جهاد اقتصادی بانوان با تأسی به سیره‌ی حضرت خدیجه (س)

زکیه خاکسار

دین مبین اسلام خانواده را به عنوان هسته‌ی اصلی جامعه در نظر گرفته برای حفظ این شاکله، ساز و کارهایی ارائه داده است تا در هر شرایطی بنیان خانواده محفوظ بماند و چرخ زندگی در بحران‌های احتمالی پیش رو با کمترین آسیب بچرخد. یکی از این امور مهم، بحث معیشت و اقتصاد خانواده می‌باشد که برای تأمین و شکوفایی اقتصادی خانواده در اسلام، هر دو رکن اساسی آن یعنی زن و مرد مورد توجه قرار گرفته‌اند؛ به طوری که هر کدام متناسب با مسئولیت و توانمندی‌های خود به حرکت و تلاش در این زمینه موظف هستند و بنابر مصالح و نیازها آموزش‌های لازم را توسط معصومین (س) دیده‌اند.

1. زنان و فعالیت اقتصادی

اسلام با وجود این که زن را واجب النفقه‌ی مرد می‌داند (شریف قریشی، 1377، ص 82)؛ اما استقلال مالی را نیز برای او امکان‌پذیر دانسته که این مسأله در سیره‌ی معصومین(س) به چشم می‌خورد؛ نخستین بانوی اسلام، حضرت خدیجه(س) تمام ثروت و امکانات خویش را بزرگ منشانه در اختیار پیامبر اکرم(ص) قرار داد تا در راه توسعه و پیشرفت آیین نوپای اسلام و تحقق اهداف متعالی حضرت محمد(ص) به کار گرفته شود؛ پس تمکن و استقلال مالی حضرت خدیجه(س) در حمایت از پیامبر(ص) و گسترش اسلام می‌تواند مثال روشنی از قائل شدن چنین حقی برای زنان باشد(امین مجد، ویژه نامه نوروز91).

در واقع اسلام با اعطای حق مالکیت و استقلال مالی به زن، ورود او را به عرصه‌های اقتصادی مجاز دانسته و ضمن آموزش مهارت‌ها و نکات شرعی لازم برای یک عملکرد اقتصادی سودمند و اسلامی، مقدمات فعالیت‌های اقتصادی زن را فراهم نموده تا او هم بتواند پس از وظیفه‌ی خطیر همسرداری، فرزندپروری و مدیریت داخلی منزل، از مزایای دنیوی و اخروی فعالیت در عرصه‌های اقتصادی بهره‌مند گردد و از طرفی با به کارگیری حداکثر ظرفیت‌ها و استفاده از این ظرفیت عظیم اجتماعی، بسترهای رشد و شکوفایی اقتصادی امت اسلامی به صورت گسترده‌تری فراهم شود؛ اما نکته‌ی حائز اهمیت این است که هرگونه فعالیت اقتصادی زن بایستی متناسب با ویژگی‌های جسمی و روحی وی و در چهارچوب موازین شرعی و حفظ شئونات او صورت گیرد و منافاتی با نقش اصلی و بی‌بدیل مدیریت و تدبیر امور خانواده نداشته باشد؛ چرا که اسلام حفظ کیان خانواده را در رأس امور قرار داده و از طرفی تشخیص مصلحت زندگی خانوادگی افراد را با اعتماد به عقل و درک و شعور زن و شوهر به آنان واگذار نموده تا ضمن حفظ شاکله‌ی اصلی خانواده در جزئیاتی از قبیل میزان و نوع فعالیت اقتصادی زن و... تصمیم‌گیری نمایند؛ بنابراین ریحانه بودن زن و طراوت و شادابی وی نباید زیر بار مسئولیت‌های طاقت‌فرسا از بین برود (ر.ک: حرّانی، 1363 ق، ص87).

2. زنان و فرهنگ سازی کار و تلاش

یکی از اصول راهبردی معصومین(ع) در آموزش‌های اقتصادی به زنان، توجه و اهتمام به کار و تلاش و فرهنگ‌سازی در زمینه‌ی کار مولد است که بی‌تردید بارزترین بانوی نمونه در این میدان، حضرت خدیجه(س) می‌باشد. ایشان  از مدیران اقتصادی بسیار موفق و الگویی بی‌همتا و مؤثر در امور اقتصادی جامعه‌ی اسلامی آن دوران محسوب می‌شد که سرمایه‌ی خویش را در راه سازندگی، تجارت و سود عادلانه، گره‌گشایی و مردم‌نوازی به کار می‌انداخت (کرمی فریدنی، 1384، ص63).

بنابراین در عین این که زن واجب النفقه‌ی مرد است اما چنان چه بخواهد دست به فعالیت اقتصادی بزند باید در چارچوب شرع این کار را انجام دهد به این معنا که او هم مانند مردان موظف است از راه حلال درآمدش را کسب کند (شعیری، بی‌تا، ص139). به عبارت دقیق­تر با توجه به کارکردهای اشتغال در اسلام، روشن است که هدف نهایی از فعالیت اقتصادی تنها کسب مال و ثروت نیست که بتوان در این زمینه به هر طریقی متوسل شد؛ یعنی در صورتی که زن فعالیت اقتصادی متناسبی با شرایط و ویژگی­های جسمی و روحی خویش برگزیند، در واقع پرداختن به آن حرفه تأثیر بسزایی در احساس رضایتمندی و بالا بردن اعتماد به نفس او داشته و زمینه‌ی شادابی و نشاط وی را فراهم می­کند و علاوه بر سرگرم شدن، گاه بخشی از نیازهای مادی زندگی و خانواده را تأمین می‌نماید (علی محمدی، 1387، ص65).

پیداست که حضرت خدیجه (س) در اداره‌ی بزرگ‌ترین شبکه‌ی اقتصادی و تجارت داخلی و خارجی می‌بایست نسبت به اصول و روش‌های بازرگانی اسلامی و به دور از ربا، شیوه‌ی عقد قراردادهای تجاری و نحوه‌ی معاملات اسلامی و همچنین نیازسنجی کالاهای اساسی بازار مسلمین(بازاریابی) مورد آموزش قرار می‌گرفت تا بتواند در کنار رقبای تجاری، ثروت و اعتبار خود را حفظ و افزون نموده و در راه رضایت الهی هزینه نماید.

از سوی دیگر این بانوی شایسته در مدیریت اقتصادی از قبیل چگونگی جذب و به کارگیری نیروهای متخصص و متعهد، علم ریاضیات و حسابداری برای نظارت بر کار کارگزاران، اصول اخلاق اقتصادی در رفتار با کارکنان جهت ایجاد انگیزه‌ی مضاعف در کار و سایر عوامل مؤثر در یک تجارت پاک، پر سود و موفق، مهارت‌هایی را کسب نموده و تعلیماتی دیده بود به طوری که مجموعه‌ی تجاری بانو خدیجه هیچ گاه دچار فساد، تبهکاری، رشوه خواری، سوء استفاده و کج روی نشدند و تاریخ حتی نمونه‌ای از خلاف کاری در این مجموعه را گزارش نکرده است (گلی زواره، مرداد 1391، ص 44) پیامبر ص در این باره می‌فرمایند:

«من مدیر و کارفرمایی بهتر از حضرت خدیجه(س) نسبت به کارکنان و کارگزارانش ندیدم». بدون تردید می‌توان گفت رسیدن به چنین مقامی افزون بر لیاقت و استعداد ذاتی، جز در سایه‌ی آموزش اصول، فنون و مهارت‌های لازم میسر نمی شود.

البته نگاهی به سیره‌ی اهل بیت(ع) در آموزش رفتارهای اقتصادی به زنان نشان می‌دهد که این آموزش‌ها هر دو حوزه‌ی درآمد و مصرف را شامل می‌شود و بدین ترتیب ضریب تأثیرگذاری مثبت رفتار اقتصادی صحیح بانوان در عرصه‌ی اقتصادی جامعه‌ی اسلامی بالاتر می‌رود.

بنابراین اسلام با فراهم نمودن زمینه‌ی آموزش و فراگیری مهارت‌‌های مرتبط با امور اقتصادی و کسب درآمد برای بانوان، عرصه‌ی نوینی از مسئولیت‌پذیری در قبال خانواده و جامعه را در برابر آنان گشوده به طوری که زنان مسلمان توانستند با کار و تلاش، در زمینه‌ی بهبود معیشتی اطرافیان خود و جامعه‌ی مسلمین گام‌های مؤثری بردارند.

 منابع

1. امین مجد، زهرا؛ ویژه نامه نوروز91.

2. حرّانی، حسن بن علی بن شعبه؛ تحف العقول، قم، جامعه‌ی مدرسین، 1363 ق.

3. شریف قریشی، باقر؛ نظام خانواده در اسلام، ترجمه لطیف راشدی، قم، شرکت چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی،1377.

4. شعیری، محمد بن محمد؛ جامع الاخبار، نجف، مطبعة حیدریه، بی‌تا.

5. علی محمدی، کاظم؛ اشتغال یا خانه داری کدام یک؟، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، 1387.

6. کرمی فریدنی، علی؛ جلوه­هایی از فروغ آسمان حجاز حضرت خدیجه (س)، قم، دلیل ما، 1384.

7. گلی زواره، غلامرضا؛ خدیجه بانوی کار آفرین، پیام زن، ش 245، مرداد 1391.