أین ‏الرّجبیّون؟

اعتکاف/ حمیده سالارزاده

هیچ گنجی بی دد و بی دام نیست                                      جز به خلوتگاه حق، دل رام نیست

مهم‌ترین راه برای عبادت همان خلوت است. هر چه انسان از کثرت فاصله داشته باشد در عبادت کامیاب‏تر است. اعتکاف زمینه‌ی چنین خلوتی را فراهم می‌کند و فرصت و مجالی می‌دهد برای پرداختن به امور نفس خویش و جلوه‌گری نور محبّت خدا در اعماق سرای وجود، تا انسان بدون دلواپسی از کارهای انجام نشده و وابستگی‏های روزمرّه، خود را در سرای معبود خویش نظاره‏‏گر باشد. پیامبر اکرم‌^{(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلّم)} می‏فرماید:« َفْضَلُ النَّاسِ مَنْ عَشِقَ الْعِبَادَهَ فَعَانَقَهَا وَ أَحَبَّهَا بِقَلْبِهِ وَ بَاشَرَهَا بِجَسَدِهِ وَ تَفَرَّغَ لَهَا؛ با فضیلت‏ترین مردم کسی است که عاشق عبادت باشد و با اشتیاق تمام عبادت را به آغوش بکشد و با جسمش آن را دوست بدارد و برای آن فراغتی به وجود بیاورد». (مجلسی، ص۲۵۲)

معنی اعتکاف

«اعتکاف» در لغت از مادّه‏ی «عکف» به معنای توقّف در جایی است یا به معنای اقبال به سوی چیزی بدون انصراف است. (راغب اصفهانی) در اصطلاح عبارت است از اقامت سه روز یا بیشتر در مسجد به قصد عبادت یا قربت با شرایط مخصوص. (نجفی، ص ۱۵۹)

پیشینه‏ی اعتکاف

مراسم اعتکاف، به زمان حضرت ابراهیم^{‌(علیه‌السّلام)} بر می‏گردد و بعد از او، در بعضی از شریعت‏ها و در زندگی برخی از صالحان مانند حضرت مریم و زکریا^{‌(علیهم‌السّلام)} به چشم می‏خورد. خداوند متعال در قرآن می‏فرماید: «وَ عَهِدْنا إِلى‏ إِبْراهِیمَ‏ وَ إِسْماعِیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْعاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُود» و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه‌ی مرا برای طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان و سجده کنندگان، پاک و پاکیزه کنید. (بقره/ ۱۲۵) 

با ظهور دین اسلام، این امر شکل تازه‌ای به خود گرفت و در میان مسلمانان، به عنوان یک عبادت مستحب با آداب و شرایط خاص رایج شد.

شرایط صحّت اعتکاف

۱.معتکف عاقل باشد؛

۲.با قصد قربت باشد؛

۳.اعتکاف حدّاقل سه روز متوالی باشد؛

۴.از مسجد بدون عذر خارج نشود؛

۵.دریکی از مساجد چهارگانه و یامسجد جامع شهر باشد؛

۶.اگر اعتکاف با حقّ شوهر منافات داشت، با اجازه‌ی او باشد؛

۷.اگر اعتکاف باعث اذیّت و آزار پدر و مادر شود، با اجازه‌ی آن دو باشد. (حسینی، ص ۳۱)

ویژگی‏های اعتکاف

۱.خلوتی برای عبادت: آن‌چه انسان در تنهایی و خلوت از عبادت می‏چشد و درمی‏یابد، بسیار ارزشمندتر و شیرین‏تر از چیزی است که در میان اجتماع از عبادت درک می‏کند. بهترین بهره‌ی خلوت، انس با خداوند و محبّت اوست.

۲.فرصتی برای تفکّر: یکی از راه‏های رسیدن به کمال مسأله‏ی تفکّر است. تفکّر در آیات و نعمت‏های الهی، تأمّل کردن در احوال نفس خود، تفکّر در تاریخ گذشتگان و… نه تنها یک عبادت به شمار می‏رود، بلکه به عنوان روح عبادات و برترین عبادت ها مطرح است. انسان معتکف، فارغ از دشواری‏ها و درگیری‏های اجتماع، در خلوتی امن و ساکت، فرصت بسیار خوبی در اختیار دارد تا در باره‏ی ملکوت عالم بیندیشد و به اسرار در پرده‏ی عالم پی‏ببرد. امام علی‌^{(علیه‌السّلام)} می‏فرماید: «تفکّر پیرامون امر خداوند متعال، عبادت است». (آمدی، ص۲۹۰)

۳.عاقبت به خیری و نجات از جهنّم: از فضیلت و عظمت اعتکاف است که انسان می‏تواند خود را از آتش جهنّم برهاند. در حدیث نبوی می‏خوانیم: «مَنِ اعْتَکَفَ یوماً اِبْتِغاءَ وَجْهِ اللهِ جَعَلَ اللهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النّارِ ثَلاثَهَ خَنادِقَ؛ هر کسی روزی را برای خدا اعتکاف کند، خداوند بین او و آتش جهنّم سه خندق فاصله قرار می‌دهد». (بیهقی، ص ۴۲۴)

۴.پاداش بی حساب: برای هر عملی از دیدگاه خداوند متعال پاداشی قرار داده شده است. یکی از اعمالی که پاداش آن بی حدّ و مرز است اعتکاف می‏باشد. در حدیثی آمده است: «اَلمعتَکِفُ یَعْکِفُ الذُّنوبَ وَ یَجری لَهُ مِنَ الأجْرِ عامِلِ‌الحَسناتِ کُلِّها؛ معتکف گناهان را متوقّف نموده و اجری بسان اجر انجام دهنده‌ی تمام نیکی‏ها دریافت می‏دارد». (هندی،ج۸،حدیث۲۴۰۱۲ ) و این پاداش آن‌گاه دو چندان خواهد شد که در کنار اعتکاف، روزه‌ی ماه رجب را هم اضافه کنیم و آن گاه معنای «اَینَ‌الرَّجَبیُّون» روشن می‏شود. حضرت صادق^{‌(علیه‌السّلام)} می‌فرماید:«اِذا کانَ یَوْم الْقِیامهِ نادی مُنادٍ مِن بَطنانِ الْعَرشِ أیْنَ الرَّجَبیُّون؟ یَقُومُ اُناسٌ  یضی‌ءُ وُجُوهُهُم لِأهلِ الجَمعِ عَلی رُؤُسِهِم تیجانُ المُلکِ و ذَکَرَ ثَواباً جزیلاً الی أن قالَ: هذا لِمَن صامَ مِن رَجَبٍ شیئاً وَ لَو یَوماً مِنْ اَوَّلِهِ اَوْ وَسَطِهِ اَوْ آخِرِهِ؛ وقتی روز قیامت شد، ندا کننده‌ای از درون عرش صدا می‏زند کجایند رجبیون؟ پس گروهی، که چهره‌ی آنان بر جمعیّت درخشان است و تاج شاهی بر سر دارند، به پا خیزند. آن گاه امام صادق^{‌(علیه‌السّلام)} ثواب‏های زیادی نام برد و بعد فرمود: همه‌ی این‏ها برای کسی است که قسمتی از ماه رجب را روزه بگیرد، اگر چه یک روز در اوّل یا وسط یا آخر آن باشد». (مجلسی، ص ۴۱)

۵.حضور در مسجد: مسجد یکی از مکان‏های مقدّسی است که در اسلام دارای جایگاه والایی می‏باشد. یکی از مهم‏ترین و پاک‏ترین مکان‏ها برای خلوت و راز و نیاز با معشوق عارفان است و عاشق تنها در این مکان است که می‏تواند نهایت بهره را از دلنوازی معبود به دست آورد؛ لذا شخص معتکف در این مکان پاک و مقدّس از این فضیلت بهره‏مند می‏‏شود.

احکام اعتکاف

۱. اعتکاف واجب است یا مستحب؟

همه‌ی مراجع: اعتکاف در اصل، یک عمل مستحبّی است؛ ولی ممکن است به سببی مانند نذر، عهد یا قسم واجب شود.

۲. آیا در هر زمان که بخواهیم می‏توانیم معتکف شویم یا زمان خاص دارد؟

همه‌ی مراجع: در هر زمان که روزه صحیح باشد، اعتکاف نیز صحیح است. اعتکاف زمان خاصّی ندارد؛ ولی بهترین زمان برای انجام آن، ماه مبارک رمضان به ویژه دهه‌ی آخر آن است.

۳.تعداد روزهای اعتکاف معیّن است، یا به دلخواه خود شخص است؟

همه‌ی مراجع: حدّاقل اعتکاف سه روز است و حدّاکثر آن به دلخواه شخص است؛ لکن هر دو روز که به اعتکاف اضافه شود، روز سوم آن واجب می‏گردد.

۴. آیا قطع اعتکاف گناه دارد؟

همه‌ی مراجع: اگر اعتکاف واجب باشد و یا دو روز اعتکاف مستحبّی را گذرانده باشد و بخواهد اعتکاف را به هم بزند، معصیت کرده است. (العروه الوثقی ، ج ۲ احکام اعتکاف)

فهرست منابع

*قرآن کریم

۱.بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، شعب الایمان، دارالکتب العلمیه، بی تا.

۲.تمیمی آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم، قم: دفتر تبلیغات قم،۱۳۶۶.

۳.راغب اصفهانی،حسین بن محمّد ، معجم مفردات الفاظ القرآن، لبنان: دارالعلم، ۱۴۱۲ق.

۴.طباطبایی، سیّد محمدکاظم، العروه الوثقی مع‌تعالیق‌الامام الخمینی، مؤسّسه‏ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۴۲ق.

۵.مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، مصحّح :جمعی از محقّقان، بیروت: داراحیاءالتراث العربی،۱۴۰۳ق.

۶.نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، لبنان: دار احیاء التّراث العربی، بی تا.