صدیقه اشتری-افشین ذوالفقاری
تربیت فرزند مهمترین نقش والدین است که در آیات و روایات اسلامی نیز همواره مورد تأکید بوده است. در بیشتر نظریه‌های رشد، شخصیت مادر به مثابه‌ی فردی تأثیرگذار بر تربیت و رشد شخصیت کودک معرفی شده است. در این فرایند، تربیت دینی اهمیت بسیاری دارد و در این میان مادر از جایگاه والایی برخوردار است. در واقع مادر نقش اساسی در تکامل شخصیت کودک داشته که مانند فرشته‌ای مهربان تمام محبت خود را بدون هیچ چشم‌داشتی نثار کودک می‌کند. علاوه بر این نقش الگویی مادر نیز بر اخلاق و رفتار کودک اثرگذار است. اما با وجود این متأسفانه بسیاری از زنان از زیر بار این وظیفه‌ی حساس، شانه خالی کرده و به دنبال کارها و مسئولیت‌های مردانه رفته‌اند. این در حالی است که در همه‌ی اعصار و مخصوصاً در عصر حاضر انجام وظیفه‌ی مادری، رسالتی بس عظیم است و اگر بپرسند برای اصلاح جامعه، ایجاد صلح، برانداختن فسادها چه چیزی لازم است، قطعاً گفته می‌شود مادر.
نقش مادران
طفلی که پا به عرصه‌ی این جهان می‌گذارد آگاهی و نیرویی ندارد، کاملاً متکی به مادر است، برای کسب غذا و به دست آوردن امکانات، به آنچه مادر بگوید عمل می‌کند. بر این اساس تا مادر، خود را از عوامل فساد و اخلاق نادرست دور ندارد نمی‌تواند به آینده و زندگی خوب فرزندش امیدوار باشد. در واقع تأثیر اخلاقی مادر بر کودک به اندازه‌ای است که می‌توان ادعا کرد راه و رسم زندگی او در آینده، همان راه و رسم کنونی مادرش است (مجیدی، ۱۴۰۰، ش ۲، ص ۱۱۱).
می‌دانیم که کودک همچنان که رشد می‌کند، مسائل متعددی را از راه چشم و گوش یاد می‌گیرد ولی آنچه از راه چشم می‌بیند بر او اثر بیشتری داشته و نافذتر است. ناگفته پیداست که صدها پند و اندرز که از راه گوش به کودک القاء شود به اندازه‌ی خلافی که مادر در حضور کودک مرتکب می‌شود، پیامد ندارد. زیرا آنچه طفل می‌بیند جزء خوی طبیعی او می‌شود. بدین سان می‌توان مدعی شد که عملی‌ترین وسیله‌ی تربیت، ارائه‌ی یک نمونه‌ی عملی است و طفل، مادر را به عنوان نمونه‌ی عملی پیش چشم دارد، هرگونه اخلاق و رفتاری که از او سرزند در طفل اثر می‌گذارد (عساکره و دیبا، ۱۳۹۷، ش ۳۱ ، ص۱۱).
به این ترتیب مادر الگوی رفتاری و اخلاقی فرزند است، هر کار ریز و درشتی که انجام دهد در منش و نحوه‌ی رفتار کودک با دیگران تأثیر می‌گذارد. مادر با رفتار خود انسان می‌پروراند، فرزند را از عالم ناپاکی‌ها، حسدها، کینه‌ها و رذائل اخلاقی دور می‌سازد و در دلش مهر و صفا و خیراندیشی نسبت به همنوعان پدید می‌آورد. مادر، سرچشمه‌ی فضیلت‌ها و خوبی‌هاست. او در محیط خانه می‌تواند درس تقوا و خداترسی به فرزند دهد و از کودکی ضعیف و ناتوان، شخصیت بزرگ علمی و اخلاقی بسازد و تحویل جامعه دهد. در مقابل اگر مادر به وظیفه‌ی خویش عمل نکند و در برابر چشمان کودک دست به رفتارهای نامناسب و ناشایست بزند، طبیعی است که کودک از او تبعیت می‌کند و در نتیجه پست و منحرف تربیت خواهد شد (آقاجانی کوپایی و دیگران، ۱۳۹۳، ش ۱، ص۵۵).
امام خمینی ره در این زمینه می‌فرماید: مادرِخوب بچه‌ی خوب تربیت می‌کند و خدای ناخواسته اگر مادر منحرف باشد، بچه از همان دامن مادر منحرف بیرون می‌آید و چون بچه‌ها آن علاقه‌ای که به مادر دارند به هیچ کس ندارند و در دامن مادر که هستند تمام چیزهایی که دارند، آرزوهایی که دارند خلاصه می‌شود (اسکندری‌نژاد، ۱۳۸۹، ش ۱، ص۱۲).
علاوه بر این با توجه به اهمیتی که دعا و شکر در زندگی انسان دارد مادر باید ابتدا خود به اهمیت این موضوع واقف باشد و سپس شکرگزاری و دعا کردن را به فرزندش نشان دهد. در این صورت است که فرزند نیز به آن عمل می‌کند و همین اعمال باعث سعادت فرزند می‌شود (گائینی و شعبانی، ۱۳۷۸، ش ۱، ص۱۶).
درباره‌ی امانتداری نیز ابتدا مادر باید خودش در مقابل چشم کودک به مصادیق این امر مهم عمل کند تا کودک نیز درس بگیرد. به طور مثال اگر ظرف همسایه و یا وسیله‌ی کسی در منزل است به آن‌ها پس بدهد و از هر نوع امانتی که در نزدش است به خوبی مراقبت کند و تحویل صاحبش دهد.
در طریق بازسازی رفتار کودکان از تدابیر مهمی می‌توان استفاده کرد که یکی از آن‌ها تحسین و تشویق است. در قرآن تشویق بیش از تنبیه و پیش از آن بیان می‌شود. اگر کودک تشویق شود، اعتماد به نفس در او به وجود خواهد آمد و اگر برای تربیت کودک از خدا کمک خواستیم، خداوند ما را یاری خواهد نمود. انسان طبیعتاً از تحسین لذت می‌برد و بر اثر آن دست از رفتار ناروا برداشته و به سوی کارهای خوب ترغیب می‌شود. تحسین و تشویق مایه‌ی تقویت روحی است، به افراد نیروی تازه‌ای می‌بخشد و روح شکست‌خورده‌‌ی کودک را تقویت می‌کند. تحسین و ستایش کودک موجب می‌شود حس اعتماد در او پدید آید و استعدادهای درونی‌اش رشد کند. تنبیه یکی از عناصر بسیار مهم تربیتی است اما باید به جای خودش صورت گیرد (هدایتی فخر داوود، ۱۳۸۱، ج ۱، ص ۲۵).
کودک ثمره‌ی محسوس زندگی و عشق والدین است که در خانواده‌ی اسلامی بر اساس اهداف اندیشیده، پدید آمده و قدم به عرصه‌ی زندگی گذاشته است. شکی نیست که هر مادری فرزند خود را زیبا می‌بیند و بیشتر اوقات خود را متوجه مراقبت از او می‌کند تا وی را زیبا و نیکو بپروراند. نوازش‌های مادرانه به کودک دل و جرأت می‌بخشد و روحیه‌ی او را در برخورد با مشکلات و مصائب نیرومند می‌سازد و سلامت او را تأمین می‌کند. غذای مادر در دستگاه گوارش او تبدیل به شیر می‌شود و کودک از آن تغذیه می‌کند. از این رو مادر موظف است به کودک شیر حلال دهد و خود نیز غذای حلال بخورد. انسان در سایه‌ی اخلاق قادر به کنترل خود و هوس‌های شخصی و یافتن توشه‌ای برای به کار بردن در مسیر زندگی می‌شود و طبعاً به آرامش درونی نایل می‌آید (احسانی، ۱۳۸۷، ج ۱، ص ۱۷).
خودداری از انجام مسئولیت، تنبلی در انجام وظایف خانه و امر و نهی‌های بی‌حساب همه و همه بدآموزی است که از یک مادر به طور ناخودآگاه و در مواردی نسبتاً کم‌خودآگاه به کودک سرایت می‌کند (مجیدی، ۱۴۰۰، ش ۲، ص111).
مفاسد اخلاقی و فرهنگی و اجتماعی از مسائل مهم جوامع امروزی است که آمارهای نگران‌کننده از افزایش آن حکایت دارد. مسلماً چنین پیام‌هایی در رشد وجدان کودک اختلال ایجاد می‌کند و او را از مسیر اخلاق منحرف می‌سازد. همچنین گاهی پیام‌های بیرونی، با ارزش‌هایی که خانواده به فرزندان القا می‌کنند، مغایرت دارند. بنابراین بی‌تردید یکی از عوامل مهم و اثرگذار بر شکل‌گیری و رشد ارزش‌های اخلاقی، مادر است (عساکره و دیبا، ۱۳۹۷، ش ۳۱، ص۱۱). نقش مادر فقط در تأمین نیازهای جسمانی کودک و به ثمر رساندن آنان خلاصـه نمی‌شود، بلکه مجموعه‌ای از مسئولیت‌های مؤثر پرورشی – تربیتی بر عهده‌ی مادر است و همین امر موجب شده در نظام تربیتی و حقوقی اسلام به نقش مادر توجه خاصی شود. اهمیت این نقش از آنجا روشن می‌شود که از نخستین بار که کودک در آغوش مادر قرار می‌گیرد، مادر با تعلیم آداب اخلاقی و تشویق به اعمال خوب، نکوهش رفتـار بـد و استفاده از عوامل برانگیزاننده‌ی عاطفی برای ایجاد درک اخلاقی در کودک، از راهبردهای عاطفی بهره می‌گیرد و در مرحله‌ی نهایی، با به‌کارگیری روش‌های انگیزشـی برای تأثیرگذاری بر اراده‌ی کودک در تحقق بخشیدن به رفتار اخلاقی به او کمک می‌کند تا توانمندی‌های خود را به کار گیرد (سراقی و دیگران، ۱۳۹۴، ش ۴، ص۳۰). در واقع بخش مهمی از رشد کودک در محیط خانه و به ویژه بر اساس نحوه‌ی تعاملات و الگوی تربیتی مادر محقق می‌شود (خاموشی طاهایی، ۱۳۸۹، ج ۱، ص ۲۵).
بدین ترتیب مجموعه‌ای از ارزش‌ها در ذهن فرزند شکل می‌گیرد و یک نظام ارزشی را به وجود می‌آورد. انسان هنگامی دارای وجدان اخلاقی پاک و سالم خواهد بود که از همان سال‌های اولیه‌ی زندگی به دستورهای اخلاقی توجه کند.
نتیجه
الگوهای قرآنی مادر مانند مادر حضرت عیسی ع، مادر حضرت موسی ع و مادر حضرت مریم س آشکارا به نقش مادر در تربیت فرزندان در مراحل جنینی و پس از آن و نیز تأثیر حالات روحی، اخلاقی و ایمانی مادران بر خلق‌وخو، حالات و رفتار فرزندان اشاره دارد. با توجه به اهمیت وجدان اخلاقی در بروز رفتارها، مادر باید از همان سنین اولیـه اخلاقیات را بـه کودک خود بیاموزد. نقش مادر در سه حیطه‌ی اعطای بینش، تقویت انگیزه و اصلاح رفتار بسیار مهم است. واکنش مادر در برابر امور غیراخلاقی، جلوگیری از رفتارهای ضداخلاقی و آموزش و تبیین ادله‌ی دقیق و توجیهات متناسب با رشد، درک اخلاقی کودکان را افزایش می‌دهد. همچنین مادر به دلیل داشتن رابطه‌ی عاطفی و تعامل محبتآمیز با کودک، رشد اخلاقی او را تسهیل می‌کند. از این رو مادر باید به نقش مهم خود در شکل‌دهی هویت فرزندان توجه کند و این مهم هنگامی محقق می‌گردد که مادر به وظایف خود و نیازهای فرزندانش آگاهی داشته و با الگوهای رفتاری که ارائه می‌دهد سرمشق‌های مناسبی برای آنان فراهم سازد.
منابع
۱. آقاجانی کوپایی، محمد صادق، احمدی، محمد رضا و نارویی، رحیم؛ تبیین عوامل شکل‌گیری و تحول دلبستگی در کودک بر اساس منابع اسلامی، پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده، جلد ۱، شماره ۲، ۱۳۹۳.
۲. احسانی، محمد؛ نقش مادران در تربیت دینی فرزندان، قم، دفتر عقل، مرکز پژوهش‌های اسلامی صداوسیما، ۱۳۸۷.
۳. اسکندری نژاد، خدیجه؛ نقش شخصیت مادر در تربیت دینی فرزند، پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده، جلد ۱، سال سوم، شماره ۷، ۱۳۸۹.
۴. خاموشی طاهایی، فاطمه؛ رهنمودهای تربیت دینی، جلد ۱، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۸۹.
۵. سراقی، همایون، منیرپور، نادر، احمدی، محمد رضا و حسن آبادی، حمید رضا؛ مادر از نگاه اسلام و روان‌شناسی و تعیین مؤلفه‌های نقش مادری بر اساس متون دینی، پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده، جلد ۱، شماره ۴، ۱۳۹۳.
۶. گائینی، روح الله و شعبانی، مهدی؛ تربیت کودک از دیدگاه قرآن و اهل بیت ع، جلد ۱، بی‌جا، انتشارات عصر جوان، ۱۳۷۸.
۷. عساکره، هاجر و دیبا، حسین؛ نقش مادر در شکل‌گیری وجدان اخلاقی، فصلنامه علمی- ترویجی در حوزه اخلاق، جلد ۱، شماره ۳۱، ۱۳۹۷.
۸. مجیدی، هادی؛ نقش مادر در تربیت دینی فرزندان با تأکید بر مراحل پیش از تولد و پس از آن، پژوهش در علوم رفتاری و تربیتی با رویکرد اسلامی، جلد ۱، شماره ۲، ۱۴۰۰.
۹. هدایتی فخر داوود، ابوالفضل؛ مسئولیت مادران، جلد ۱، بی‌جا، نشر دارالهدی،۱۳۸۱.
