ما برای وصل کردن آمدیم

پیوند با خویشان از بیان آیات و روایات/ مرجان کاظمی

واژه‏ی «صله‌« لغتی عربی از ریشه‏ی «وَصَلَ» و به معنای هر گونه پیوند، ارتباط و اتّصال می‌باشد. امّا در معانی بخشش، عطیّه، جایزه، به هم پیوستن، رسیدن و رسیدگی کردن نیز به‌کار می‏رود. (معلوف، ۱۲۷۶/۲- معین، ۷۸۲)

کلمه‏ی «رَحِم» در لغت عرب به محلّ قرار گرفتن جنین در شکم مادر اطلاق می شود و همچنین به معنای قرابت و خویشاوندی است. جمع مکسّر آن «ارحام»، به معنای خویشاوندان می‏باشد. (المعجم الوسیط، ۱۰۳۷/۲۲)

بنابراین می‏توان گفت: منظور از «صله‏ی‌رحم» رسیدگی به خویشاوندان و ایجاد پیوند و ارتباط با آن‏هاست. به عبارت دیگر هر کاری که از مصادیق پیوند با ارحام و ارتباط با خویشان باشد، صله‏ی رحم به حساب می‏آید.

 ارحام چه کسانی هستند؟

در میان علما پیرامون تعیین حدود خویشاوندی گفتگوی بسیاری در گرفته است در ضمن این که در آیات و روایات نیز در این باره تصریحی نرسیده است و تعیین حدّ و مرز آن به عرف واگذار گردیده است.

نظرات در این موضوع بسیار است که در این جا ۲ نظریه که مشهورترند ذکر می‏شود:

نظر اول: ارحام شامل تمام خویشان نسبی می‏گردد خواه ازدواج آنان با هم حرام باشد یا حلال. گر چه نسبت دوری با هم داشته باشند. (نراقی، ۴۲۲)

علّامه مجلسی خویشاوندان دور را نیز که در عرف از نزدیکان شخص شمرده شوند جزء ارحام او می‏داند. (مجلسی، ۱۰۹/۷۱)

نظریه‏ی دوم: ارحام کسانی هستند که میراث خوار به‌شمار می‌روند؛ مانند: پدر، مادر، برادر، خواهر و فرزندان آن‏ها و نیز عمو، عمه، خاله، دایی و فرزندان آنان (که این نظریه‌ی بسیاری از مراجع تقلید می‏باشد). (حسینی، ۲۵۴)

صله‏ ی‌رحم در آیات

این موضوع در قرآن از جایگاه والایی برخوردار است و در آیات زیادی به صله‏ی‌رحم و نیکی به خویشاوندان سفارش گردیده است. با توجّه به این که تعداد آیات در این موضوع بسیار است در این جا به چند نمونه اکتفا می‏کنیم. خداوند متعال در قرآن کریم می‏فرماید: «وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحام‏» (از خدایی بپرهیزید که (همگی به عظمت او معترفید؛ و) هنگامی که چیزی از یکدیگر می‏خواهید نام او را می‏برید (و نیز) از (قطع رابطه با) خویشاوندان خود، پرهیز کنید». (نساء، ۱)

در این آیه خداوند متعال بعد از نام مقدّس خود ارحام و خویشاوندان را ذکر فرموده است و این بیانگر اهمیّت صله‏ی‌رحم و ارتباط با خویشان است.

در آیه‌ی‏ دیگر می‏فرماید: «الَّذینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ میثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُون‏» (فاسقان) کسانی هستند! که پیمان خدا را، پس از محکم ساختن آن، می‏شکنند و پیوندهایی را که خداوند دستور داده برقرار سازند، قطع نموده و در روی زمین فساد می‏کنند این‏ها از زیان‏کارانند. (بقره/۲۷)

بر اساس این آیه، قطع کنندگان پیوندهایی که خدا به پیوستن به آن‏ها امر نموده، جزو زیان‏کاران می‏باشد و از جمله‏ی این پیوندها صله‏ی‌رحم است.

صله‏ی‌رحم در روایات

در کتب حدیثی شیعه، روایات فراوانی در مورد صله‏ی‌رحم وارد شده است.

قال امیر‌المؤمنین‌^{(علیه‌السّلام)}: «ِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ^{‌(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)} یَقُولُ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: أَنَا «الرَّحْمَنُ». وَ هِیَ [مِنَ‏] الرَّحِمِ شَقَقْتُ لَهَا اسْماً مِنِ اسْمِی، مَنْ‏ وَصَلَهَا وَصَلْتُهُ‏، وَ مَنْ‏ قَطَعَهَا قَطَعْتُه‏ »

حضرت علی ^{(علیه‌السلام)} به نقل از رسول اکرم^{(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)} فرمود: خداوند تعالی خطاب به رحم فرموده است: من رحمان هستم و نام رحم را از اسم خودم مشتق نموده‏ام. پس هر کس صله‏ی‌رحم کند و با بستگان خود پیوند نماید من او را به رحمت خود وصل خواهم کرد و هر کس قطع رحم کند من رحمت خود را از او قطع خواهم نمود. (مجلسی، ۲۶۶/۲۳)

ابوذر غفاری به نقل از پیامبر اکرم^{(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)} می‌گوید: حضرت مرا به صله‏ی‌رحم توصیه کرد، هر چند ارحام از من بریده باشد. (مجلسی، ۷۵/۷۴)

در روایات، صله‏ ی‌رحم با عناوین مختلفی توصیف شده است؛ از جمله مهمترین عمل بعد از ایمان، وسیله‏ی تقرّب به خداوند، از شرایط ایمان، از روش‏های ائمه^{(علیهم‌السّلام)}، سفارش ائمّه^{(علیهم‌السّلام)}، نشانه‏‏های دین‌داری و پرهیزکاری، والاترین قدم خیر، واجب همگانی و همیشگی، وسیله‏ی خشنودی پروردگار، محبوب خدا، راه رسیدن به بهشت و… .

مصادیق صله‏ ی رحم

صله‏ ی رحم دامنه‏ ی وسیعی دارد. به طور کلّی با خبر بودن از احوال خویشان از هر طریقی، صله‏ ی‌رحم است که ممکن است در مورد هر خویشاوندی متفاوت باشد. گاهی صله‏ ی رحم با یک تلفن و احوال پرسی و گاهی با دیدار حضوری و گاهی با صرف مال و… انجام می‏‏ گیرد. بنابراین صله‏ ی ارحام مصادیق و شیوه‏ های گوناگونی دارد:

۱.دید و بازدید حضوری و به زیارت خویشاوندان رفتن

دید و بازدید از زمان‏ های بسیار دور در ایام مختلف سال، در میان خانواده‏های ایرانی به صورت یک سنت زیبا و حسنه رایج بوده است که نقش بسزایی در تحکیم پایه‏ های پیوند و ارتباط میان خویشان داشته است. این پیوند آن قدر اهمّیت دارد که حتّی در مسافرت هم نباید ترک شود. امام صادق‌^{(علیه‌السّلام)} فرمود: پیوند میان برادران، آن‏گاه که پیش هم هستند، دیدار هم‏دیگر است و در مسافرت نامه نوشتن به یکدیگر». (کلینی، ۶۷۰/۲)

گرچه در برخی از موارد، می‏ توان با تماس تلفنی، نوشتن نامه، فرستادن پیام کوتاه، حدّ واجبِ صله‌ی ‏رحم را انجام داد، امّا در ملاقات حضوری برکاتی نصیب انسان می‏ گردد که قابل مقایسه با راه ‏های دیگر نیست. البتّه توجّه به این نکته لازم است که دید و بازدید باید به قصد زیارت مؤمن و با اخلاص انجام گیرد زیرا که امام صادق ^{(علیه‌السّلام)} می‏ فرمایند: «هر که مؤمنی را زیارت کند، خدا را زیارت کرده است».

برخی بر این اعتقادند که تا خویشان به دیدن آن‌ها نیایند، به دیدن اقوام خود نمی‏ روند که این تفکّر نشانه‏ ی غرور و حس برتربینی است و شایسته‏ ی انسان مؤمن و مسلمان نیست، بلکه نشانه‏ ی تواضع این است که ابتدا به زیارت بستگان بروند که یقیناً در پیشگاه الهی جایگاه والاتری خواهند داشت.

۲.عادت از خویشاوندان مریض

عیادت از مریض، یکی از مصادیق صله ‏ی رحم است که حقیقتاً باعث تحکیم عواطف در روابط خانوادگی می‏ شود چون فرد بیشتر از هر زمانی احتیاج به دل‌جویی و همدردی به خصوص از طرف نزدیکان خود دارد.

امام صادق ^{(علیه‌السّلام)} می‌فرمایند: «هر کس از بیماری عیادت کند، هفتاد هزار فرشته او را همراهی می‏ کنند و برای او طب آمرزش می‏‏ نمایند، تا به خانه ‏اش بازگردد. (کلینی،۱۲۰/۳)

۳.هدیه دادن

هدیه یکی از عواملی است که در پیوند با خویشان اثر فوق‌العاده ‏ای دارد. خواه خویشاوند نیاز داشته باشد یا نه. هدیه دادن امری مستحب و مورد تأیید است که بسیاری از کدورت‏ ها را از بین می‏ برد.

امیر المؤمنین^{‌‌(علیه‌السّلام)} می ‏فرماید: «هدیه دادن به برادران مسلمان در نزد من محبوب ‏تر از آن است که معادل آن را صدقه بدهم». (کلینی، ۱۴۴/۵)

۴.صلح و آشتی میان خویشاوندان

یکی از شیوه‏ های صله‏ ی‌رحم که باعث ایجاد صمیمیت و عطوفت بین فامیل می‏ شود، اصلاح ذات‌البین است، در صورتی که بین فامیل قهر یا کدورت و تفرقه ای اتّفاق افتاده باشد.

خداوند در قرآن کریم به این امر سفارش نموده است و فرموده: «ِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُم‏» «پس از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید؛ و خصومت‏هایی را که میان شماست، آشتی دهید». (انفال/۱)

۵.ازدواج

ازدواج نوعی صله‏ ی‌رحم است و به عبارت دیگر، اوّلین مرحله‏ی صله‏ ی‌رحم آن است که برای زمینه سازی فرزندان صالح و مؤمن همسر حلال و پاک و عفیفی برای خود انتخاب نماید. امام سجّاد(علیه السّلام) می‌فرماید: «کسی که برای رضای پروردگار و به نیّت صله ‏ی‌رحم ازدواج نماید، خداوند متعال او را به تاج بزرگی و عظمت مفتخر و سرافراز خواهد فرمود». (نوری، ۲۳۷/۱۵)

بنابراین یکی از مصادیق دیگر صله‏ی‌رحم، تلاش و کوشش برای ازدواج فرزندان می‏باشد زیرا که فراهم آوردن زمینه‏های ازدواج احسان به فرزندان محسوب می‏شود.

۶.شرکت در مراسم غم و شادی خویشان

یکی از اهداف اسلام در صله‏ی‌رحم توجّه به مؤمنان و حلّ مشکلات آن‏هاست، امّا گاهی بیش از هر چیزی به همدلی و همراهی نیازمندند؛ که از جمله‌ی آن شرکت در مراسم شادی و عزای یکدیگر می‏باشد که باعث دلگرمی و آرامش آن‏ها و هم‌چنین انس و الفت می‏شود.

امام صادق‌^{(علیه‌السّلام)} می‏فرمایند: «مؤمنان در نیکی کردن و مهربانی و دل‌سوزی نسبت به یکدیگر هم‏چون تن واحدند که اگر جایی از آن دردمند شود باقی اندام‌ها، در بیداریشب و تب و سوز آن همدردی می‏کنند. (نوری، ۴۲۴/۱۲)

۷.دعا برای ارحام و به‌جا آوردن زیارات به نیابت از آن‏ها

سیره‌ی معصومین^{(علیهم‌السّلام)} بر این بوده است که قبل از دعا کردن برای خود برای دیگر مؤمنین دعا می‏ کردند و به این روش سفارش نیز می ‏فرمودند. هم‏ چنان که در صله‏ ی‌رحم خویشاوندان و آشنایان مقدّم بر دیگرانند، تقدّم ایشان در مقام دعا و زیارت هم کار پسندیده ایست. امام صادق^{(علیه‌السّلام)} فرمودند: «هر کس به قصد پیوند به پدر یا خویشاوند دیگر خود، از طرف او کعبه‌ی معظّمه را طواف نماید به او هم ثواب و اجر کامل را می ‏دهند و هم به خاطر صله‌ی ارحامی که نیّت کرده ثواب یک طواف اضافه‌ی دیگر را نیز به وی عطا  ‏فرماید». (حر عاملی، ۱۳۲/۸)

دامنه‌ی صله‌ی ارحام فقط به دوران حیات خویشاوندان محدود نمی ‏شود، بلکه شایسته است پس از فوت آن ‏ها نیز به فکرشان بوده که در آن عالم نیاز بیشتری به توجّه دارند.

۸.انفاق و کمک مالی به خویشان

گذشته از دیدار با بستگان که مورد توجّه است، تلاش برای رفع نیازهای مادّی آن‏ ها نیز اهمّیت دارد. همان‌طور که در روایات آمده است، بخشش انسان به نزدیکان خود پاداش بیشتری نسبت به انفاق به مستمندان دیگر دارد. رسول خدا‌^{(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)} می‏ فرماید: صدقه و بخشش پنج گونه است:

۱.صدقه ‏ای که پاداش آن ده برابر است و آن بخشش به عموم است ۲- صدقه‏ ای که پاداش آن هفتاد برابر است و آن بخشش به خویشان است ۴- صدقه‏ ای که ثوابش هفت هزار برابر است و آن بخشش به عالمان است ۵- صدقه ای که ثوابش هفتاد هزار برابر است و آن بخشش به بزرگان است.

۹.قبول هدیه و اجابت دعوت

یکی دیگر از شیوه‏ های ارتباط با خویشاوندان قبول هدیه و احسان آنان و اجابت دعوت ایشان می‏باشد که باعث نزدیک شدن قلوب به یکدیگر می‏ شود.

پیامبر اکرم^{(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)} در روایتی ۳۰ حق از مسلمان را بر گردن مسلمان دیگر می شمارند.

یکی از این حقوق پذیرش دعوت و قبول هدیه می‏ باشد. ایشان می‏ فرمایند: «…َ یُجِیبُ‏ دَعْوَتَهُ‏ وَ یَقْبَلُ‏ هَدِیَّتَهُ‏ وَ یُکَافِئُ‏ صِلَتَهُ‏ وَ یَشْکُرُ نِعْمَتَه‏» (حر عاملی، ۲۱۳/۱۲)

۱۰.صله رحم با کسانی که قطع رحم کرده‏اند

صله‌ی‌رحم به قدری مورد توجّه دین اسلام است که جایز نیست فرد ارتباط خویش را با خویشان خود قطع نماید. حتّی در صورتی که خویشاوندان قطع رابطه کرده‏ باشند. از امام صادق ^{(علیه‌السّلام)} روایت است: مردی خدمت رسول خدا^{(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)} رسید و عرض کرد: «یا رسول الله من خویشانی دارم که من با آن‏ها پیوند می‏کنم و رابطه دارم امّا آنان آزارم می‏دهند. تصمیم گرفته‏ام آنان را ترک گویم. حضرت فرمود: آن گاه خدا هم تو را ترک می‏کند». گفت: پس چه کنم؟ رسول خدا^{(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)} فرمود: به کسی که محرومت کرده، عطا کن؛ با کسی که از تو بریده، رابطه برقرار کن و از آنان که بر تو ستم کرده‏اند در گذر. هر گاه چنین کردی خداوند پشتیبان تو خواهد بود». (کلینی، ۱۵۱/۲)

آداب صله‌ی‌رحم

پس از بررسی شیوه‏های صله‌ی‌رحم، مناسب است آدابی که در هنگام به جا آوردن این تکلیف الهی بهتر است رعایت شود را متذّکر شویم.

۱.سلام و مصافحه و احوالپرسی

از آدابی که در موقع دیدار مؤمنین به آن سفارش شده: سلام کامل، دست دادن و مصافحه و سخنان محبّت‏آمیز است.

۲.احترام

احترام به خویشاوندان از پیر و جوان، کوچک و بزرگ و پرهیز از تحقیر و توهین به شخصیت افراد از ارزش‏های والای اسلامی به شمار می‏آید که معصومین ^{(علیهم‌السّلام)} بر رعایت آن سفارش کرده‌اند. پیامبر^{(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)} می‏فرماید: «کسی که پیران و مو سفیدان را احترام کند، خداوند عزّوجل او را از وحشت روز قیامت در امان می‏دارد». (کلینی، ۶۵۸/۲)

و درمورد فرزندان می‏فرمایند: «به فرزندان خود احترام کنید و با آداب و روش پسندیده با آن‏ها معاشرت نمایید تا آمرزیده شوید». (حر عاملی، ۴۷۴/۲۱)

۳.تشکّر و سپاس‌گزاری

تشکّر از مؤمنین از وظایف هر مسلمان و یکی از ارزش‏های اسلامی است که سیره‌ی معصومین‌^{(علیهم‌السّلام)} هم بر این فضیلت تأکید دارد و باعث ارتباط محکم‏تر بین خویشاوندان می‏شود.

پیامبر اکرم^{(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)} می‏فرماید: «کسی که به او نیکی شد پس باید آن را تلافی کند و اگر از تلافی عاجز است با زبان سپاس‌گزاری کند؛ در غیر این صورت آن نعمت را ناسپاسی کرده است. (حرّ عاملی ۲۹۳/۱۲)

۴.مدارا و نرم خویی

یکی از وظایف اساسی افراد درباره‌ی خویشاوندان، مدارا و پرهیز از هر گونه خشم و غضب است زیرا خشمگین شدن ریشه‏ی بسیاری از اختلافات خانوادگی است در آن حالت انسان کنترل کاملی بر رفتار و گفتار خود ندارد.

۵.راز داری و عیب پوشی

در اثر مراوده و ارتباط با یکدیگر به برخی از زوایای پنهان زندگی هم ممکن است اطلاع پیدا کنیم که اخلاق اسلامی حکم می‏کند که در چنین مواردی رازدار بوده و اسرار یکدیگر را فاش نسازیم.

۶.عفو و گذشت

عذر پذیری و چشم پوشی از خطای دیگران، از اخلاق بزرگان و جوان‏مردان است که پیامبر اکرم^{(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)} در حدیثی که ۳۰ وظیفه‌ی مسلمان بر مسلمان را بیان می‏کند، می‏فرمایند: « یَغْفِرُ زَلَّتَهُ‏ وَ یَرْحَمُ‏ عَبْرَتَهُ وَ یَسْتُرُ عَوْرَتَهُ وَ یُقِیلُ عَثْرَتَهُ وَ یَقْبَلُ مَعْذِرَتَه‏». (حر عاملی، ۲۱۳/۱۲)

۷.اجتناب از آفات و گناهان

صله‌ی‌رحم بر هر فردی تکلیف و واجب است امّا باید توجّه نمود که انجام این تکلیف الهی موجب ارتکاب حرام و گناهی نشود. متأسفانه در بسیاری از دید و بازدیدها، حدود و حریم الهی رعایت نشده و در برخی مجالس مظاهری از اختلاط زن و مرد، عدم رعایت پوشش اسلامی، غیبت و تهمت، فخر فروشی و … به چشم می‏آید.

۸.خودداری از آزار و اذّیت

در صله‌ی‌رحم باید از هر کاری که موجب آزار و اذیت خویشاوندان گردد پرهیز نمود.

امام صادق^{(علیه‌السّلام)} می‏فرماید: «بهترین رسیدگی به خویشاوندان، خودداری از آزار و اذیت آنان است. (مجلسی، ۸۸/۷۴)

 

فهرست منابع

قرآن کریم، ترجمه‌ی آیت‌الله مکارم شیرازی.

المعجم الوسیط، تهران، ناصر خسرو، چاپ دوم.

اهوازی، حسین بن سعید، المؤمن، قم، مدرسه‌ی امام مهدی ^{(عجل‌الله )} 1404 ه ق.

حرّ عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه‌ی‏ آل البیت^{(علیهم‌السلام)}، ۱۴۰۹ ه ق.

حسینی، سید مجتبی، رساله‌ی دانشجویی، دفتر نشر معارف، چاپ پنجم، ۱۳۸۵ ه ش.

کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ ه ش.

مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه‌ی الوفاء، ۱۴۰۴ ه ق.

معلوف، لویس، ترجمه المنجد، ترجمه مصطفی رحیمی اردستانی، تهران، صبا، چاپ دوم، ۱۳۸۰.

معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، راه رشد، چاپ سوم، ۱۳۸۵.

نراقی، ملا احمد، معراج السعاده.

نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت^{(علیهم‌السلام)}، ۱۴۰۸ ه ق .