اعظم خطیبی
مقدمه
در فرهنگ اسلام از زهد به عنوان یک اصل اخلاقی- تربیتی یاد می‌شود. اما متأسفانه از گذشته‌های نه چندان دور، نفوذ برخی افکار دنیاگریز، باعث شده تصور نادرستی از زهد در افکار عمومی ایجاد شود تا آنجا که زاهد، به فرد گوشه‌گیر و تارک دنیا اطلاق می‌شده است.
در این پژوهش پس از بررسی زهد و برخی مصادیق تربیتی آن دریافتیم زهدی که مادر در اثر خودسازی به دست آورده، می‌تواند در پیشگیری از بسیاری از مشکلات جامعه نقش داشته باشد.
مفهوم‌شناسی زهد
“زهد“ در لغت به معنای «بی‌رغبت شدن، روی بازگرداندن از چیزی، پارسایی و ترک دنیا می‌باشد» (دهخدا، ۱۳۸۵، ج ۸، ص۱۱۴۷۷).
در دانش اخلاق نیز “زهد“ عبارت است از بی‌رغبتی و دل نبستن به ظاهر دنیا به خاطر به دست آوردن آخرت و خشنودی و رضایت خداوند (انصاریان، ۱۳۸۶، ج۱،ص۱۳۸).
زهد در قرآن کریم
کلمه‌ی “زهد“ در معنای لغوی آن فقط یک بار در قرآن آمده است: «وکانوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ» (یوسف /۲۰)؛ و در او زهد و بی‌رغبتی نمودند.
اما به فلسفه‌ی زهد که ناچیزی نعمت‌های دنیا در برابر آخرت است در آیات پرشماری اشاره شده است.
مانند:
–ماهیت پدیده‌های مادی و دنیوی: «و ما أُوتِیتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَمَتَاعُ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَزِینَتُهَا. وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى أَفَلَا تَعْقِلُونَ» (قصص/۶)؛ و آنچه از نعمت‌ها(ی این عالم) به شما داده شده متاع و زیور (بی‌قدر) زندگانی دنیاست و آنچه نزد خداست بسیار بهتر و باقی‌تر است. آیا عقل را به کار نمی‌بندید؟
البته امیرمؤمنان علی حقیقت زهد را در میان دو عبارت آیه‌ی «لِکَیلا تأسُوا عَلَی مافاتَکم و لاتُفرِحوا بِما آتاکُم» (حدید/۲۳) دانسته‌اند؛ این که انسان نه بر از دست رفته‌ها، اندوهگین باشد و نه بر داشته‌ها، خرسند.
– زینت دنیا و آرایش زمین: «إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْأَرْضِ زِینَهً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَإِنَّا لَجَاعِلُونَ مَا عَلَیْهَا صَعِیدًا جُرُزًا» (کهف/ ۷و ۸)؛ ما آنچه را که در زمین جلوه‌گر است زینت و آرایش ملک زمین قرار دادیم تا مردم را امتحان کنیم که کدام یک عملشان نیکوتر خواهد بود. و ما آنچه را زیور زمین گردانیدیم باز همه را به دست ویرانی و فنا می‌دهیم و زمین را دشتی خشک و بی‌گیاه خواهیم ساخت.
زیبایى‌ها و جلوه‌هاى زندگى، موجب انگیزش آدمى شده و او را به حرکت وا مى‌دارد و این حرکت و تلاش، زمینه‌ی ابتلا و آزمایش را فراهم مى‌آورد. از این مطلب می‌توان فهمید که آدمی بدون تلاش، نمی‌تواند زمینه‌اى براى بروز استعدادهایش فراهم سازد (ترجمه تفسیر المیزان، جلد ۱۳، ص ۳۳۳).
تفاوت رهبانیت و زهد اسلامی
اکنون آنچه ممکن است به ذهن متبادر شود، یگانگی زهد اسلامی و رهبانیت مسیحی است. حقیقت آن است که تفاوت بنیادی میان این دو موضوع وجود دارد. رهبانیت ضد زندگی و ضد جامعه‌گرایی بوده و مستلزم کناره‌گیری از خلق و بریدن از مردم و سلب هر گونه مسئولیت و تعهد از خود است. اما زهد اسلامی در عین این که مستلزم انتخاب زندگی ساده و بی‌تکلف است، به معنای پرهیز از تنعم و تجمل و لذت‌گرایی است و در متن زندگی و بطن روابط اجتماعی قرار دارد و عین جامعه‌گرایی است (مطهری، ۱۳۹۸، ص۱۴۲).
پیامبر اکرم ص فرمودند: «لا رُهبانیه فی الاسلام»(مجلسی، ۱۳۸۶، ج ۷۰، ص۱۱۵)؛ در اسلام رهبانیت وجود ندارد.
اسلام رسیدگی به امور دنیایی را چه در مسائل فردی مانند رسیدگی به اقتصاد خانواده و چه در مسائل اجتماعی مثل بر عهده گرفتن مسئولیت اجتماعی و در بطن جامعه بودن، تنها با یک شرط، جزء آخرت می‌داند و آن این است که آن کار برای رضای خدا صورت گرفته باشد (مطهری، ۱۳۹۴، ص۲۴۴).
نقش تربیتی زهد مادر
زهد آثار و فواید زیادی دارد ولی ما در تحقیق می‌خواهیم برخی آثار و مصادیق زهد را که مادران می‌توانند در تربیت فرزند به کار گیرند مورد بررسی قرار دهیم.
۱. قناعت
“قناعت“ در اصطلاح حالتی است در نفس که باعث اکتفا کردن آدمی به قدر حاجت و ضرورت است (نراقی، ۱۳۷۸،معراج السعاده، ص۳۹۷). در منابع رایج اخلاق اسلامی “قناعت“ در مقابل “حرص“ آمده و آن عبارت است از ملکه‌ی نفسانی که به موجب آن انسان به نیاز خود از اموال رضایت می‌دهد و خود را در مشقت و تلاش برای تحصیل مقدار بیشتر از آن نمی‌اندازد (نراقی، ۱۳۷۷، ج۲، ص۱۰۵)؛ امیرالمؤمنین علی ع می‌فرمایند: «یَنبَغی لمَن عَرَفَ نفسَهُ، أن یَلزَمَ القَناعَهَ و العِفَّهَ» (تمیمی آمدی، ۱۳۹۵، ۱۰۹۲۷)؛ براى کسى که خود را بشناسد، شایسته است که به قناعت و عفت چنگ زند.
خانواده از لحاظ اقتصادی نیازهای متعددی دارد که بعضی از آن‌ها مانند خوراک و پوشاک و مسکن از نیازهای اولیه محسوب می‌شود و برخی هم نیازهای ثانویه است که بدون آن‌ها نیز گذران زندگی امکان‌پذیر است همچون مبل، لباس، پرده‌های گران‌قیمت و… .
متأسفانه امروزه به دلیل رواج تجملات و عرضه‌ی کالاهای جدید و گران‌قیمت، میان برخی خانواده‌ها مسابقه‌ی تجمل‌گرایی ایجاد شده است.
در این میان این مادر خانواده است که با زهدورزی می‌تواند از گیر افتادن در این مسابقه‌ی بدون برنده جلوگیری کند و به فرزندانش نیز آموزش ساده‌زیستی و قناعت دهد. همچنین با قناعت می‌توان از بسیاری از گناهان مانند دزدی و اختلاس و رشوه و… که زمینه‌ساز لقمه‌ی حرام می‌شود جلوگیری کرد. حتی با این روش، می‌توان برای آینده پس‌انداز کرد (نوری، ۱۳۹۶، ص۱۷).
یکی از نمونه‌ها‌ی عملی زهد در عصر کنونی، مادر رهبر معظم انقلاب، بانو «خدیجه میردامادی» است که به عنوان نمونه نقل شده در زمان ریاست‌جمهوری آیت‌الله خامنه‌ای با وجود کثرت رفت وآمد مهمانان به منزل ایشان، شش استکان بیشتر نداشتند و با زیاد شدن مهمان‌ها استکان‌ها را می‌شستند و برای مهمانان جدید چای می‌ریختند.
حجاب
یکی دیگر از مصادیق زهد، “حجاب“ است. مادری که زهد داشته باشد با برداشتن حجاب از قلب وگذاشتن حجاب بر تن، نه تنها برای خود مصونیت ایجاد می‌کند بلکه می‌تواند نسلی باحیا را تربیت نموده و از بسیاری از انحرافات جنسی در جامعه جلوگیری کند. مادر به عنوان الگویی عملی و تأثیرگذار، روی شخصیت و طرز تفکر فرزندان به ویژه دختران نقش نمادین دارد و رفتار، کردار و پندار او مستقیماً در فرایند رشد و تکوین، اثرگذار است.
از نظر شرعی، واجب نیست مادر همه‌ی اعضای بدن خود را از فرزندانش بپوشاند. بنابراین باز بودن سر و گردن، دست‌ها و پاها و ساق پا اشکالی ندارد (فضل الهی، ۱۳۸۹، ص۸) اما از نظر تربیتی باید دانست که دختربچه به راحتی رفتار و صدای مادر را تشخیص می‌دهد و آن را دنبال می‌کند. طوری که حافظهاش مملو از خاطرات این چنینی است. به بیان بهتر کودک از رفتار مادر و شکل آن‌ها عکسبرداری کرده و آن را در حافظه‌ی خود ذخیره می‌کند. این موضوع، شامل پوشش نیز می‌شود. بدین معنا که اگر مادر همیشه با پوشش مناسب در مقابل فرزندان خود ظاهر شده باشد، کودک هم سعی می‌کند همان پوشش را از مادر تقلید کند و در دوران نوجوانی که نوبت انتخاب میرسد، با مادر همانندسازی نموده و همان شیوه را برای خود انتخاب می‌کند (همان).
پیامبر اکرم ص می‌فرمایند: زنان خود را با پوشش اندام و جسم، از دیدار نامحرمان بازدارید که زنان هر چه پوشیده‌تر باشند، سعادتمندترند (قمی، ۱۳۷۴، ج ۲، ص ۲۹۸).
علاوه بر این باید دانست که پوشش اطرافیان در بلوغ زودرس پسران نقش مهمی دارد. کودکی که قبل از سن نوجوانی هر روز با بدن نیمه‌عریان مادر و خواهر مواجه است، زمینه‌ی تحریک جنسی‌اش نیز فراهم‌تر شده و در نتیجه با ظهور زودرس علائم بلوغ جنسی مواجه می‌گردد. همچنین پوشش نامناسب والدین مقابل فرزندان، حیا و عفت را در دید و منظر آن‌ها کم‌اهمیت جلوه می‌دهد.
بنابراین لازم است مادر قبل از پنج سالگی در مقابل کودکان، اعم از دختر و پسر، پوشش مناسب داشته باشد تا تصویری که در ذهن کودک از مادر باقی میماند، تصویری زیبا و آراسته باشد و الگوی مناسبی از پوشش در ذهن کودک نقش بندد (همان).
در همین زمینه می‌توان به خاطره‌ی سید حسن خامنه‌ای از حجاب مادرش بانو «خدیجه میردامادی» (مادر رهبر انقلاب) اشاره کرد آنجا که نقل می‌کند: «ایشان آن قدر به حجاب مقید بودند که در بیرون چادر رنگی به سر نمی‌کردند با آن که در آن زمان پوشیدن چادر رنگی مرسوم بود. بلکه چادر مشکی بسیار ضخیم و سنگین همراه با پوشیه به سر می‌کردند».
۲. صبر
عام‌ترین و مهم‌ترین صفت انسانی بازدارنده “صبر“ است. در فرهنگ اخلاقی، صبر عبارت است از وادار نمودن نفس به انجام آنچه عقل و شرع اقتضا می‌کند و بازداشتن از آنچه عقل و شرع نهی می‌کند (راغب اصفهانی، مفردات، ص ۴۷۴).
امام زین العابدین ع می‌فرمایند: «مَنْ زَهَدَ فِی الدُّنْیا هانَتْ عَلَیهِ مَصا ئِبُها وَ لَمْ یکرِهْها» (مجلسی، ۱۳۸۶، ج ۷۸، ص۸۰ )؛ آن که در دنیا زهد ورزد، گرفتاری‌ها بر او آسان می‌شود و هرگز آن‌ها را ناخوشایند نمی‌شمارد.
یکی از اصول تربیتی، اصل صبر و سعه‌ی صدر است. مادر به عنوان کسی که نقش اساسی در تربیت کودک دارد باید صبر و حوصله داشته باشد و گرنه به هدف نمی‌رسد. اگر مادر شتاب زدگی کند نه تنها به نتیجه نمی‌رسد بلکه محصول باغ او یعنی فرزندان، از بین خواهند رفت.
گاهی والدین به خاطر کم‌صبری و کم‌حوصلگی با فرزند خود طوری رفتار می‌کنند که روان او را خدشه‌دار می‌شود. گاهی یک کلمه‌ی نامناسب و یا یک پیام منفی باعث تحقیر شخصیت فرزند می‌شود. بنابراین یکی از راه‌های ارتباط سالم با فرزندان، داشتن صبر و حوصله است که این نیز جز از طریق زهد حاصل نمی‌شود (رفیعی، محمدی، ۱۳۹۳، ص۸۵).
درباره‌ی صبر مادر بزرگوار رهبر معظم انقلاب نقل شده که ایشان در یک خانه‌ی کوچک زندگی می‌کردند. وقتی به یک باغ دعوت می‌شدند می‌گفتند این جا بهشت است و هیچ وقت به این وضعیت معترض نبودند و با وجود تعداد زیاد فرزندان، تعاملات اجتماعی گسترده‌ی همسر و تقید به حجاب، در منزلی محقر و با اثاث ساده و اندک زندگی می‌کردند و این ویژگی را به فرزندان خود به خصوص سید علی منتقل کرده بودند.
ایثار
“ایثار“ به معنای «برگزیدن، دیگران را بر خویش مقدم داشتن و مانند آن است» (دهخدا، ۱۳۷۹، ج ۸، واژه ایثار) و در اصطلاح دانش اخلاق عبارت است از «بخشش چیز مورد نیاز خود به کسی دیگر» (نراقی، ۱۳۱۲،ج ۲، ص ۱۲۲).
در فرهنگ عالمان اخلاق، سخاوت در مقابل بخل بوده و نتیجه‌ی زهد و بی‌اعتنایی به زرق و برق مادی و زخارف دنیوی است. سخاوت دارای مراتب و درجات بوده که بالاترین مرتبه‌ی آن ایثار است (نراقی، ۱۳۸۳، ۱۱۸/۲) این نکته در برخی روایات هم آمده است. امام على می‌فرمایند: «أفضَلُ السَّخاءِ الإِیثارُ» (آمدی، غرر الحکم، ۲۸۸۸)؛ برترین سخاوت، ایثار است.
در این خصوص گفتنی است که شهدای هشت سال دفاع مقدس گنجینه‌های ایثار و جوانمدی‌اند اما حقیقت آن است که شجاعت و عظمت آنان متأثر و نشأت‌گرفته از مادران ایثارگری است که تربیت چنین فرزندانی را به بهترین نحو و با معیارهای اسلامی انجام داده‌اند. این مادران با صبر و شجاعت بی‌بدیل خود و با الهام از مکتب حضرت زهرا فرزندان خود را تقدیم راه حق و حقیقت کردند (نقش بی بدیل مادران شهید در ترویج فرهنگ ایثار،۱۳۸۸،http://www.irna.ir).
از جمله‌ی این مادران، بانو «خدیجه میردامادی» است که با آن که فرزندان ایشان در زندان به سر می بردند با فداکاری و صبری که داشتند هیچ گاه زبان التماس به کار نمی‌بردند و در برابر اهانت یا درشت‌گویی‌های مأموران کوتاه نمی‌آمدند.
کسی یاد ندارد بانو «خدیجه میردامادی» در میان خانواده یا نشست‌های خویشاوندی از زندان رفتن فرزندان خود شکوه کرده باشد. او در برابر اظهار ترحم دیگران می‌ایستاد و به آنان گوشزد می‌کرد که این اقدام دلسوزی ندارد؛ مبارزه کرده، در راه خدا زندان رفته. اگر افتخار نمی‌کنید، به ترحم شما هم نیازی نیست. (https://donya-e-eqtesad.com ،گفت‌و‌گوی منتشر نشده با مادر رهبر انقلاب).
نتیجه
“زهد“ یعنی بی‌رغبتی به دنیا.کسی که زهد داشته باشد از بسیاری از لذات و شهوات دنیوی دوری می‌گزیند. در میان افراد خانواده، این مادر است که با زهد خود می‌تواند بیشترین تأثیر را روی فرزندان خود بگذارد و از آنان افرادی قانع، باحیا، باگذشت و شکیبا بسازد.
بانو«خدیجه میردامادی» در سایه‌ی زهد توانست فرزندی چون مقام معظم رهبری تقدیم جامعه کند.
منابع
*قرآن کریم
۱. تمیمی آمدی، عبد الواحد؛ غرر الحکم و درر الکلم، مؤسسه فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۹۵.
۲. طباطبایی، محمد حسین؛ مترجم: موسوی، محمد باقر، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۳۷۸.
۳. دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۵.
۴. راغب اصفهانی، محمد؛ مفردات، بیروت، الدار الشامیه، ۱۳۷۴.
۵. رفیعی محمدی، علی محمد؛ بیست اصل در تربیت، قم، انتشارات رسول اعظم ، ۱۳۹۲.
۶. فضل‌الهی، سیف‌الله؛ نقش مادر و خانواده در گسترش فرهنگ جامعه، مجله پیام زن، ش۲۲۳، ۱۳۸۹.
۷. مجلسی، محمدباقر؛ بحار الانوار، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۸۶.
۸ . مطهری، مرتضی؛ نبرد حق و باطل، انتشارات صدرا، قم، ۱۳۹۸.
۹. …………………….؛ سیری در نهج البلاغه، قم، انتشارات صدرا، ۱۳۹۴.
۱۰. نراقی، احمد؛ جامع السعادات، تهران، انتشارات سنگی، ۱۳۷۷.
۱۱. نوری، اعظم؛ ره‌توشه ماه رمضان، کاری از گروه تولید و محتوای معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغ اسلامی،۱۳۹۶.
۱۲. نقش بی‌بدیل مادران شهید در ترویج فرهنگ ایثار، ۱۳۸۸،http://www.irna.ir.
۱۳. https://donya-e-eqtesad.com
