بهداشت دهان و دندان/ معصومه مصطفوی نژاد
بهداشت دهان و دندان با توجّه به آثار ظاهری در چهره و سلامت معده و روده و نیز هزینه‌های گزاف درمانی اهمیّت زیادی دارد. از این رو در این مقاله به اختصار برخی دستورات معصومین(علیهم‌السّلام) درباره‌ی حفظ سلامت دهان و دندان خواهد آمد.
فواید مسواک
پیامبر خدا(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله): فی السّواکِ عشرُ خِصال: یطیّبُ الفَم وَ یَشُدُّ اللَّثَه و یَذهب البَلغَمَ و یَجلوا البَصَرَ و یَذهَبُ بالحفَر و یُصلِحُ المِعدَه وَ یُوافِقُ السنّه و یفرّحُ المَلائکَه و یرضی الرَّبَّ و یَزیدُ فی الحَسناتِ: در مسواک‌زدن، ده ویژگی است: دهان را خوشبو می‌کند، لثه را استحکام می‌بخشد، بلغم را می‌برد، دیده را جلا می‌دهد، جرم دندان را از بین می‌برد، معده را سامان می‌بخشد، با سنّت سازگار است، فرشتگان را شاد می‌کند، پروردگار را خرسند می‌سازد و بر حسنات می‌افزاید. (محمدی‌ری‌شهری، ۳۷۵-۳۷۴/۱)
آداب مسواک زدن
پیامبر اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله): استاکوُا عرضاً و لا تستاکوا طولاً (دندان‌هایتان را از عرض (عمودی) مسواک بزنید نه از طول(افقی) (نوری، ۳۶۸/۱).
مکان‌هایی که مسواک زدن در آن نهی شده
حمام:
نهی رسول الله (صلی‌الله علیه و‌آله) عن السِّواک فی الحمّام؛ امام علی(علیه‌السّلام) می‌فرماید: پیامبر خدا(صلّی‌الله علیه و‌آله) از مسواک زدن در حمّام نهی فرمود (من لا یحضره الفقیه، ۳/۴).
توالت:
امام کاظم(علیه‌السّلام): السّوامک فی الخَلاءِ یورثُ النجرَ: مسواک زدن در آبریزگاه، بدبویی دهان را در پی می‌آورد. (محمدی ری‌شهری، ۳۹۶/۱)
امام رضا(علیه‌السّلام): انَّ اجوَدَ ما استکتَ بِه لیفُ الاَراک، فَانَّهُ یَجلو الأسنان و یُطیِّبُ النّکهه و یَشدُّ اللَّثه و یُسنَّنها و هوَ نافعُ مِنَ الحفَرِ اذا کان بِاعتدالِ و الاکثار منه یرقُّ الاسنان و یُزعزِعُها و یُصعِفُ اصولَها مرغوب‌ترین چیزی که با آن مسواک می‌زنید تارچه‌ی اراک است، چرا که چنان‌چه به اندازه باشد، دندان‌ها را جلا می‌دهد، بوی دهان را خوش می‌سازد، لثه را تقویت می‌کند و مالش می‌دهد و در برابر پوسیدگی مفید است با انجام فراوان‌تر از اندازه‌ی آن، دندان‌ها را نازک و لق می‌کند و بن آن را نیز سست می‌کند. (مجلسی، ۳۱۷/۵۹) (مسواکی که در احادیث معصومین(علیهم‌السّلام) آمده است مسواک معمولی امروز نیست؛ زیرا بعضی از این مسواک‌ها به قدری خشن و زبر و محرّک هستند که مینای دندان را از بین برده و عاج را ظاهر می‌سازند.( ر.ک: خوراکی‌های شفابخش از نظر امام صادق(علیه السّلام)، محمدجواد نجفی، ج۱، انتشارات اسلامیه، بی‌تا.)
بهترین چیزی که می‌توان با آن مسواک کرد چوب درخت اراک است. این درخت بومی ایران است، در مناطق مرکزی ایران، بعد از خلال کردن پوست روی چوب مسواک را می‌کنند و در آب می‌گذارندکمی که نرم شد هر روز با آن مسواک می‌زنند(سلسله مباحث مطرح شده در دانشگاه رضوی…).
اهمیت مسواک
پیامبر خدا(صلّی‌الله علیه و‌آله): «ما زالَ جبرَئیل(علیه‌السّلام) یوصینی بالسّواکِ حتّی ظَننتُ انَّهُ سَیَجعَلَه فَریضه جبرئیل آن اندازه مرا به مسواک زدن سفارش می‌کرد که گمان بردم آن را واجب قرار خواهد داد.
امام باقر و امام صادق(علیهم‌السّلام): صلاه رکعَتینِ بِسِواکٍ اَفضَلُ مِن سَبعینَ رکعه بِغیرِ سِواکٍ: خواندن دو رکعت نماز با مسواک، با فضیلت‌تر از هفتاد رکعت بدون مسواک است. (شیخ صدوق، ص۴۲۷)
راه‌های حفظ سلامت دندان
۱- اجتناب از فساد غذا در معده (عدم پرخوری) زیرا بخارات معده به طرف مغز صعود می‌کند و به دندان‌ها می‌رسد.
۲- اجتناب از قیّ بسیار.
۳- اجتناب از خوردن آب سرد بعد از چیز گرم یا شیرین.
امام رضا(علیه‌السّلام): شُربُ الماءِ البار عَقیبَ الشَیء الحارّ و عقیب الحَلاوه، یَذهبُ بِالأسنانِ وَ مَن ارادَ الّا یَفسُدَ اسنانُه فَلایأکل حلواً الا أکلَ بعدَه کسرَه خبز نوشیدن آب سرد در پی چیزهایی گرم و نیز در پی شیرینی دندان‌ها را از میان می‌برد، حتماً هرگاه شیرینی می‌خورد پس از آن قطعه نانی نیز بخورد. (محمدی‌ری‌شهری، ۳۶۹/۱)
۴- اجتناب از ترشی‌هایی که سبب کندی دندان‌ها می‌شود.
۵- اجتناب از خوردن ماهی و تخم مرغ هم‌زمان (محمدرضا منتظر، خیراندیش، حسین و دیگران، سلسله مباحث مطرح شده در دانشگاه رضوی، مرکز تحقیقات طب اسلامی- سنّتی دانشگاه رضوی، بهار و تابستان۱۳۸۹)
امام رضا(علیه‌السّلام): ینبغی ان تحذَرَ … ان تجمَعَ فی جَوفِکَ البعض و السَّمک فی حال واحده… : باید از این بپرهیزی که تخم‌مرغ و ماهی را هم‌زمان در معده گرد آوری…(محمدی‌ری‌شهری، ۴۴۰۸/۱).
۶- خلال کردن
پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله): تخلّلوا عَلی اَثر الطَّعام فَانَّها مصحَّه لِلمّاب و النّواجذ: در پی غذا خوردن خلال کنید؛ چرا که مایه‌ی سلامت دندان‌های نیش و آسیاست.(محمدی‌ری‌شهری، ص۳۵۶)
۱-۶- آداب خلال کردن
امام صادق(علیه‌السّلام): ما أدرتَ علیه لِسانَک فأخرجتهُ فَابلَعهُ و ما أخرَجتَهُ بِالخِلالِ فارمِ بِهِ آن‌چه زبانت را بر آن چرخاندی و از لای دندان بیرون کشیدی فرو ده؛ ولی آن‌چه را با خلال بیرون کشیدی بیرون افکن. (محمدی ری‌شهری)
امام‌حسین(علیه‌السّلام):کان امیرالمؤمنین(علیه‌السّلام): قد امرنا اذا تخلّلنا ألا نَشرَبَ الاءَ، حَتّی نمتَمضمَضَ ثَلاثاً امیر‌مؤمنان به ما فرموده که به هنگام خلال کردن، آب ننوشیم؛ مگر پس از سه بار چرخاندن آن در دهان.
امام صادق(علیه‌السّلام): نهی رسول الله ان یتخلّلَ بالقَصبِ و الرّیحان… و بالرّمان و الاس والقَصب و الخوض و عود الرّیحان» پیامبر خدا(صلیاللهعلیهوآله) از این که با نی و ساقه‌ی نازبویه، چوب انار، آس وساقه‌ی سبزی نهی کرده است.
۷- شستن بینی و دهان
پیامبر خدا(صلیاللهعلیهوآله): لیُبالع احدکُم فی المضمضه و الاستنشاق… بایسته است هرکس از شما در چرخاندن آب در دهان و بینی مبالغه ورزد.
خوشبو کننده‌های دهان
۱- خوردن نان بعد از نماز صبح.
امام صادق(علیه‌السّلام): اذا صَلَّیتَ الفَجرَ فکُل کسره یُطیِّبُ بها نکهتک و تُطفِئُ بها حرارَتکَ و تُقوُّمُ بِها اضراسَکَ و تشُدُّ بِها لَثتکَ و تجلِبُ بِها رِزقُکَ و تُحسِّنُ بِها خُلقَکَ. امام صادق(علیه‌السّلام): چون نماز صبح را خواندی، پاره نانی بخور تا به آن دهان را خوشبو سازی، حرارت خود را فرو بنشانی، دندان‌هایت را استوار سازی، لثه را استحکام بخشی، روزی خویش را به چنگ آوری و خوی خود را خوب سازی.(محمدی‌ری‌شهری، ۱۶۰/۲)
۲- خوردن پیاز:
کُلوا البَصلَ فَانَّ فیهِ ثَلاث خِصالٍ یُطیِّبُ النّکهَه وَ یَشدُّ اللَّثهَ پیاز بخورید که سه ویژگی دارد: بوی دهان را خوش می‌سازد، لثه را استحکام می‌بخشد و … (محمدی‌ری شهری، ۶۳۲/۱)
۳- کشیدن سرمه‌ی سنگ در چشم:
امام باقر(علیه السلام): الاکتهالُ بالاثمه یُطَیِّبُ النُّکهَه: سرمه کشیدن با اثمه(سرمه‌ی سنگ) دهان را خوشبو می‌سازد. (محمدی‌ری‌شهری، ۳۸۸-۳۸۹/۱)
۴- خوردن پنیر سر هر ماه:
امام صادق(علیه‌السلام): «نعمَ اللُقمَهُ الجُبنُ تُعذِبُ الفَمَ و تُطَیِّبُ النَّکهَهَ… و من یعتمدَ اکلَهُ رأس الشَّهر أوشَکَ أن لاتُردَّ لَهُ حاجَه» چه نیکو لقمه‌ای است پنیر، دهان را تر و تازه می‌کند، بوی دهان را خوش می‌سازد، … هر کس آن را سر هر ماه بخورد نزدیک است که هیچ حاجت او بی‌پاسخ نماند. (محمدی‌ری‌شهری، ۳۸۳-۳۸۲/۱)
۵- انجیر
امام رضا(علیه السلام): انجیر بوی بد دهان را می‌برد (www.hadith.net) .
۶- خربزه
رسول خدا(صلیاللهعلیهوآله): عَضّ البطّیخ وَ لاتَقطَعُها قَطعاً، فَانَّها فاکِهه مُبارکَه طَیّبَه، مُطَهَّرهُ الفَم… تُبَیّضُ الاسنان و … خربزه را دندان بزن و آن را قطعه قطعه مخور، چرا که میوه‌ای است خجسته، خوش، مایه‌ی پاکی دهان و … دندان‌ها را سفید می‌کند… (محمدی‌ری‌شهری، ۲۲۲/۲)
۷- مویز
رسول خدا(صلیاللهعلیهوآله): نِعمَ الطَّعام الزَّبیبُ … یُطیِّبُ النّکهَه» مویز چه نیکو خوراکی است، بوی دهان را خوش می‌سازد. (محمدی‌ری‌شهری، ۳۸۳-۳۸۲/۱)
۸- سرکه
امام صادق(علیه‌السلام): الخَلُّ ………. یَشدُّ الفَمَ» (www.hadith.net).
۹- حنا کردن
امام صادق(علیه‌السّلام): الحِنّاءُ … یُطیِّبُ النَّکهَه حنا کردن … بوی دهان را خوش می‌سازد. (محمدی‌ری‌شهری، ۳۹۰/۱)
۱۰- خوردن بادرنج
امام صادق(علیه‌السلام): الحوکُ … یُطیِّبُ النَّکهَه… حوک(بادرنج) دهان را بوی خوش می‌بخشد. (۳۸۵-۳۸۴/۱)
۱۱- جویدن کندر
امام علی(علیه‌السّلام): «مَضغُ اللُّبانِ یَشُدُّ الاَضراسَ…. وَ یَذهَبُ بِریحِ الفَم» جویدن کندر، دندان‌ها را استحکام می‌دهد و … بوی بد دهان را می‌برد. (محمّدی‌ری‌شهری، ۳۸۷-۳۸۶/۱)
۱۲- تره
الکافی به نقل از فرات بن أحنف از امام صادق(علیه‌السلام) درباره‌ی تره پرسیدند: فرمود: کُلُهُ فَإنَّ فی اَربَعُ خِصالٍ یُطَیِّبُ النَّکهَه تره بخور که در آن چهار ویژگی است، یکی آن که بوی دهان را خوش می‌سازد… . (محمّدی‌ری‌شهری، ۳۸۷-۳۸۶/۱)
۱۳- آویشن و نمک
امام صادق(علیه‌السّلام): السِّعیرُ وَ المِلحُ اذا اجتَمَعا … و یُطَیِّبانِ النَّکهَه آویشن و نمک چون در بر هم قرار گیرند بوی دهان را خوش می‌سازند.
جلوگیری از درد دندان
– آغاز کردن و پایان دادن غذا با نمک
رسول خدا(صلیاللهعلیهوآله): انَّ الله عزَّوجلَّ اوحی الی موسَی بن عِمران أن ابدَأ بِالمِلحِ و اختَم بالمِلحِ، فَانَّ فِی المِلحِ دَواءً مِن سَبعینَ داءٍ … وَ وجَعَ الحَلقِ و الاضراس… : خداوند عزّوجلّ به موسی بن عمران وحی فرستاد که غذا را با نمک آغاز کن و با نمک پایان ده؛ چرا که در نمک درمان هفتاد درد است از جمله: گلو درد و دندان درد… .
– حجامت
رسول خدا(صلیاللهعلیهوآله): مَن احتَجَم یَومَ الثُلاثاءِ لِسَبعَ عَشَرهَ أو لِاحدی و عشرینَ کانَت لَهُ شَفاءٌ مِن وَجعِ و الاَضراس هر کس در روز سه شنبه هفدهم یا نوزدهم یا بیست و یکم ماه حجامت کند این حجامت برای او شفا از دندان درد خواهد بود. (محمدی‌ری‌شهری، ۴۰۲/۱)
– گرفتن ناخن‌ها در روز پنج‌شنبه و شنبه
رسول خدا(صلیاللهعلیهوآله): «مَن قلَّمَ أظفارَه یَومَ السَّبتِ و یَومِ الخَمسِ و اخذَ من شارِبه عوفِیَ مِن وَجع الضَرس…»: هر کس در روز پنج‌شنبه و شنبه ناخن‌های خود را کوتاه کند و قدری از سبیل خود را بگیرد از دندان درد و… در امان خواهد بود.
– راه سفید کردن دندان
امام رضا(علیه‌السّلام): وَ مَن ارادَ ان یُبیِّضَ اَسنانَه و فَالیَأخُذ جُزءاً مِن مِلحِ اندرانیِّ و مثلَهُ زَبَدَ البَحرِ فَیسحَقُهما ناعماً و یَستَنُّ بِهِ هرکس می‌خواهد دندان‌هایش سفید شود قدری نمک اندرانی (نمک ترکی) و به همان اندازه کف دریا بردارد و نرم بساید و با آن مسواک بزند. (محمدی‌ری‌شهری، ۳۸۱-۳۸۰/۱)
منابع:
۱.شیخ صدوق، امالی صدوق، انتشارات کتابخانه‌ی الاسلامیه، ترجمه‌ی آیت الله کمره‌ای، ۱۳۶۲.
۲.شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، انتشارات اسلامی، چاپ سوم، ۱۴۱۳هجری.
۳.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، لبنان، مؤسسه الوفاء بیروت، ۱۴۰۴قمری.
۴.محمّدی ری‌شهری، محمّد، دانشنامه احادیث پزشکی، قم، ج۱ و ۲، دارالحدیث، ۱۴۲۵قمری.
۵.نوری، محمدحسن، مستدرک الوسایل، قم، مؤسّسه‌ی آل‌البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۰۸قمری.
www.hadith.net
