیهالسلام) میفرماید: «مَنْ لَمْ یَتَفَقَّه فِی الدِّینِ فَهُوَ اَعْرَابِی؛ هر کسی از شما که تفقه در دین نداشته باشد اعرابی است». (تفسیر نور الثقلین، ۲۵۴/۲)
اعرابی به چه معناست؟ یعنی فردی که قبل از اسلام بوده، آنها بادیهنشین و جاهل بودند.
حدیث دیگر از امام باقر(علیهالسلام) است میفرمایند:
«اَلْکَمَالُ کُلُّ الْکَمَال اَلتَّفَقَّهُ فِی الدِّینِ َوالصَّبرُ عَلَی النَّائِبَهِ وَتَقْدِیرِ الْمَعِیشَه؛ کمال تام و تمام یک انسان اول تفقه در دین است و صبر بر مشکلات و اندازهگیری زندگی». (اصول کافی، ۳۹/۱، حدیث۴)
«….سَمِعْتُ اَبَاعَبْدِاللهِ عَلَیْهِ السَّلاَم یقُول: عَلَیْکُمْ بِالتَّفَقُّهِ فِی الدِّینِ اللهِ وَ لاَ تَکُونُوا اَعْرَابًا فَاِنَّهُ مَنْ لَمْ یتَفَقَّهُ فِی دِینِ اللهِ لَمْ یَنْظُرِ اللهُ اِلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَلَمْ یُزَکِّ لَهُ عَمَلاً؛ مفضل گوید: از امام صادق(علیهالسلام) شنیدم که میفرمود: بر شما باد که در دین خدا دانشمند شوید و صحرا گرد نباشید زیرا آنکه در دین خدا دانشمند نشود خدا روز قیامت به او توجه نکند و کردارش را پاکیزه نشمارد». (همان، ۳۶/۱، حدیث۷)
پس هر انسان عاقل نیازمند است برای زندگی خودش راه و روش و خط مشی انتخاب کند و برنامههای سالم و سازندهای برای خویش برگزیند و هدف و روش را دنبال کند.
عزیزان! انسان عاقل اینگونه نمیتواند زندگی کند که هر چه پیش آمد خوش آمد. بلکه بایستی خودش تحقیق و پژوهش داشته باشد، راه و روش صحیح را بشناسد و در برابر اظهار نظرها در طرز تفکرهای صحیح و غیرصحیح که به او عرضه میشود بی تفاوت نباشد. بررسی و تحقیق برای روشن شدن ذهنش بر مبنای اندیشه و فکر و تعقل ضروری است. از طرف دیگر گفتن و نوشتن مسؤولیت آور است. ما فکر میکنیم سخنی گفتیم، کتاب یا مقالهای نوشتیم تمام شد. نه اینگونه نیست انسان برای آنچه که میگوید و مینویسد مورد سؤال واقع میشود و باید جواب داشته باشد. برای یافتن حقیقت چارهای جز تحقیق و بررسی نیست.
ضرورت تحقیق به خصوص در عصر ما بیش از سایر زمانهاست. چرا؟ برای اینکه مکاتب متعدد، مجالس و کتب مختلف هست و انواع و اقسام سخنرانیها و طرز تفکرهای گوناگون وجود دارد، که هر کدام به گونهای تبلیغ میکنند و به اشاعهی آن نظر و طرز تفکر خودشان میپردازند. چهرهی حقایق، مخصوصاً در عصر ما در زیر تودههایی از غبار مسلکی، ملی و مذهبی پنهان شده و این محقق است که باید از آن پرده بردارد و خود و جامعهاش را از خطاها دور کند و به حقیقت برساند.
اهم اهداف پژوهشی عبارت است از:
۱- تعمیق تفکر دینی
پژوهش در حوزه باید به سمت و سوی عمق بخشیدن به تفکر اسلامی حرکت کند. (سخن روی افراد دیندار و جوانان علاقمند و متدین است؛ پژوهش باید سادهبینیها و سطحینگریهای قلمرو دین را کاهش بدهد و از بین ببرد).
پژوهش بایستی باورها و عقاید اصیل جامعهی دینی را افزایش دهد و این مهم نیازمند ایجاد نظام پژوهشی حوزه، در زمینهی عقاید اصیل اسلام است.
پژوهش باید در مورد تک تک عقاید و افکار بنیادین اسلام بررسی کند و آن صورت واقعی و جذاب اسلام را در سطوح مختلف سنی با برنامهای منظم پیریزی کند و روند حرکت آگاهیهای دینی جامعه را از سطح ساده به عمیق طراحی نماید. چیزی که امروز جامعهی ما به آن زیاد نیازمند است مبانی اسلام است اعم از اصول و فروع دین.
عزیزان! این اصول در قالب چند جملهی سادهی اعتقادی خلاصه نمیشود. انسان دارای عقل و نفس است، عقل، تابع پرواز و در پی صعود است اما نفس، تابع سراشیبی و در پی نزول. نفس را تشبیه به جوی آب روانی میکنیم که برای آبیاری درختان دیگر جلوی آن را میبندند به محض اینکه سنگ کوچکی برداشته شود، آب سرازیر میشود. نفس انسان اینگونه به طرف سراشیبی است. بنابراین با توجه به هجمههای فساد و فحشاء و بی بندوباری که دشمن رواج میدهد و به عناوین مختلف در قالب دین ضربه میزند، از بین این همه جوان متدین چند درصد کسانی هستند که تحت تأثیر وسوسهگران گمراه کننده قرار نمیگیرند؟
آنهایی که روی ذهن جوانها کار میکنند میتوانند آنها را از خط صحیح فکری منحرف کنند. جوانان امروز یک ایمان صادقانه و تقلیدی از پدر و مادر دارند و این جامعهی اسلامی را پذیرفته و قبول کردهاند. چه کسی میتواند عقیدهی جوانان ما را عمیق و راسخ کند؟ حوزههای علمیه باید در این زمینه کار فکری کنند تا وقتی بتوانند روی جوانها اثر بگذارند و مبانی دینی را در اندیشهی جامعه تعمیق ببخشند.
۲- شبههزدایی
سؤالات دینی و عقیدتی در جامعه، یک امر طبیعی است. هر چه بیشتر مردم سؤال داشته باشند فکرشان بهتر کار میکند. منتهی باید سؤالها حساب شده باشد؛ نه براساس هوا و هوس. بعضی سؤال میکنند ولی مقصودشان تفهم نیست بلکه دوست دارند خودنمایی کنند. این نوع سؤال کردن جدای از سؤالهایی است که واقعا ناشی از طرز فکر، تدبر و تفکّر عقلانی است.
امروز جوانان ما با ایمان و تعصب دینی که دارند از اسلام دفاع میکنند؛ ولی نتیجه بخش نیست. آن زمانی که وسوسهگری او را وسوسه میکند یا خود دچار تأمل و مطالعهی ذهنی میشود، و سؤالاتی برای او مطرح میشود؛ این کیست که جوابگوی آن وسوسهها باشد و شبهات را از جوان ما دور کند؟ این حوزهی علمیه و پژوهش حوزه است که باید جوابگو باشد.
۳- تأمین نیازهای نظام
حکومت دینی نیازهای جاری و دراز مدتی دارد که نظام پژوهشی در حوزه بایستی آن نیازها را جزء کارهای خودش قرار دهد و برای تأمین آن برنامهریزی مناسبی داشته باشد.
حوزه میتواند تحقیق و پژوهش خود را در خدمت بهبود، رفاه، سالمسازی، و دینگرایی جامعه قرار دهد.
ویژگیهای محقق
۱ـ محقق باید دارای صبر و حوصله باشد، از کار و تلاش زود خسته نشود. از زیر بار انجام وظیفهی تحقیق شانه خالی نکند و از صرف وقت، روزها و ماهها در این راه مضایقه نکند.
۲ـ محقق باید در کار خود استقامت داشته و برای کشف حقیقت سعی کند تا آخرین نقطهی سیر خود برود، در این راه از طوفانها، تصادمها و طرد و ردها هراس نداشته باشد. گاهی یک محقق محتاج میشود یک سفر طولانی بکند. کتابهایی از محدث قمی داریم از جمله «مفاتیحالجنان» خانم آیتالله میلانی میگفتند ما نجف بودیم، محدث قمی منزل ما آمده بودند برای اقامت در آنجا اطاقی گرفته بودند. برای ایشان بار الاغ کتاب از این طرف و آن طرف جهت تحقیق میآوردند، آنجا سالها ماندند و تحقیق کردند.
۳ـ محقق باید صادق و امین باشد، حب و بغض شخصی او را از مسیر حق منحرف نکند، بداند که صحت عمل در امر تحقیق وظیفه است نه فضیلت.
۴ـ محقق باید وجدان کاری و روح حق طلبی داشته باشد. از ریا، تزویر و اعمال غرض شخصی پرهیز کند. در کار خود احساس مسؤولیت کند و اگر در حین کار دچار خطا و اشتباه شد باز کارش را از سر بگیرد.
۵ـ محقق بایستی خوشرو و خوش رفتار باشد و اگر احیانا برای کسب اطلاعات محتاج به ملاقاتهایی شد حدود آداب را نسبت به استاد، نسبت به ناظر، نسبت به مشاور و نوشتارش، و نسبت به همه نگهدارد.
۶ـ محقق هدفش اعلام حق است لذا از تهمت و افترا پرهیز کند برای خوش آمد دیگران ارزش مسایل را بیش از آنچه هست نشان ندهد و برای تخطئهی یک فکر یا یک مکتب نسبت ناروایی ندهد.
۷ـ محقق باید دور از تعصبها باشد، تعصب مذهبی، خانوادگی، سنتی یا سیاسی، او را از اعلام حق باز ندارد.
۸ـ کار محقق نشان دادن حق است نه رسواگری، نه خنداندن، نه گریاندن بیجهت و نه فقط نوشتن و پرکردن اوراق.
۹ـ در خاتمه محقق فقط باید رضا و سخط الهی را همواره در نظر داشته باشد تا در تحقیقش موفق باشد.
پروردگارا! به آبروی اولیائت قسمت میدهیم ما را با معارف اسلامی آشنا بفرما.
فهرست منابع:
۱ـ تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات، ۱۳۶۶.
۲ـ محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامی، بی تا.
۳ـ عروسی حویزی، عبدعلی بن جمع، تفسیر نورالثقلین، لبنان ـ بیروت، التاریخ العربی، ۲۰۰۱م.