با توجه به سیره‌ی بانو میردامادی زهره وظیفه
مقدمه
مادر نخستین کسی است که می‌تواند بر لوح سفید وجود فرزندش نقاشی کند و از او شخصیتی استوار و اثرگذار بسازد. در واقع کنشگری‌ها و فعالیت‌های اثربخش مادران در شکل‌گیری شخصیت مقاوم فرزندان تأثیر بسزایی دارد.
امروزه یکی از نیازهای جامعه‌ی زنان، وجود الگوهایی است که نقش مادری و خانه‌داری را با کنشگری اجتماعی به وجه نیکو جمع کرده باشد. بانو میردامادی یکی از بانوان معاصر است که با وجود فشارها و محدودیت‌های دوران پهلوی، مرجع حل مشکلات و پاسخگویی به سؤالات دینی مردم بوده است. امروزه ضرورت دارد تأثیر دغدغه‌مندی و کنشگری چنین مادرانی در شکل‌گیری شخصیت مقاوم فرزندان تبیین شود و چنین الگوهایی به بانوان معرفی گردد.
این نوشتار با هدف شناساندن بانو میردامادی به عنوان الگوی جامع عصر حاضر در پی پاسخگویی به این سؤال است که کنشگری بانوان در استقامت فرزندان چه تأثیری دارد؟ همچنین کنشگری مادران چگونه به صورت غیرمستقیم صبر و دغدغه‌های اجتماعی فرزندان را افزایش می‌دهد؟
پیرامون نقش مادر بر شخصیت فرزند، مقالات و کتاب‌های بسیاری تألیف شده است؛ مانند مقاله‌ی «نقش شخصیت مادر در تربیت دینی فرزند»، نوشته‌ی خانم خدیجه اسکندری‌نژاد. همچنین در رابطه با کنشگری و فعالیت‌های اجتماعی بانوان نوشته‌هایی وجود دارد؛ مانند مقاله‌ی «زنان و کنشگری در رسانه‌های اجتماعی» نوشته‌ی آقای احمد طالبیان و خانم سارا طالبیان. نیز مقاله‌ی «رابطه کنشگری زنان در ارتقای وضعیت عفاف و حجاب در جامعه» نوشته‌ی آقای محمدحسین شاه‌آبادی و همکاران.
اما پژوهش‌های ذکر شده تنها یک بعد از مسأله‌ی مورد بحث را بررسی کرده‌اند. بنابراین شاید بتوان گفت مسأله‌ی ذکرشده تاکنون مورد بررسی علمی قرار نگرفته و درباره‌ی نقش کنشگری بانوان در تربیت فرزندان مقاوم، اثری تدوین نشده است. این نوشتار با توجه به سیره‌ی بانو میردامادی تأثیر کنشگری مادران را در استقامت فرزندان بررسی می‌کند.
مفهوم شناسی
“کنشگری” یک اصطلاح جدید است مربوط به اواسط دهه‌ی هفتاد. این اصطلاح با مفاهیم جنبش اجتماعی، مقاومت، حمایت و اعتراض ارتباطی نزدیک دارد. کنشگری می‌تواند در بسیاری از اشکال و تنظیمات و به دلایل مختلفی صورت گیرد؛ به همین دلیل، آن دشوار به نظر می‌رسد. به طور کلی کنشگری به عنوان ارتباطات سیاسی غیر پارلمانی و یا اقدامی با هدف بازتعریف، انتقاد و یا به چالش کشیدن برخی از ساختارهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جاری با قصد جایگزین‌کردن آن‌ها با ساختارهای مساوات‌طلبانه‌تر تعریف می‌شود (عبدالهی نژاد، ۱۴۰۰، ص۱۰۶).
به بیان دیگر کنشگری یا اکتیویسم، به فعالیت‌های مختلف در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و… معطوف می‌گردد که با هدف ایجاد تغییر در این زمینه‌ها انجام می‌شود. فعالیت‌های مرتبط با کنشگری طیف وسیعی دارد و از نوشتن نامه‌های سرگشاده به مسئولان و رسانه‌ها تا برگزاری کارزارهای سیاسی، بایکوت، راهپیمایی خیابانی، اعتصاب، تحصن و… را دربرمی‌گیرد (بصیریان جهرمی، ۱۳۹۵، ص ۶۰).
بنابراین کنشگری، مجموعه فعالیت‌های اثربخش در زمینه‌های اجتماعی، سیاسی و… است که برای ایجاد شرایط مطلوب صورت می‌گیرد.
با توجه به توضیحات بالا و نیز با در نظر داشتن اوضاع جامعه‌ی ایران در زمان انقلاب و پیش از آن، می‌توان بانو میردامادی را از بهترین بانوان کنشگر زمان معاصر دانست. از این رو در ادامه، فعالیت‌های اثرگذار ایشان در دوران انقلاب اسلامی بررسی می‌شود.
بانو میردامادی و نقش ایشان در انقلاب اسلامی
بانو خدیجه میردامادی، تنها فرزند آیت‌الله سید هاشم نجف‌آبادی میردامادی از همسر نخست بود. وی در ۱۶ اردیبهشت ۱۲۹۳ در نجف اشرف به دنیا آمد. مادر خدیجه، بی‌بی سکینه زود از دنیا رفت و این کودک در آستان فقدان محبت مادر، از چشمه‌ی مهر مادربزرگ خود، بی‌بی، مادر حاج سیدهاشم، سیراب شد. به احتمال زیاد، خدیجه خانم در پانزده سال نخست زندگانی از محضر علمی پدر بهره برده و غیر از سواد معمول، با برخی متون نیز آشنایی یافت. وی همراه پدر به ایران مهاجرت کرد و در ۲۰ سالگی، به عقد سید جواد خامنه‌ای درآمد (بهبودی، ۱۳۹۰، ص۲۴).
بانو میردامادی معتقد بود مادر در تربیت فرزندان نقشی بی بدیل دارد. به همین خاطر سعی می‌کرد با بیان داستان‌های قرآنی، زندگینامه‌ی انبیاء و اشعار عرفانی حافظ، رابطه‌ی میان خود و فرزندانش را محکم‌تر کند تا انسان‌هایی مقاوم و وارسته تربیت نماید. شاید او هیچ گاه فکر نمی‌کرد که تفکر مقاومت اسلامی را یکی از پسران او به سراسر دنیا مخابره کند.
دوران نوجوانی بانو میردامادی همزمان با واقعه‌ی گوهرشاد بود. او پس از آن فاجعه، شش سال رنج دوری از پدر را تحمل کرد. اقدامات ضد دینی رضاخان، برای سید هاشم نجف‌آبادی قابل چشم‌پوشی و سکوت نبود. پدر از روحانیونی بود که در کنار برخی دیگر از علمای مشهد خواستار آزادی آیت‌الله سید حسین قمی و موقوف‌شدن بی‌حجابی و کلاه پهلوی شدند. او پس از قیام گوهرشاد بازداشت و ابتدا به سمنان و سپس به ری تبعید شد (برگرفته از پیام مقام معظم رهبری به یادواره‌ی آیت‌الله سیدهاشم میردامادی).
رفت و آمد مردم به منزل بانو میردامادی بسیار زیاد بود. برخی برای پرسیدن سؤال‌های دینی خود به منزل ایشان می‌رفتند و دسته‌هایی از بانوان هم می‌آمدند تا با ایشان دیدار و مصاحبتی داشته باشند. افرادی هم مراجعه می‌کردند و مشکلات حقوقی، خانوادگی، اقتصادی و… خود را مطرح می‌کردند. در این میان خوشرویی خانم باعث آرامش و اطمینان‌خاطر مهمانان بود (بهبودی، ۱۳۹۰، ص۲۸).
علاوه بر این مادر مقام معظم رهبری، یکی از بانوان اثرگذار در پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی به‌شمار می‌روند. از این رو لازم است نقش این بانوی بزرگوار در جریان انقلاب تبیین شود تا جوانان با الگوهای هم‌عصر خود آشنا شوند.
کنشگری بانوان شیعه و نتایج آن در استقامت فرزندان
اسلام، رشد و اثربخشی را منحصر به مردان جامعه نمی‌داند؛ بلکه زن را هم عضوی فعال و تأثیرگذار می‌داند که شخصیت مستقل و اثرگذار او در کنار دغدغه‌مندی اجتماعی، می‌تواند تأثیر فراوانی در تربیت فرزند داشته باشد.
در ادامه به برخی از شاخص‌های اثرگذاری اشاره می‌شود:
حفظ استقلال و آزاد‌اندیشی فرزندان
بانوی کنشگر شیعه، فردی مستقل و اثرگذار است که در مجموعه‌های خانوادگی و اجتماعی، منشأ اتفاقات خوب و اثربخش است. به همین دلیل آزادی فکری و استقلال فرزندان را سلب نمی‌کند. نمونه‌ی شاخص چنین مادرانی حضرت زینب س و مادران شهدا هستند که زمینه‌ی تربیت صحیح فرزندان را فراهم می‌کنند و آن‌ها را در انتخاب مسیر شهادت و جانبازی آزاد می‌گذارند. یکی از این مادران کنشگر شیعه که همواره برای انتخاب فرزندانش احترام قائل بود، بانو میردامادی است.
در منزل بانو میردامادی و آیت‌الله سید جواد خامنه‌ای فرزندان برای فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی خود انتخابگر و مختار بودند. در دوران پیش از انقلاب، مأموران ساواک بارها وارد خانه‌ی ایشان شدند و سید علی و برادرانش را دستگیر نمودند اما هیچ‌گاه بانو میردامادی از دردسرهای پیش‌آمده شکایت نکرد. زیرا می‌دانست که خداوند انسان را انتخابگر قرار داده است. همچنانکه قرآن کریم می‌فرماید: «لَا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیّ (بقره/۲۵۶)»؛ در قبول دین، اکراهی نیست. (زیرا) راه درست از راه انحرافی، روشن شده است.
خانم میردامادی با داستان زندگی حضرت موسی ع انس فراوانی داشت. آزادمنشی بانو، او را تبدیل به مادری مهربان و اثرگذار کرده بود. از همان دوران جوانی اصلاح امور مردم، یکی از دغدغه‌های فراموش‌نشده‌ی منزل ایشان بود. به همین دلیل مطمئن بود که فرزندش در مسیری درست قدم برداشته است همانگونه که حضرت موسی ع در مقابل ظلم و ستم فرعون ایستادگی کرد: «وَ قالَ مُوسى یا فِرْعَوْنُ إِنِّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ(اعراف/۱۰۴)»؛ و موسى گفت: اى فرعون! بىتردید من فرستادهاى از سوى پروردگار جهانیانم.
بانو میردامادی در خلال ارتباطاتش با مردم و مراجعات عمومی که به او می‌شد، به رشد فکری و هوش اجتماعی دست یافته بود که کمتر کسی در آن دوران چنین تحلیل‌هایی را داشته است. در آن دوره‌ی زمانی که مشهد، افکار متحجرانه‌ی زیادی را در درون خود داشت، بانو میردامادی یک زن روشنفکر و آزاد‌اندیش به‌شمار می‌رفت. ایشان با اختلاف بین شیعه و سنی موافق نبود و وحدت مسلمانان را زمینه‌ی عزت اسلامی می‌دانست.
از آن جمله بود اختلاف شیعه و سنی. آقا سید علی در این باره می‌گوید: «ما سال‌ها با مردم راجع به اینکه اختلاف شیعه و سنی نباید علنی باشد [تا]… وسیله در دست دشمن باشد بحث داشتیم، و از این قِبَل مورد تهاجم بسیاری از افراد قرار می‌گرفتیم که [می‌گفتند]… بایستی علناً با سنی‌ها مخالفت کنیم… همیشه مادرم در این موارد مثل یک روشنفکری که مسائل اجتماعی را می‌فهمد… برخورد می‌کرد» (رک. بهبودی، ۱۳۹۰، ص۲۷).
علاوه بر این، بانو میردامادی پشتوانه‌ی معنوی و عاطفی فرزندانش در دوران زندان‌ها و تبعید بود. هنگامی‌که جوانی پسرانش در زندان‌های ساواک سپری می‌شد، اعتراضی به فعالیت‌های آن‌ها نکرد تا مانع رسیدنشان به هدف نشود.
در همین راستا ناگفته نماند که اسلام، استقلال و آزاد‌اندیشی بانوان را ارج می‌نهد و آن‌ها را افرادی اثرگذار در جامعه می‌داند. آزادی و انتخاب بانوان همواره از سوی اسلام، محترم شمرده شده تا نسل‌های آینده افرادی انتخابگر و مقاوم باشند. اثرگذاری خانم‌ها در جامعه دغدغه‌های ذهنی آنان را رشد می‌دهد و این مسأله در تربیت فرزندان دغدغه‌مند نقش بسزایی دارد… .
تربیت صبورانه و دغدغه‌مند
بانوی کنشگر شیعه، در درون خویش به جریان فکری و روحی عمیقی دست یافته و به پایگاه شناختی درست و نفوذناپذیری بر اساس تعالیم و آموزههای دین رسیده است. زن تربیت‌یافته در چارچوب این الگوی انسانی، بسان فاطمه با حضور عزتمندانه‌اش نقشی انسانساز و جامعهساز در عرصه‌ی جامعه و مدیریت اجتماعی دارد (عطارزاده، ۱۳۸۷، ص۵).
رفتارهای دغدغه‌مند والدین، مهمترین عامل تربیت فرزندانی مقاوم و پرتلاش است. هنگامی‌که کودکان، صبوری والدین را برای خیررسانی به همنوعان مشاهده کنند، به صورت غیرمستقیم آموزش‌های بسیاری را دریافت می‌کنند. چنین رفتارهای صبورانه‌ای، گزاره‌های تصویری (رک. عباسی ولدی، ۱۴۰۱، ص۲۸) هستند که کودک با مشاهده‌ی آن به صورت غیرمستقیم آموزش می‌بیند و شخصیت آینده‌ی او ساخته می‌شود. در میان گزاره‌های تربیتی، این گزاره‌های تصویری هستند که به خوبی میزان زشتی و زیبایی کارها را به بچه‌ها منتقل می‌کنند. تأثیر چنین گزاره‌های تصویری در تربیت غیرقابل انکار است.
فرزندان خانم میردامادی با دیدن بردباری مادر برای رسیدن به اهدافش، اهمیت دغدغه‌های اجتماعی او را درک می‌کردند. هنگامی‌که مردم به منزل ایشان مراجعه می‌کردند، صبوری ایشان در پاسخگویی و حل مشکلات مردم بی‌مانند بود.
همچنین برگزاری روضه‌های ماهانه و شرکت در مجالس روضه‌ی آشنایان، یکی از کارهایی بود که برای خانم میردامادی اهمیت زیادی داشت (رک. بهبودی، ۱۳۹۰، ص۲۲).
برگزاری روضه در چنین شرایطی کمی سخت به نظر می‌رسد. اما کوچک بودن منزل و کمبود امکانات، هیچ وقت دلیلی برای کناره‌گیری خانم از برنامه‌های دینی و مذهبی نشد. این رفتارهای مادر، بزرگترین درس برای پایداری در رسیدن به ارزش‌ها و اهداف بود.
صبر و استقامت بانو در چنین شرایط سختی، اراده و عزم فرزندان را محکم و راسخ می‌کرد. ایستادگی و صلابت مادر، بیرون از زندان، آرامش و امنیت روانی فرزندان را در داخل زندان فراهم می‌سازد. ایشان معتقد بود که پسرانش برای خدا مبارزه می‌کنند و تمام تبعیدها و زندان‌ها و مجروحیت‌هایشان هم برای خداست و به خود هم اجازه‌ی شکوه و بازگوکردن سختی‌ها را نمی‌داد (بهبودی، ۱۳۹۰، ص۲۶).
مقام معظم رهبری(حفظه الله) می‌گوید: «هر بار از زندان می‌آمدم بیرون، می‌شنیدم که مادرم برخوردهایش این طوری بوده، مقدار زیادی از خستگی من درمی‌آمد» (رک. بهبودی، ۱۳۹۰، ص۲۶).
بنابراین بانوان کنشگر شیعه، همواره با چنین رفتارهایی مسؤولیت تأمین نسل مقاوم و صبور را برعهده داشته‌اند. آن‌ها با الگوهای رفتاری خود، پایداری و ایستادگی را برای آینده حفظ نمودند. بانو میردامادی یک نمونه از این دریای با عظمت است که با حضور مؤثر خود باعث به وجودآمدن نسلی مقاوم شد. در همین راستا مادران شهدا و مدافعین حریم اسلامی نیز در طول تاریخ با چنین عزتی به حفظ آرمان‌های خود پرداختند.
نتایج
رفتارهای دغدغه‌مندانه‌ی والدین، مهمترین عامل تربیت فرزندانی مقاوم و پرتلاش است. هنگامی‌که کودکان صبوری والدین را برای خیررسانی به همنوعان مشاهده کنند، به صورت غیرمستقیم اهمیت دغدغه‌های اجتماعی و صبر در راه رسیدن به آن را می‌آموزند.
بانوان کنشگر شیعه با الگوهای رفتاری خود، پایداری و ایستادگی را برای آینده حفظ نمودند. بانو میردامادی یک نمونه از این افراد است.
حضور مؤثر زن در خانواده و اجتماع باعث به وجودآمدن نسلی مقاوم می‌شود. مادر مقام معظم رهبری (حفظه الله) را می‌توان یکی از بانوان عزتمند نامید که با تربیت خود، سختی و مشقت زندان و تبعید و مبارزات فرزندانش را هموار ساخت.
تربیت نسلی مقاوم، نیازمند مادرانی آگاه و پرتلاش است تا به درستی مفاهیم انسانی به آیندگان سپرده شود.
منابع
* قرآن کریم، ترجمۀ آیت الله ناصر مکارم شیرازی، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، قم، ۱۳۷۳.
۱. آذر شب، محمد علی، خون دلی که لعل شد، ترجمه محمد حسین باتمان غلیج، انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۹۸.
۲. اسکندری نژاد، خدیجه، نقش شخصیت مادر در تربیت دینی فرزند، طهورا، ش۷، ۱۳۸۹.
۳. بهبودی، هدایت الله، شرح اسم، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تهران، ۱۳۹۰.
۴. دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، تهران، ۱۳۴۱.
۵. عباسی ولدی، محسن، منِ دیگرِ ما، (تربیت کریمانه‌ی فرزندان و روش‌های آن)، ج ۹، قم، آیین فطرت، چاپ سوم، ۱۴۰۱.
۶. بصیریان جهرمی، حسین و همکاران، رسانه‌های اجتماعی و مدیریت بحران؛ نقش تلفن‌های همراه هوشمند در کنشگری اجتماعی، نشریه رسانه، ش ۱، ۱۳۹۵.
۷. عبدالهی‌نژاد، علیرضا و سندس محمدی نوسودی، کنشگری اجتماعی در فضای مجازی (مطالعه موردیِ کنشگران کُرد عراق)، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال هفدهم، تابستان ۱۴۰۰، شماره ۶۳.
۸. عطارزاده، مجتبی، فاطمه زهرا الگوی حضور اجتماعی سیاسی زن مسلمان، مطالعات راهبردی زنان، شماره ۳۹، ۱۳۸۷.
۹. پیام مقام معظم رهبری به یادواره‌ی آیت‌الله سید هاشم میردامادی نجف‌آبادی، www.khamenei.ir
