شادی در آیات و روایات
فاطمه معززی
روان انسان در مقابل عوامل بیرونی و درونی، واکنش‌های مختلفی از قبیل شادی و خوشحالی، خشم، تنفّر، ترس و اندوه از خود نشان می‌دهد که به آنها «هیجان» می‌گویند. این هیجان‌ها بسته به عوامل پدید‌آورنده و نیز دیدگاه ما و اندیشه‌های انسان، گاه مثبت و گاه منفی‌اند. یکی از این جنبه‌های هیجان «شادی» است، که با واژه‌هایی چون سرور، نشاط، وجد، سرخوشی، مسرّت و خوشحالی هم‌معناست .(طریقه دار،ص22) شادی برای انسان یک ضرورت است که با آن زندگی معنا می‌یابد، اهمیّت شادی تا حدّی است که می‌تواند بیماری‌های صعب‌العلاج جسمی را درمان کند.
اسلام دین کامل و جامعی است و چون دین فطرت است به تمام نیازهای طبیعی وفطری انسان توجّه کامل داشته است و متناسب با نیازهای واقعی وی برنامه‌هایی ارائه کرده است (رجب‌زاده ،ص۴۵)؛ اسلام، شادی و نشاط را از جمله نیازهای غریزی در انسان می‌داند و از این رو کسب شادکامی را نه تنها مذمّت نمی‌کند، بلکه بدان ترغیب و تشویق نیز می‌نماید و پیروان خود را به شادی‌های مثبت و سازنده و برخاسته از رعایت اهداف الهی و انسانی دعوت می‌کند و شادی مطلق و بی حدّ و مرز و بی‌قیدوشرط را جایز نمی‌داند.
شادی، یکی از نیازهای اساسی انسان در زندگی و عاملی برای رشد و موفقیّت به شمار می‌آید. شادی حالت مثبتی است که در انسان به وجود می‌آید و در مقابل غم و اندوه قرار دارد. این امر درونی، گاه نشانه‌هایی نیز در بیرون از خود دارد؛ مانند خنده یا گریه‌ی شوق.
وجود آیات متعدّد در قرآن‌کریم، سخنان‌پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و احادیث و روایات منقول از ائمه‌ی‌معصومین (علیه‌السّلام) ، حاکی از اهمیّت این موضوع در اسلام است. شادی و نشاط در قرآن‌کریم اغلب با الفاظی هم‌چون فرح، فرحوا ، تفریح ، تفرحوا ، تفرحون ، یفرح ، فرحون و فرحین آمده است. شادی در لغت به معنای، خوشحالی، سلامتی و فرح می‌باشد. تفریح به معنای شاد کردن، فرح و خوشی؛ فرح نیز مخالف حزن و اندوه است (معجم مقایس‌اللغه) .
فرح در قرآن در چند معنا به کار رفته است ؟
۱.سرکشی و بدمستی «إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ» (قصص ، ۷۶ )
۲.خوشنودی و رضا «مِنَ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَکَانُوا شِیَعًا کُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ» (روم ، ۳۲ )
۳.شادمانی و خوشحالی «فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ» (آل‌عمران، ۱۷۰)
سرگرمیهای لذّتبخش و هدف‌دار در کلام امام رضا (علیه‌السّلام) این گونه وصف شده‌است : «اجعلوا لانفسکم حظّاً من الدنیا باعطائها ما تشتهی من الحلال و ما لا یثلم المروه و ما لاسرف فیه و استعینوا بذالک علی امور الدنیا» از لذّت‌های دنیوی نصیبی برای کامیابی خویش قرار دهید و خواهش‌های دل را از راه‌های مشروع برآورید، مراقبت کنید که در این کار به مردانگی و شرافت شما آسیب نرسد و دچار اسراف و تند‌روی نشوید ، تفریح و سرگرمیهای لذّتبخش، شما را در اداره‌ی زندگی یاری می‌کند و با کمک آن بهتر در امور دنیوی خویش موفّق خواهید شد. (طریقه دار،ص ۲۱)
در تقسیم‌بندی اوقات و نظم روزانه، مسرّت و شادی جایگاه ویژه‌ای دارد. از امام رضا (علیه‌السّلام) نیز نقل می‌شود: «و اجتهدوا ان‌یکون زمانک اربع ساعات: ساعه لله لمناجاته و ساعه لامر المعاش و ساعه لمعاشره الاخوان الثقات والذین یعرفونکم و یخلصون لکم فی‌الباطن و ساعه تخلون فیها للذاتکم و بهذه‌الساعه تقدرون علی‌الثلاث الساعات» اوقات فراغت خود را به چهار بخش تقسیم کنید: ساعتی برای عبادت و خلوت با خدا ؛ ساعتی برای کار و فعّالیت وتأمین زندگی؛ ساعتی را برای معاشرت و مصاحبت با برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیب‌هایتان واقف می‌سازند و ساعتی را به تفریحات و لذایذ خود اختصاص دهید و از مسرّت و شادی ساعات تفریح ، نیرو و توان انجام دادن دیگر وظایف خود را تأمین کنید(طریقه دار،ص۲۱).
آیات قرآن درباره‌ی شادی دو دسته‌اند: نگاه قرآن و روایات اسلامی به نشاط و شادابی نگاه مثبت و آن را از علایم مؤمنان و اوصاف بهشتیان شمرده‌است، امّا مذمّت آن به جهت تقارن با موضوعات مذموم و مکروه شریعت بوده‌است.
1. مؤمنان به شادی دعوت شده‌اند (شادى مؤمنان به فضل الهى و لطف او )« قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمّا یَجْمَعُونَ» ( یونس: ۵۸).
ای رسول‌خدا! به خلق بگو که شما باید تنها به فضل و رحمت خدا شادمان شوید (و به نزول قرآن مسرور باشید) که آن، بهتر و مفیدتر از ثروتی است که برای خود می‌اندوزید.
شادى مؤمنان به نصر الهى (روم/۴-۵) «و یَومئِذٍ یَفرَحُ المُؤمنون … بِنصرِالله یَنصُرُ مَن یَشاءُ و هو العَزیزُ الرَّحیم» در آن روز مؤمنان شادند به یاری خدا و خدا هرکه را بخواهد یاری می‌رساند). شادى شهیدان به فضل الهى ( آل عمران/ ۱۶۹-۱۷۰ ) «و لا تَحسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی سَبِیلِ اللهِ أمواتاً … فَرحین بما اتهُمُ اللهُ مِن فَضلِهِ گمان نکنید کسانی که در راه خدا کشته شده‌اند مرده‌اند… »آنان به خاطر نعمت‌های فراوانی که خدا به فضل خود به ایشان داده ، خوشحالند) ، شاد کردن دیگران (کلینی، ج۲ ،ص ۱۸۸) ( امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند:«… تبسم الرجل فی وجه أخیه حسنه ، وصرفه القذى عنه حسنه ، وما عبد الله بشئ أحب إلى الله من إدخال السرور على المؤمن»… تبسّم مؤمن به مؤمن و زدودن اندوه از چهره‌ی مؤمن از حسنات است، و زدودن گرد و غبار از چهره‌ی مؤمنین از حسنات است و بهترین اطاعت از خداوند و محبوب‌ترین آن نزد خداوند خوش‌حال نمودن مؤمنین است.
۲. شادی‌های بیهوده، بی هدف و ضدّ ارزش (همراه بودن شادی با گناه،غفلت و فساد ) نکوهش می‌شود. خداوند در قرآن کریم در داستان قارون، از زبان قومش می‌فرماید: «إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحینَ.» (قصص/۷۶) به خاطر بیاور هنگامی که قوم قارون به او گفتند: این همه شادی مغرورانه مکن که خداوند، شادی کنندگان مغرور را دوست ندارد.
شادی‌های ناپسند از جمله : ۱. شادی‌های تمسخر‌آمیز «فلمَّا جاءَهُم بِآیاتِنا إذا هُم مِنها یَضحَکُون» (زخرف/۴۷) چون آیات ما را برآن‌ها آورد، او را مسخره کردند و خندیدند 2. شادی به زشتی‌ها 3. شادی به لغزش‌های دیگران 4. خنده‌های بی مورد 5. شادی به گناه: امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرمایند:« التَّبَجُّجُ بِالمعاصِی أقبَحُ مِن رُکُوبِها» شادی به گناه زشت‌تر است از انجام آن. (غررالحکم و دررالکلم، ص ۱۸۷) 6. شادی با دروغ۷. شادی در مصیبت دیگران(حرانی،، ص489، بحار الأنوار : ج ۷۸ ص ۳۷۴ ح ۲۸) امام عسکرى(علیه‌السّلام): شادى نمودن در نزد غمزده، از ادب به دور است. ۸. مجالس خوش‌گذرانی ۹. شادی در مخالفت از فرمان‌های پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) ۱۰. شادی به خاطر مال و ثروت ۱۱. شادی به خاطر پیروزی‌های کاذب ۱۲. رقص و … .
بنابراین یک مسلمان نمی‌تواند در شادی‌اش لا ابالی و بی‌قید باشد؛ زیرا او متعلّق به جامعه‌ی دینی است و جوامع دینی با جوامع غربی و غیر دینی به لحاظ مبنا و اصول از هم متمایزند. لذا دو نکته‌ی اساسی را در خصوص شادی باید مورد توجّه قرار داد : ۱. حدّ و مرزهای دین را به دقّت ودرستی رعایت کنیم؛ ۲. در رعایت این مرزها از حدود معیّنی که دین ترسیم نموده تجاوز نکنیم.
شادی و خوشحالی یکی از بازتاب‌های ایمان به خداوند است؛ بنابراین، مذمّت آن در برخی موارد می‌تواند بدین جهت باشد که در ادامه به آن اشاره می‌شود: گاه از جهت افراط در شادی و خارج شدن از حدّ اعتدال که با کرامت انسان سازگاری ندارد، گاه موضوع، حرام و مورد نهی الهی است و گاه افراد نا آگاه در شادمانی کاذب یا شادی های زود گذر گرفتار می‌شوند و گاه در اثر فرو رفتن در شادی‌های زود گذر، مصلحت مهم‌تر و وظایف انسانی نادیده گرفته می‌شود. قرآن کریم در بیان عذاب‌های دوزخیان می‌فرماید: «ذلکم بما کنتم تفرحون فی الارض بغیر الحقّ و بما کنتم تمرحون» (مؤمنون/ ۷۵): این (عذاب) به خاطر آن است که به ناحق در زمین شادی می‌کردید و از روی غرور و مستی به خوشحالی می‌پرداختید.
انواع شادی :
۱. شادی‌های ظاهری و سطحی ( شادی‌هایی که در اسلام «لهو و لعب» تعبیر می‌شود ) گذرا و ناپایدارند و در فرهنگ متعالی اسلام، نکوهش می‌شوند.
2. شادی‌های حقیقی و واقعی که پایدار و بادواماند و سلامت را حفظ می‌کنند.
معیارهای شادی:
غم و شادی افراد با توجّه به عقاید و باورهای آنها متفاوت است. گرچه شادی از نیازهای اوّلیه‌ی انسان است، ولی با ثروت اندوزی از راه حرام، استفاده از موسیقی های مبتذل، شرکت در مجالس گناه و فساد و با تمسخر و غیبت نمی‌توان خوشی و شادی واقعی و بی‌پایانی را برای خود فراهم کرد، زیرا هر یک از این موارد موجب غم و اندوه درونی در دنیا و حسرت و پشیمانی در آخرت است. آن‌چه اسلام آن را شادی می‌نامد و ضروری می‌داند، نشاط و شادمانی‌ای است که با رعایت آداب و موازین اسلامی و شرعی آن به دست آمده باشد و از آن جمله :
۱. شادی به اطاعت خداوند حضرت علی(علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «سرور المومن بطاعه ربّه و حزنه علی ذنبه»: شادی مؤمن به طاعت پروردگار می‌باشد و حزنش بر گناه و عصیان است.(غررالحکم و دررالکلم، ص۱۸۱) ۲. پرهیز از گناه و معصیت «خداوند را به غضب درنیاورید به خاطر رضایت و خشنودی احدی از مردم و نزدیک نشوید به مردم به وسیله‌ی دوری از خدا»(حر عاملی، ج ۱۱، ص ۴۲۲). ۳. احیای ارزش‌ها «شادی به سه خصلت است: وفاداری، رعایت حقوق دیگران و ایستادگی در گرفتاری‌ها و مشکلات» (کلینی، ج ۷۸، ص ۲۳۷؛ محمدی‌ری‌شهری، ج ۴، ص ۴۳۶). ۴. احیای حق و از بین رفتن باطل «اما بعد: انسان گاهی مسرور می شود به خاطر رسیدن به چیزی که هرگز از دستش نمی‌رفت و گاهی محزون می‌شود به خاطر از دست دادن چیزی که هرگز به آن نمی‌رسد… (محمدی‌ری‌شهری،ج ۷ ،ص ۴۲۷؛ نهج‌البلاغه،نامه۶۶). ۵. همراه با اذیّت و آزار نباشد «کسی که مؤمنی را آزار دهد، مرا آزار داده است» (مجلسی، ج ۶۷، ص ۷۲، ؛ نهج الفصاحه، حدیث ۳۰۳۷). 6 . لهو نباشد« مشروبات الکلی، فحشا، قمار، آزادی جنسی، و بی بند و باری، رقص ، موسیقی و … » آدمی را از توجّه به خدا و آخرت بازمی‌دارد و در هاله‌ای از غفلت و بی‌خبری می‌کشاند، (… اِنَّ السَّمعَ وَالبَصَرَ و الفُؤادَ کُلُّ اُولئِکَ کانَ عَنهُ مَسوُولاً) «(در پیشگاه خداوند) گوش، چشم و دل‌ها همه مسؤول هستند»(اسراء/۳۶). 7. تحوّل معنوی: شادی، زمانی پسندیده است که در انسان تحوّلی ایجاد شود و انسان بتواند خطاهای گذشته‌ی خود را جبران کند و روزی که احساس کند خداوند گناهان گذشته‌ی او را بخشیده است.
عوامل شادی:
همه‌ی مردم جویای شادی و زندگی خوش هستند، نوع غم و شادی هر فرد، بستگی به چگونگی شخصیّت و نگرش او دارد. خوشحالی شخصی به عفو و گذشت است و دیگری به انتقام. در نظام ارزشی اسلام، هر چیزی زمانی مطلوب است که در مسیر کمال و سعادت انسان باشد و پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و ائمّه‌ی معصومین (علیهم‌السّلام) همواره می‌کوشیدند به شادی‌های مردم جهت و هدف بدهند. عید و شادی مؤمن، همان لحظه‌هایی است که بر شیطان وهوای نفس خود چیره می‌شود و ناراحتی او آن روزی است که مرتکب گناه می‌شود.
از جمله عوامل شادی (اسراء / ۳۶):
۱.عوامل درونی نشاط: توکّل بر خدا، راضی بودن به قضای الهی ، نگرش مثبت ، ایمان ، رضایت و تحمّل، مبارزه با نگرانی، امید به زندگی، تفکّر درآفریده‌های خداوند و …
۱.عوامل بیرونی نشاط: سیر و سفر، تفریح و تفرّج، دیدار با دوستان، تلاوت قرآن، صدقه دادن، توجه به رنگ‌ها، نگاه کردن به سبزه و آب روان، تبسّم و خنده ، بوی خوش، زینت کردن، پوشیدن لباس‌های روشن، ورزش، بازی، کار و سرگرمی، مطالعه و یادگیری و… .
خداوند در قرآن کریم به سیاحت و سفر امر فرموده است تا انسان هم از سرنوشت و سرگذشت گذشتگان آگاهی‌یابد و عبرت‌گیرد و هم از زیبایی طبیعت بهره ببرد. مسافرت و تغییر مکان زندگی و آب و هوا و دیدن مناطق و منظره‌های جدید در نشاط روحی و سلامت جسمانی و تقویت روح و از بین رفتن افسردگی و کسالت‌های روحی و درمان بعضی بیماری‌های روحی به‌شدّت مؤثّر است. در قرآن کریم و سنّت و سیره‌ی پیشوایان دینی به این امر توجّه شده و مردم به مسافرت و گردش و تفریح تشویق شده‌اند. پیامبر اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند:« سافروا تَصِحُّوا» مسافرت کنید تا سالم بمانید(حر عاملی، ج ۱۱، ص۳۴۵).
موانع نشاط و شادی:
دنیا پرستی پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: «الرَّغبَهُ فی الدُّنیا تَکثُرُ الهَمَّ … رغبت و میل افراطی به دنیا ، غم و اندوه را زیاد می‌کند …» (حرّانی،ج ۱)، فقر و تنگدستی: امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرمایند:«إنَّ الفقر مَذِلَّهُ النَفسِ مِدحَشَهٌ للعقلِ جالب للهموم» فقر سبب خواری نفس و حیرانی عقل و جلب کننده‌ی اندوه است (تمیمی‌آمدی دررالکلم،ج۲،ص۳۶۵). ثروت: امام علی(علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «القَنیَّه احزانٌ» ثروت سبب اندوه است (همان،ج۱،ص۳۶۹). حسادت: امام علی(علیه‌السّلام) می‌فرمایند:« الحسودُ کثیر الحسرات مُتضاعفُ السیئات» حسود غم و اندوهش فراوان و گناهش دو برابر است(محدّث نوری،ج ۱۲،ص ۲۲)، محرومیّت‌ها، گناه و … نمونه‌هایی از شادی‌های اهل بیت(علیهم‌السّلام):
۱. احیای مکتب اهل بیت (علیهم‌السّلام) ۲. دعا، روزه، نمازو… 3. شادی ائمه از شاد‌کردن مؤمنین
۴. شادی بر پیروزی‌ها 5. نیکی و احسان 6. تبسّم و لبخند 7. عفو و بخشش 8. انفاق و کمک به فقرا 9. صله دادن و …
عوامل شادی در آخرت:
1. مهربانی به ایتام 2. مهرورزی به بیوگان 3. سعی در رفع گرفتاری و نیازهای مسلمین ۴. توجّه به فقرا و مساکین
آثار و فواید شادی‌های پسندیده :
1. سلامت روان؛ ۲. سلامت جسم؛ ۳. رشد علمی و تحصیلی؛ 4. رشد اقتصادی؛ 5. امنیت اجتماعی ۶. رشد معنوی؛ 7. استحکام خانواده.
سلامتی، از ارکان لازم و اساسی پیشرفت و کمال در هر زمینه‌ای است و از همه مهم‌تر، زمینه‌ی مناسبی برای عبادت خداوند متعال فراهم می‌آورد و فردی که سلامتی‌اش را از دست بدهد، فعالیّت در راه رسیدن به آرمان‌های الهی برایش دشوار خواهد بود.
پیامدهای شادی‌های ناروا:
۱. جنگ و دعوا: امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: « رُبَّ طَرَبٍ یَعُودُ بالحرب» چه بسا خوشی و شادی که به جنگ و دعوا منتهی می شود (محمدی ری شهری، ج ۷،ص ۴۲۶)، 2. حوادث و اتفاقات ناگوار ۳. ذلّت و رسوایی 4. هلاکت و سقوط 5. عذاب الهی: پیامبر اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند:«مَن أذنبَ ذَنباً و هو ضاحکٌ دَخَلَ النارَ و هو باکٌ»کسی که گناه کند در حالی که می خندد در قیامت داخل آتش جهنم می‌شود در حالی که گریان است (شیخ حر عاملی، ج ۱۵، ص ۳۴).
منابع:
۱.تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد، غررالحکم و دررالکلم ،ج ۲ ،ص ۳۶۵، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم ، ۱۳۸۴.
۲.حرّانی، حسن بن شعبه، تحف‌العقول ،ج۱ ، ص ۴۸۹، انتشارات جامعه‌ی مدرّسین قم، ۱۴۰۴ه.ق.
۳.رجب زاده ، محبوبه، شادی و نشاط در آموزه های دینی، چاپ اول،۱۳۸۹.
۴.شیخ حرّ عاملی، محمدبن‌حسن، وسائل‌الشیعه، موسّسه‌ی آل البیت علیهم السلام ، قم ، ۱۴۰۹ه.
۵.طریقه دار، ابوالفضل، شرع و شادی، انتشارات حضور، چاپ دوم، ۱۳۸۳.
۶.علّامه مجلسی ، محمد باقر ، بحارالانوار، ج ۶۷، ص ۷۲، مؤسسه‌ی الوفاء بیروت ، لبنان ،۱۴۰۴ ه.ق.
۷.کلینی، محمدبن یعقوب، اصول الکافی،دار الکتب الإسلامیه، تهران، ۱۳۶۵.
8.محمدی ری شهری، محمد ، میزان الحکمه ، ج ۴، مترجم :حمید رضا شیخی ، دارالحدیث ، قم ،۱۳۸۳.
۹.نوری ،حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل ، ج ۱۲ ،ص ۲۲، مؤسّسه‌ی آل البیت(علیهم‌السّلام)،قم: ۱۴۰۸ ه.
*سایت هایی که به آنها رجوع شده و مطالبی از آن استفاده شده است: سایت حوزه نیوز،سایت ایران،سایت اندیشه قم.
