فاطمه خدابخشی
زنان نقش مهمی در تکوین تفکر یک ملت دارند. این زنان هستند که با پرورش شخصیت افراد جامعه، ایدئولوژی یک ملت را می‌سازند. اما امروزه این نقش مهم و سرنوشت‌ساز در جامعه‌ی ایرانی مورد غفلت واقع شده تا آنجا که هنوز شخصیت والای زن در جامعه‌ی ایرانی به خوبی ترسیم نشده است (زن در توسعه و سیاست (سایت)، ۱۳۹۴). غافل از اینکه این امر آثار زیانباری برای جامعه به همراه دارد.
این پژوهش با هدف آشکار ساختن نقش زنان در جامعه به تحلیل شخصیت یک زن شاخص می‌پردازد؛ زنی که اثرگذارترین رهبر جهان اسلام، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای(حفظه الله) در دامن او پرورش یافته است. بانو خدیجه میردامادی مادر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (حفظه الله) است.
اکنون برای مشخص شدن نقش این بانوی گرانقدر در سرنوشت ملت ایران کافی است به این سؤال پاسخ دهیم که این بانو چه تأثیری بر شخصیت رهبر معظم انقلاب اسلامی (حفظه الله) داشته است؟
برای پاسخ به این پرسش از آزمون رایج در تحلیل صفات شخصیت (آزمون کتل) بهره گرفته شده تا با شناسایی صفات بارز شخصیت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (حفظه الله)، نقش بانو میردامادی در پرورش این صفات مشخص گردد. ناگفته نماند که تاکنون پژوهش مستقلی در این زمینه انجام نشده است. این پژوهش با بهره‌گیری از سخنان معظمٌ‌له و اسناد برجای مانده از مصاحبه‌های انجام گرفته با نزدیکان مادر ایشان، جمع آوری شده و نتایج به شیوه‌ی توصیفی- تحلیلی و با قلمی موجز تشریح گردیده است.
۱. تحلیل صفات بارز شخصیتی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (حفظه الله)
بر اساس نظریه‌ی کتل سه عامل بیشترین وزن را در تبیین واریانس خصایص شخصیت برعهده دارند. عامل نخست شامل صفاتی مانند خوشرویی، علاقه‌مندی به خدمت، علاقه به دیگران و سازشپذیری است. عامل دوم استعداد و توانایی شناختی (تفکر انتزاعی و هوش) و سومین عامل ثبات و پایداری عاطفی است (پاشا شریفی، ۱۳۷۶، ص۲۹۸). در این نوشتار کوتاه این سه عامل به عنوان صفات بارز در شخصیت مقام معظم رهبری (حفظه الله) مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد.
۱.۱. سازشپذیری اجتماعی
خوشرویی و سازشپذیری با دیگران همان هوش هیجانی است که از ویژگی‌های برجسته‌ی رهبران موفق جهان به شمار می‌آید. این هوش به میزان ۸۰ تا۹۰ درصد سبب تمایز رهبران برجسته از رهبران معمولی می‌گردد (گلمن و دیگران، ۱۳۹۴، ص۳۳۱). خوش‌برخوردی و روابط شایسته با دیگران همواره سبب جاذبه‌ی فردی می‌گردد و افراد را حول شخصیتی با هوش هیجانی بالا گرد می‌آورد. قرآن کریم نیز این عامل را علت موفقیت رسول‌الله ص می‌داند (آل عمران/ ۱۵۹).
رهبر معظم انقلاب اسلامی(حفظه الله) از هوش هیجانی بسیار بالایی برخوردارند. به گونه‌ای که جاذبه‌ی شخصیتی ایشان توانسته افراد بسیاری از ملیت‌ها و مذاهب مختلف را تحت‌تأثیر قرار دهد. پوتین رئیس جمهور روسیه که فردی مسیحی است پس از دیدار با ایشان چنین بیان می‌دارد: «من مسیح را در رهبری ایران دیدم» (الیاسی، ۱۳۹۳، ص۱۲۵).
یکی از نشانه‌های هوش هیجانی شوخ‌‌طبعی است. رهبران کارامد خیلی راحت شوخی می‌کنند و حتی در لحظات پرتنش، پیام مثبت می‌فرستند و حال و هوای عاطفی فضا را به نفع تعامل بیشتر بهبود می‌بخشند (گلمن و دیگران، ۱۳۹۴، ص۷۵-۷۴). یکی از صفات شخصیتی حضرت آقا نیز همین است که ایشان در لحظات پرتنش خیلی راحت شوخی می‌کنند؛ در بحبوحه‌ی جنگ تحمیلی و در زمانی که ایران زیر توپ و خمپاره‌ی عراقی‌ها بود، حضرت آقا در یکی از جبهه‌ها سخنرانی می‌کردند؛ یکی از رزمنده‌ها بلند شد و تکبیر گفت. بعد همه تکبیر گفتند. آقا این نکته را گوشزد کردند که همه جا نباید تکبیر گفت و تکبیر وسط سخنرانی، رشته‌ی سخن را از دست سخنران می‌گیرد. همین که حرف ایشان تمام شد یکی دیگر از بچه‌ها بلند شد و گفت: تکبیر! آقا فرمودند: سر به سر منِ پیرمرد نگذارید؟ باز یکی دیگر بلند شد و گفت: تکبیر! اینجا دیگر آقا و همه‌ی بچه‌ها خندیدند و بعد هم آقا سخنرانی خود را ادامه دادند (الیاسی، ۱۳۹۳، ص۴۳).
۲.۱. هوش‌بهر
کتل، هوش را به دو عامل هوش سیال و متبلور تقسیم می‌کند. از نظر وی هوش سیال به ساختمان عصبی شخص وابسته است و از وراثت ناشی می‌شود. اما هوش متبلور جنبه‌ی وراثتی ندارد و تحت‌تأثیر محیط قرار می‌گیرد. این هوش با به کار انداختن هوش سیال (وراثتی) در تجارب مختلف یادگیری رشد می‌کند (پاشا شریفی، ۱۳۷۶، ص۸۷) و تحت تأثیر فرهنگ و آموزش است و عمدتاً جنبه‌ی کلامی دارد (کلانتری،۱۳۹۰، ص۳۵). از نظر وی توانایی کلامی یعنی درک کلمات و اندیشه‌ها بهترین شاخص هوش متبلور است. از این رو کسانی که در ادبیات، روزنامه‌نگاری، نویسندگی و مانند اینها موفقند، معمولاً از نظر این عامل در سطح بالایی قرار دارند (پاشا شریفی، ۱۳۷۶، ص۸۸).
شواهد نشان می‌دهد مقام معظم رهبری(حفظه الله) از هوش سیال و متبلور بسیار بالایی برخوردارند. ایشان از تیزهوش‌ترین جوانان زمان خود بودند؛ به گونه‌ای که دوره‌ی چهار ساله‌ی دبیرستان را به طور جهشی ظرف مدت دو سال طی کردند (احسانی،۱۳۹۰، ص۱۰۴) و بعدها به سرودن شعر روی آوردند و با نام مستعار «امین» شعر می‌گفتند. ایشان همچنین در انجمن‌های ادبی به نقد اشعار بزرگان می‌پرداختند (مؤسسه فرهنگی قدر ولایت،ص۲۹)؛ سپس به سخنرانی، ترجمه وتألیف کتاب روی آوردند. قدرت و نفوذ کلام ایشان به گونه‌ای بود که همواره به دستگیری و حبس ایشان در دوران پهلوی می‌انجامید (بهبودی،۱۳۹۱، ص۱۳۴). پس از پیروزی انقلاب اسلامی سخنان و رفتار اندیشمندانه‌ی ایشان همواره سبب ستایش هوشمندی‌شان می‌شده است تا آنجا که بسیاری از صاحبنظران به آن اذعان نموده‌اند. پرز دکوییار دبیرکل سازمان ملل، هنگامی که در بحبوحه‌ی جنگ تحمیلی به ایران آمد پس از دیدار با حضرت آقا بیان داشت: «من مدرک دکترای علوم سیاسی دارم و۳۰ سال است کار سیاسی می‌کنم و چند سال است دبیر کل سازمان ملل هستم. در این مدت شخصیت‌های سیاسی و رئیس‌جمهورهای بسیاری را دیده‌ام. اما تاکنون شخصیتی به سیاستمداری و هوشمندی او ندیده‌ام» (الیاسی، ۱۳۹۳، ص۱۲۶).
۳.۱. شکیبایی و پایداری عاطفی
به طور حتم پذیرش مسئولیت رهبری میلیون‌ها مسلمان ایرانی و غیر ایرانی، بردباری والایی می‌طلبد. بررسی شخصیت مقام معظم رهبری(حفظه الله) نشان می‌دهد ایشان آنچنان بزرگوارند که همواره در مقابل رفتارهای ناپسند افراد، با حلم و بردباری برخورد کرده‌اند. چنان که از ایشان نقل شده که فرموده‌اند: «بعد از انقلاب برای بازدید به زندان اوین رفتم، نگاهم به فردی افتاد که مشغول نماز خواندن بود. وی را شناختم. او همان کسی بود که در زمان طاغوت مرا شکنجه می‌کرد. ریشم را می‌گرفت و سرم را به دیوار می‌زد و می‌گفت: به اعلی حضرت همایونی جسارت کرده‌ای. نگاهش که به من افتاد نمازش را طول داد. من به کناری رفتم تا نماز خود را تمام کرد. پس از نماز نزد او آمدم و کنارش نشستم» (احسانی، ۱۳۹۰، ص۶۲). این حلم و بردباری برگرفته از مکتب رسول‌الله ص است. زمانی که مکه فتح شد پیامبر نیز با کسانی که روزی او و یارانش را شکنجه می‌کردند حلیمانه رفتار نمودند.
۲. نقش مادرانه‌ی بانو میردامادی در پرورش صفات بارز شخصیتی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (حفظه الله)
مادر در بیشتر فرهنگ‌ها به عنوان مربی و پرورش‌دهنده‌ی اصلی شناخته می‌شود زیرا زمان بیشتری را با کودک سپری می‌کند. از این رو شخصیت کودک که در بدو تولد هنوز شکل نگرفته (آلپرت، ۱۳۵۲، ص۹۲) به تدریج و با اثرپذیری از شخصیت مادر شکل می‌گیرد. بانو میردامادی در تبیین این نقش تربیتی فرموده‌اند: «به بچه‌هایتان ظلم نکنید تا بچه‌هایتان ظالم نشوند؛ به بچه‌هایتان رحم کنید تا بچه‌هایتان رحم‌دل شوند؛ به بچه‌هایتان دروغ نگویید تا بچه‌هایتان دروغ نگویند… مادر در تربیت اولاد خیلی تأثیر دارد» (بهبودی، ۱۳۹۱، ص۲۶). در این سخن بانو به رابطه‌ی مستقیم گفتار وکردار مادر بر شخصیت فرزند اشاره کرده‌اند. در ادامه به تأثیر گفتار و کردار بانو خدیجه بر ابعاد اصلی شخصیت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای(حفظه الله) می‌پردازیم.
۱.۲.نقش مادرانه‌ی بانو میردامادی در پرورش سازشپذیری اجتماعی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (حفظه الله)
بانو خدیجه زنی با هوش هیجانی بسیار بالا بود. او بسیار خوش‌سخن و خوش‌برخورد بود (قدر ولایت، ۱۳۷۸، ص۱۱) تا آنجا که زنان محل برای حل اختلاف گرفته تا پرسش از مسائل شرعی و طلب استخاره و درخواست دعا به او مراجعه می‌کردند و او با گشاده‌رویی آنان را می‌پذیرفت و درخواست آن‌ها را اجابت می‌کرد (بهبودی، ۱۳۹۱، ص۲۸).
او هر ماه در خانه‌اش روضه می‌گرفت و زنان را دعوت می‌کرد تا برای مراسم ذکر و دعا به خانه‌اش بیایند. آن‌ها نیز به جهت اخلاق خوش و طبع شوخش در این مراسم شرکت می‌کردند. از این رو چراغ دعا و مناجات همواره در خانه‌اش روشن بود (مصاحبه با خانم زهرا عزیزیان، ۲۲/۱۰/۹۷، ص۳۱-۳۳). هر چه بانو خدیجه زنی اجتماعی و خوش‌مشرب بود، شوهرش حاج سید جواد مردی کم‌رو و گوشه‌گیر بود (خامنه‌ای، ۱۴۰۰، ص۵). از این رو بانو خدیجه نقش مؤثری در پرورش هوش هیجانی حضرت آقا داشته است. بانو خدیجه بستر فعالیت‌های گروهی را برای فرزندانش در خانه فراهم می‌کرد. در حیاط کوچک خانه فرش می‌انداخت و دعاها و اعمال روز عرفه را همراه آن‌ها به جا می‌آورد. او قرآن را نیز با صوتی زیبا و دلپذیر تلاوت می‌کرد. از این رو وقتی قرآن می‌خواند فرزندانش گرداگرد او جمع می‌شدند و او برخی آیات را برای آن‌ها ترجمه می‌کرد» (بهبودی، ۱۳۹۱، ص۲۵). او با انجام فعالیت‌های گروهی در خانه، زمینه‌ی مشارکت‌های اجتماعی فرزندانش در بزرگسالی را فراهم می‌کرد. چنان‌که بعدها حضرت آقا در انجمن‌های ادبی شعر وارد شد و سپس به مبارزات سیاسی روی آورد (قدر ولایت، ۱۳۷۸، ص۲۹).
۲.۲. نقش بانو میردامادی در پرورش هوش‌بهرحضرت آیت الله خامنه‌ای (حفظه الله)
تعاریف کتل از هوش سیال و متبلور نشان می‌دهد هوشی که با پرورش، قابلیت ارتقا و تعالی دارد هوش متبلور است. بنابراین مادر در پرورش هوش متبلور نقش مهم و بسزایی دارد. کتابخوانی و به خصوص حافظخوانی بانو خدیجه در خانه (بهبودی، ۱۳۹۱، ص۲۶)، نقش بی‌بدیلی در پرورش قدرت کلام حضرت آقا داشته است. اثر عمیق حافظخوانی بانو خدیجه بر شخصیت حضرت آقا را می‌توان از این سخن ایشان دریافت کرد: «شعرهای حافظ را که الان هنوز یادم است-بعد از سنین نزدیک شصت سالگی- از شعرهایی است که آن وقت از مادرم شنیدم» (قدر ولایت، ۱۳۷۸، ص۱۰).
قصه‌گویی نیز یک عنصر اساسی و بسیار مهم در نبوغ است. این کار قدرت تفکرات خارق‌العاده را در یک نابغه زنده می‌کند (میرزابیگی، ۱۳۹۱، ص۱۰۳). بانو خدیجه قصه‌گویی ماهر بود. او هرگاه قرآن می‌خواند قصه‌هایی از زندگی انبیاء را برای فرزندانش تعریف می‌کرد. حضرت آقا در این باره می‌فرمایند: «همه‌ی معلومات من از پیامبران، همان‌هایی است که مادرم گفته است» (بهبودی،۱۳۹۱،ص۲۵). بانو خدیجه به قرائت قرآن و خواندن اشعار حافظ بسنده نمی‌کرد بلکه به آموزش نکات اولیه‌ی قرائت قرآن و قواعد زبان عربی نیز می‌پرداخت (خامنه‌ای،۱۴۰۰، ص۹). عشق و علاقه‌ی بانو خدیجه به کتابخوانی در گرایش حضرت آقا به مطالعه‌ی کتاب بی‌تأثیر نبوده است. ایشان از دلبستگی شدید خود به کتاب و کتابخوانی چنین یاد می‌کنند: «من در دوران جوانی زیاد مطالعه می‌کردم؛ غیر از کتاب‌های درسی خودمان که مطالعه می‌کردم و می‌خواندم کتاب شعر، قصه و رمان هم می‌خواندم. البته الان هم که در سنین نزدیک شصت سالگی هستم از خیلی از نوجوان‌ها بیشتر مطالعه می‌کنم» (قدر ولایت، ۱۳۷۸، ص۲۸).
کتابخوانی مادر سبب افزایش دایره‌ی لغات و در نتیجه افزایش هوش گفتاری فرزندش می‌گردد. پژوهشگران بر این باورند که ضریب هوشی در کنار هوش گفتاری افزایش می‌یابد (بازان، ۱۳۹۰، ص۹). بنابراین بانو خدیجه نقش مؤثری در افزایش ضریب هوشی حضرت آقا داشته است.
۲.۳. نقش بانو میردامادی در پرورش شکیبایی و ثبات عاطفی شخصیت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (حفظه الله)
بانو میردامادی بسیار صبور و بردبار بودند و در امتحان‌ها و مصائب الهی تنها به گفتن جمله‌ی «هر چه خدا بخواهد» بسنده می‌کردند. صبر مادرانه‌ی بانو خدیجه اثر مستقیمی در پرورش پایداری و ثبات عاطفی حضرت آقا داشته است. زیرا مادر الگویی مؤثر در رفتار و منش فرزند است.
نتیجه
بنابر نظریه‌ی کتل سه صفت سازشپذیری اجتماعی، هوش و ثبات عاطفی صفات بارز شخصیتی هستند که بانو میردامادی نقش بی‌بدیلی در پرورش این صفات در شخصیت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (حفظه‌الله) داشته است. به گونه‌ای که جاذبه‌ی میان‌فردی بالای مقام معظم رهبری(حفظه الله) مرهون شخصیت اجتماعی و فعالیت‌های این بانوی بزرگوار است. همچنین شخصیت فرهنگی و کتابخوان این مادر باسواد بستری برای پرورش ضریب هوشی ایشان فراهم کرده است. علاوه بر این شخصیت اخلاقی و صبور این مادر نیز نقش مهمی در ثبات و پایداری عاطفی شخصیت ایشان داشته است.
منابع
۱. آلپرت، گوردون ویلارد؛ رشد شخصیت، ترجمه: فاطمه افتخاری، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۵۲.
۲. احسانی، قاسم؛ سلاله‌ی نور، قم، مشهور،۱۳۹۰.
۳. الیاسی، عظیم؛ حضرت ماه: مروری بر شخصیت، سیره واندیشه‌های ناب امام خامنه‌ای، قم، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۳.
۴. بازان، تونی؛ قدرت هوش گفتاری، مرتضی احمدی، قم، بوستان کتاب، چاپ سوم،۱۳۹۰.
۵. بهبودی، هدایت الله؛ شرح اسم: زندگی‌نامه‌ی آیت‌الله سید علی حسینی خامنه‌ای، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۹۱.
۶. پاشا شریفی، حسن؛ نظریه و کاربرد آزمون‌های هوش و شخصیت، تهران، سخن، ۱۳۷۶.
۷. خامنه‌ای، علی؛ خون دلی که لعل شد، حسین باتمان غلیچ، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی، چاپ بیستم، ۱۴۰۰.
۸. زن در توسعه و سیاست، جایگاه و نقش زن در جامعه‌ی اسلامی از دیدگاه رهبر انقلاب اسلامی، ۱۳۹۴، ۱۲۴۰=https://jwdp.ut.ac.ir/news?newsCode
۹.مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، خاطرات وحکایت‌ها ویژه‌ی زندگینامه مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای(حفظه الله)، تهران، مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، اول، ۱۳۷۸.
۱۰. میرزا بیگی، حسنعلی، فاطمه میرزابیگی؛ نقش خانواده در رفتار و استعداد فرزندان، تهران، آوا متن، ۱۳۹۱.
۱۱. کلانتری، فریبا؛ روانشناسی هوش: مبانی نظری و عملی، رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، ۱۳۹۰.
۱۲. گلمن، دنیل، ریچارد بویاتزیس، آنی مک کی؛ رهبران نوین: قدرت هوش هیجانی در رهبری، امیر محمد قدس شریفی، تهران، گرایش تازه، ۱۳۹۴.
