جایگاه طبّ سنّتی در ضرب المثل‌های فارسی

تنظیم: فاطمه معاونیان

خون خودت را کثیف نکن

یکی از ضرب‌المثل‌هایی که در میان عموم رایج و با طبّ سنّتی در ارتباط است، ضرب المثل «خون خودت را کثیف نکن» می باشد، که معمولاً وقتی که فردی عصبانی است، این جمله را به او می‌گویند.

از نظر طبّ سنّتی، عصبانی شدن فرد، باعث تولید بیش از حدّ صفرا در خونش می‌شود و نیز، کسی که مدام غصّه‌ می‌خورد یا در معرض استرس است و به اصطلاح همّ و غم زیادی دارد و غصّه‌ی آینده‌ى نا معلوم را می‌خورد، تولید خلط سودا در بدنش زیاد می‌شود.

لذا با توجّه به این که عصبانیّت خیلی بیشتر از یک غذای ناسالم در بدن اثر منفی به‌جا می‌گذارد، توصیه می‌شود عصبانیت خود را کنترل نمایید.

رنگ رخساره خبر می دهد از سرّ درون

یکی از ضرب‌المثل‌هایی که در میان عموم رایج است و با طبّ سنّتی در ارتباط است ضرب‌المثل «رنگ رخساره خبر می‌‌دهد از سرّ درون» می‌‌‌باشد. از نظر طبّ سنّتی، پوست آیینه‌ای است تمام نما که کیفیت و چگونگی اعضای بدن در آن نمایان می‌گردد و نشان دهنده‌ی مزاج آدم‌ها‌ست و هر کدام از اختلالاتی که در یکی از ارگان‌های بدن ایجاد ‌شود، می‌تواند در ظاهر و پوست فرد هم منعکس گردد. رنگ پوست و زبان، ارتباط دقیقی با وضعیّت کبدی و وضعیّت هضم‌های چهارگانه‌‌ی بدن دارد. البتّه در این ضرب‌المثل علاوه بر پوست، کلّ رخساره را بیان می‌کند. بین حالات چشم و زبان و تغییرات عضلات رخسار یک فرد، ارتباطات خیلی محکمی با کیفیات درونی او برقرار است.

رنگ پوست و نوع طبع نیز با هم مرتبط هستند. افراد با طبیعت گرم و تر، معمولاً پوست سرخ و سفید و گلگونی دارند و افراد با طبع گرم و خشک، پوستی با رنگ گندم‌گون متمایل به زردی داشته و صاحبان مزاج سرد و خشک، تیرگی خاصی در پوستشان وجود دارد و پوستشان شفاف نیست، افراد با طبیعت سرد و تر نیز عموماً پوست سفید و روشن دارند.

حالات عضلات صورت نیز ارتباط نزدیکی با اعراض نفسانی و احوال روحی و روانی ما دارند.

افراد شاد، معمولاً چهره‌های خندان، گلگون‌تر و ابروی گشاده دارند. افراد غمگین و افسرده معمولاً سگرمه‌ی درهم، و نگاه رو به پایین دارند و گوشه‌های لبشان اغلب آویزان است. این حالات عضلات و اعضای صورت، نه تنها یک ارتباط خیلی قوی با احوال جسمانی ما دارد، بلکه با حالات روحی ما نیز مرتبط هستند که در ضرب‌المثل مورد نظر این حالات تحت عنوان « سرّ درون» بیان شده است.

آب به آب شدن

یکی دیگر از ضرب‌المثل‌هایی که هم‌چنان جایگاه خود را در زبان عامیانه‌ی مردم حفظ کرده ، ضرب‌المثل «فلانی آب به آب شده»، است. این ضرب‌المثل یکی از نکات مهم و ریز تغذیه‌ای در مسافرت را مورد دقّت و تأمل قرار داده است. با توجّه به این که افراد هر منطقه به مزاج آب همان منطقه عادت می‌کنند و در صورتی که به مسافرت بروند، مزاج آب آن منطقه با آب محلّ سکونتشان متفاوت است، این امر می‌تواند باعث ایجاد مشکلاتی برای مسافران گردد که به اصطلاح به آن «آب به آب شدن» می‌گویند؛ یعنی وقتی می‌گویند فلانی آب به آب شده، منظور آن است که به علّت مسافرت و تغییر آب دچار بیماری شده است.

در این خصوص توصیه می‌شود اگر قصد سفر به منطقه‌ای دیگر را دارید، برای جلوگیری از آب به آب شدن و بروز بیماری، مقداری از آب محلّ سکونت خود را همراه ببرید و در روزهای اوّلیه‌ی سفر خود، با آب منطقه‌ای که به آن‌جا سفر کرده‌اید، مخلوط نموده، سپس از آن آب بنوشید. هم‌چنین در منابع طبّ سنّتی و احادیث در این زمینه آمده است که: از خاک منطقه‌ی سکونت خود مقداری همراه ببرید و آن را در آب منطقه‌ای که به آن‌جا سفر کرده‌اید ریخته، مخلوط نمایید و پس از این که کاملاً ته نشین شد، آن‌را از صافی بگذرانید تا شفّاف گردد و در چند روز اوّل سفر از آن آب بخورید.

اگه ترشی نخوری یه چیزی می‌شی

امروزه احساس افسردگی و دلگیری بیش از گذشته در بین مردم فراگیر شده‌است و از سویی تغذیه‌ی نامناسب افراد افسرده، باعث بازگشت و تشدید علایم افسردگی می‌شود.

افسردگی نشان از غلبه‌ی سردی و خشکی دارد و برای رهایی از آن باید نکاتی را در تغذیه رعایت نمود. به عنوان مثال: اجتناب از خوردن بیش از اندازه‌ی ترشیجات، یکی از آن موارد است. خوردن ترشیجات باعث ایجاد حالت رخوت و سستی در فرد می‌شود. لذا این که می‌گویند «اگه ترشی نخوری یه چیزی می‌شی» منظور این بوده است که: نشاط، چابکی و ‌انرژی خود را با خوردن ترشی به رخوت و سستی تبدیل نکن تا همواره خنده بر لبت بوده و از خشم و عتاب و دق دادن دیگران و بی‌حوصلگی دور باشی.

برای شاد‌شدن روحیه‌ی افراد نیز خوردن روزانه یک استکان گلاب و هم‌چنین دم کرده‌ی استخودوس و افتیمون و خوردن زعفران همراه برنج (هنگامی که در وعده‌ی غذایی برنج باشد) نیز مفید است.

زبان سرخ، سر سبز می دهد بر باد

ضرب‌المثل مذکور ناظر به مزاج شناسی در طبّ جامع و حالت‌های مزاجی افراد است. همان‌طور که می‌دانیم ما چهار مزاج یا طبع داریم که بسته به فرد و محیطی که درآن زندگی می‌کند متفاوت است: طبع بهاری یا دموی یا همان گرم و تر، طبع تابستانی یا صفرایی یا همان گرم و خشک، طبع پاییزی یا سودایی یا همان سرد و خشک و طبع زمستانی یا بلغمی یا همان سرد و تر.

گفتنی است مزاج افراد گاهی اوقات ثابت است یا این که در اثر تغییرات آب و هوایی و فصلی و نیز نوع تغذیه، یکی از مزاج‌ها غلبه پیدا می‌کند و آدمی ویژگی‌های روانی و اخلاقی مزاج مورد نظر را پیدا می‌کند.

یکی از طبع‌ها، طبع تابستانی است که افراد دارای این طبع دارای خصوصیات منحصر به فردی هستند. هم‌چنین کسانی که دچار غلبه‌ی صفرا شده‌اند نیز خصوصیات افراد صفرایی مزاج را به خود می‌گیرند. در خصوصیات این افراد می‌خوانیم که دارای رفتار تندی می‌باشند، زود عصبانی می‌شوند و خیلی زود هم پشیمان می‌شوند، امّا گاهی پشیمانی سودی ندارد و چه بسا که این حالت باعث نابودی فرد شود.

ضرب‌المثل مذکور اشاره به این خصوصیت افراد صفرایی مزاج دارد. زمانی که فردی، دچار این حالت و غلبه‌ی صفرا می‌شود، زبانش قرمز و سرخ گونه است، به طوری‌که با نگاه کردن به زبان فرد می‌توان تشخیص داد که آیا صفرا بر او غلبه کرده است یا نه. اگر دیدید که زبانش سرخ شده است باید با او با ملایمت، ملاطفت و گذشت برخورد کرد، چرا که این شخص خیلی زودتر از آن‌چه فکرش را بکنید از رفتار خود پشیمان شده و اظهار ندامت می‌کند.

توصیه: به فرماندهان نظامی توصیه می‌شود چنان‌چه سربازی یا نیرویی در مقابل دستورات تندی کرد و موضع گرفت، سریع او را توبیخ و بازداشت نکنند، بلکه ابتدا زبانش را ببینند که سرخ شده یا نه؟ اگر زبانش سرخ شده بود، بدانند که او غلبه‌ی صفرا دارد و باید از او گذشت.