تقویت چشم از دیدگاه طب اسلامی

سُرمه و اثرات آن / معصومه مصطفوی نژاد

یکی از اندام‌های مهم بدن چشم است که مراقبت از آن به فهم دریافت‌های حسی و لذّت بردن بهتر و بیشتر از نعمت‌های الهی کمک می کند. در عصر جدید به علت بعضی از مشاغل که فعّالیت زیاد چشم را می‌طلبد، بازی‌های رایانه‌ای، استفاده از نور غیر استاندارد، خوردن فست فود و غذاهایی که از نظر غذایی ارزش آن پایین است و استعمال بعضی از وسایل آرایش کم کیفیّت زمینه‌ی بعضی از بیماری‌های چشم و ضعف قوای بصری را فراهم ساخته، از این رو در این مقاله به اختصار بعضی از دستورات اسلام درباره‌ی تقویت چشم خواهد آمد.

تقویت کننده‌های چشم

۱ـ پرهیز از امتلاء (زیاده روی در خواب و بیداری و جماع)

۲ـ سرمه‌ی سنگ (اثمد): سنگ سیاه براق که پودر می‌شود و پودرش را به چشم می‌زنند. معادن آن در مشرق زمین است و مرغوب ترین نوع آن سنگ اصفهانی است. برای شناخت نوع اصلی آن از تقلّبی: پودر اصلی چون از سنگ است سنگین است و نوع تقلّبی آن مثل آرد سبک است. (در عطاری سنگ آن به فروش می‌رسد اما پودر کردن آن سخت است، در مکّه و مدینه، اطراف حرم پودر آن به فروش می‌رسد).

احادیث

قال الرضا (علیه السلام): «مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَلْیکْتحِل؛ کسی که به خدا و آخرت ایمان دارد سرمه بکشد». (مجلسی، ۹۷/۷۳)

قال الباقر (علیه السلام): «الِاکْتِحَالُ بِالْإِثْمِدِ یُنْبِتُ الْأَشْفَارَ وَ یُحِدُّ الْبَصَرَ وَ یُعِینُ عَلَى طُولِ السُّجُودِ؛ سرمه با اثمد مژگان را برآرد و چشم را تیز کند و به دراز کردن سجده کمک کند». (مجلسی، ۹۷/۷۳)

آداب سرمه کشیدن

فقه الرضا (علیه السلام): «إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَکْتَحِلَ فَخُذِ الْمِیلَ بِیَدِکَ الْیُمْنَى وَ اضْرِبْهُ فِی الْمُکْحُلَهِ وَ قُلْ بِسْمِ اللَّهِ فَإِذَا جَعَلْتَ الْمِیلَ فِی عَیْنَیْکَ فَقُلِ اللَّهُمَّ نَوِّرْ بَصَرِی وَ اجْعَلْهُ فِیهِ نُوراً أَبْصُرُ بِهِ حَقَّکَ وَ اهْدِنِی إِلَى طَرِیقِ الْحَقِّ وَ أَرْشِدْنِی إِلَى سَبِیلِ الرَّشَادِ اللَّهُمَّ نَوِّرْ عَلَیَّ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی؛ چون خواهی سرمه کشی میل را به دست راست گیر و در سرمه دان بزن و بگو: بسم الله و چوبش در چشم نهادی بگو: بار خدایا روشن کن چشمم را و نوری در آن نِه که حقّ تو را ببینم و ره‌نمایم به راه حق و بکشانم به راه درست. بار خدایا دنیا و آخرتم را نورانی کن». (مجلسی، ۹۵/۷۳؛ دانش نامه احادیث پزشکی، ۳۰۰-۳۰۱/۱)

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله): «إِذَا اکْتَحَلَ  اَحَدُکُم  فَلْیَکْتَحِل‏ وَتراً؛ هر کس از شما سرمه کشید به شمار دفعات فرد، سرمه بکشد (حال یا هر چشمی را فرد سرمه بکشد به شمار دفعات فرد، سرمه بکشد یا جمع دفعات سرمه کشیدن هر دو چشم فرد باشد)». (دانش نامه احادیث پزشکی، ۳۰۵-۳۰۴/۱)

پیغمبر (صلی الله علیه و آله) را شیوه بود که در چشم راست سه میل می‌کشید از سرمه و در چپ دو تا و فرمود: هر که خواهد سه بار سرمه بکشد و هر زمانی خواهد، هر که کم و بیش کند گناهی ندارد، بسا روزه بود و سرمه می‌کشید و سرمه دانی داشت که در شب از آن سرمه می‌کشید و سرمه او اثمد بود. (آداب و سنن، ترجمه جلد ۱ بحار، ص۶۴)

فواید

۱ـ معنوی: اثرات معنوی عمل به سنت رسول الله (صلی الله علیه و آله) و ائمه‌ی معصومین (علیهم السلام) در روح و روان انسان و تقرب نزد خداوند و نیز کمک به طولانی کردن سجده، افزایش نور چشم در فراگیری علم و قرائت قرآن و… .

۲ـ تقویت چشم: قال الباقر (علیه السلام): «الِاکْتِحَالُ بِالْإِثْمِدِ… وَ یُحِدُّ الْبَصَرَ وَ…؛ سرمه کشیده با اثمد… نور چشم می‌افزاید (باعث تیزبینی می‌شود)». (مجلسی، ۹۷/۷۳)

یکی از دانشجویان دانشگاه امام صادق (علیه السلام) پس از چهار ماه استفاده از سرمه‌ی سنگ، نمره‌ی ۲ چشم چپ او صفر شد و نمره‌ی ۳ چشم راستش۱ شد). (برگرفته از سلسله مباحث مطرح شده توسط دکتر رضا منتظر درباره‌ی طب اسلامی)

۳ـ رویش و تقویت مژه‌ها: قال الباقر (علیه السلام): «الِاکْتِحَالُ بِالْإِثْمِدِ یُنْبِتُ الْأَشْفَار…؛ سرمه کشیدن با اثمه مژه‌ها را می‌رویاند…». (مجلسی، ۹۷/۷۳)

۴ـ اشک ریزش: قال الصادق (علیه السلام): «الْکُحْلُ یُنْبِتُ الشَّعْرَ، وَ یُجَفِّفُ الدَّمْعَهَ؛ سرمه‌ی سنگ… آب ریزش چشم را خشک می‌کند». (مجلسی، ۹۷/۷۳)

۵ـ نورانیت چهره: امام صادق (علیه السلام): «چهار چیز سبب نورانیت سیمای انسان می‌شود. نگاه کردن به صورت زیبا، آب جاری، سبزه و سرمه کشیدن نزد خوابیدن». (آداب و سنن، ترجمه شانزدهم بحارالانوار، ص۶۲)

۶ـ جلوگیری از آب سیاه و آب مروارید: امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «سرمه وقت خوابیدن امان می‌سازد از آب آوردن چشم». (همان، ص۶۴)

۷ـ برای دهان و دندان‌ها مفید است؛ دهان را خوش بو آب آن را گوارا می‌سازد.

الامام الصادق (علیه السلام): «الْکُحْلُ یُعْذِبُ الْفَم‏؛ سرمه کشیدن دهان را تر و تازه می‌کند».

الامام الصادق (علیه السلام): «الْکُحْلُ بِاللَّیْلِ یُطَیِّبُ الْفَمَ وَ مَنْفَعَتُهُ إِلَى أَرْبَعِینَ صَبَاحاً؛ سرمه کشیدن در هنگام شب دهان را خوشبو می‌کند و منفعت آن تا ۴۰ روز باقی می‌ماند». (دانش نامه احادیث پزشکی، ۳۸۹-۳۸۸/۱)

۸ـ تأثیر آنتی بیوتیکی سرمه

اثرات ضد میکروبی سرمه اثمد بر ۵ نوع باکتری گرم مثبت و گرم منفی در محیط invitro و تأثیر سرمه بر بیماری بلفاریب مزمن مشخص شده است. (این تحقیق در دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی کرمان انجام شده، در سال‌های ۸۰-۱۳۷۹)

۳ـ مسواک: امام صادق (علیه السلام): «السِّوَاکُ یَذْهَبُ بِالدَّمْعَهِ، وَ یَجْلُو الْبَصَرَ؛ مسواک زدن، اشک ریزش را می‌برد و دیده را جلا می‌دهد». (دانش نامه‌ی احادیث پزشکی، ۵۳۵-۵۳۴/۱)

۴ـ کوتاه کردن موی سر: الامام الکاظم (علیه السلام): «إِنَّ الشَّعْرَ عَلَى الرَّأْسِ إِذَا طَالَ ضَعُفَ الْبَصَرُ، وَ ذَهَبَ بِضَوْءِ نُورِهِ، وَ طَمُّ الشَّعْرِ یَجْلُو الْبَصَرَ، وَ یَزِیدُ فِی ضَوْءِ نُورِهِ؛ موی سر چون بلند شود، بینایی ضعیف می‌گردد و نور دیده از میان می‌رود، اما کوتاه کردن موها، دیده را روشن می‌سازد و نور آن را افزون می‌کند». (همان)

۵ـ استفاده از رنگ‌های مناسب: در محیط‌هایی که نامحرم نیست و یا پوشیدن رنگ شاد باعث حرمت‌شکنی نمی‌شود می‌توان از رنگ‌های روشن عوض رنگ تیره استفاده کرد.

«الکافی عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) وَ فِی رِجْلِی نَعْلٌ سَوْدَاءُ فَقَالَ یَا حَنَانُ مَا لَکَ وَ لِلسَّوْدَاءِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ فِیهَا ثَلَاثَ خِصَالٍ تُضْعِفُ الْبَصَرَ وَ…». (الکافی، ۴۶۵/۶)

الکافی به نقل از حنان بن سدیر: در حالی که کفش سیاه پوشیده بودم، به امام صادق (علیه السلام) وارد شدم. فرمود: ای حنان! تو را به رنگ سیاه چه کار؟ آیا نمی‌دانی که در آن سه ویژگی است؟ دیده را ضعیف می‌کند، …».

البته قابل ذکر است پوشیدن رنگ تیره اگر دایمی باشد و هم در داخل و خارج منزل را شامل شود می‌تواند این عوارض شدید را در پی داشته باشد ولی در مدّت‌های غیر طولانی چنین مشکلی وجود ندارد.

۶ـ گرفتن ناخن‌ها در هر پنج شنبه: الکافی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ خَلَفٍ قَالَ: رَآنِی أَبُو الْحَسَنِ (علیه السلام) بِخُرَاسَانَ وَ أَنَا أَشْتَکِی عَیْنِی، فَقَالَ:… خُذْ مِنْ أَظْفَارِکَ فِی کُلِّ خَمِیسٍ قَالَ: فَفَعَلْتُ، فَمَا اشْتَکَیْتُ عَیْنِی إِلَى یَوْمَ أَخْبَرْتُکَ». (کافی، ۴۹۱/۶)

کافی به نقل از علی بن اسباط، از خلف: امام رضا (علیه السلام) مرا در خراسان دیده در حالی که چشم درد داشتم. فرمود: آیا می‌خواهی تو را به کاری رهنمون شوم که اگر آن را انجام دهی چشمانت درد نکند؟ گفتم: چرا.

فرمود: هر روز ۵ شنبه، قدری از ناخن‌هایت بگیر.

راوی گوید: من آن کار را انجام دادم و از آن پس تا امروز که این روایت را نقل می‌کنم، به چشم درد مبتلا نشدم.

۷ـ شستن دست‌ها قبل و بعد از غذا

۸ـ حجامت: برای تقویت نور دیده حجامت توصیه شده است چرا که خون کثیف را از بدن دور می‌کند و سلول‌های استخوان ساز را مجبور می‌کند تا خون تمیز و مورد نیاز را تولید کنند؛ البتّه در مورد چشم حجامت سر توصیه شده و آن یک وجب بالای بینی خصوصا برای کسانی که کار خواندنی دارند، می‌باشد.

۹ـ نگاه به خطوط قرآن و  خواندن آیات آن و خواندن آیت الکرسی.

۱۰ـ خوردن پیاز، شلغم، به، خرما، کندر و… با توجّه به مقدار زیاد ویتامین A در این غذاها.

۱۱ـ نگاه به زیبایی‌ها و سبزه و آب جاری، نگریستن به آب زمزم، به ظرف سبز رنگی که پر از آب است.

۱۲ـ چکاندن آب مرزنجوش به داخل چشم.

 زیان رساننده‌های به چشم

ـ قرار گرفتن چشم در سرما و برف (چه در سرما و گرمای شدید قرار گرفتن و چه خوردن چیزهای بسیار سرد و بسیار گرم و یا جابه‌جایی از جای بسیار سرد و گرم مضر است).

ـ خوردن غذاهای غلیظ مثل گوشت گاو، کلّه پاچه و… .

ـ افراط در مطالعه‌ی خطوط ریز.

ـ به پشت خوابیدن.

ـ حرکت در دود و غبار.

ـ خیره شدن به اشیاء برّاق (قابل توجه است که استفاده از تخته‌های وایت برد در مدارس با توجّه به برّاق بودن آن برای چشم مضر است).

 فهرست منابع:

۱ـ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامع لدرر اخبار الائمه الاطهار، تهران، اسلامیه، بی‌تا.

۲ـ کمره ای، محمد باقر، آداب و سنن، ترجمه‌ی جلد ۱۶ بحار الانوار، تهران، اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۶۵.

۳ـ محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه احادیث پزشکی، قم، دارالحدیث، چاپ چهارم، ۱۳۸۴.

۴ـ محمدرضا، منتظر، خیراندیش، حسین و دیگران، سلسله مباحث مطرح شده در دانشگاه رضوی، مرکز تحقیقات طب اسلامی، سنتی دانشگاه رضوی، تابستان ۱۳۸۹.