افسانه نظام السلامی/ استاد تیموری
مقدمه
امروزه تربیت یکی از دشوارترین موضوعات و دغدغه‌ها در جامعه‌ی کنونی است. بسیاری از مشکلاتی که در جامعه وجود دارد، ناشی از تربیت ناصحیح فرزندان است. تحولات اجتماعی نظیر تغییرات سریع فناوری و جامعه‌شناختی به پیچیدگی این موضوع می‌افزاید.
انسان تنها در پرتو تربیت صحیح است که می‌تواند به عنوان موجودی هدفمند و اندیشه‌ورز به اهداف و آرمان‌های خود دست پیدا کرده و قله‌ی بلند سعادت را فتح نماید.
ناگفته پیداست که دلیل عدم موفقیت والدین در تربیت دینی کودکان، نقص در برنامه‌هاست نه در کودکان. در واقع ناآگاهی از روش‌های تربیت صحیح، تعلیم و تربیت را دچار نواقص و کمبودهای گوناگونی خواهد کرد و نبود آن به صورت ناهنجاری‌های رفتاری در فرزندان مشاهده خواهد شد. این در حالی است که اگر فرایند تربیت فرزندان به وسیله‌ی والدین، مخصوصاً مادر بر اساس تعالیم دینی صورت پذیرد، بسیاری از ناهنجاری‌ها و دشواری‌هایی که در امر تربیت فرزندان وجود دارد از بین می‌رود.
نقش زن در خانواده
نقش مادری
یکی از مهم‌ترین، سازنده‌ترین و ارزشمندترین نقش‌هایی که تنها زن می‌تواند ایفا کند، نقش مادری است. مادری، نقشی است والا و زنانه که گر چه ایفای آن واجب شمرده نشده، اما بهترین انتخاب برای زنان است. در دین مبین اسلام برای انجام اعمال مادرانه از زمان انعقاد نطفه تا وضع حمل و تا تربیت فرزند پاداش‌های بی‌شماری مقرر شده است. رسول خدا ص می‌فرماید: «الجَنَّه تَحتَ أقدامِ الامهات»؛ بهشت زیر پای مادران است (ری‌شهری، میزان الحکمه، ح ۲۲۶۹۱).
تأثیر مادر در تربیت فرزند
خلقیات و رفتار مادر، اعمال عبادی و تقوای عملی و همچنین دعاهای او در رشد و بالندگی فرزند مؤثر است.
۲ .۱. خلقیات و رفتار مادر
اخلاق برای انسان وسیله‌ای برای کنترل نفس است. حل بسیاری از مشکلات و نابسامانی‌ها با اخلاق نیکو میسر است. کودک مسائل گوناگونی را از مادر می‌آموزد و مادر الگوی عملی برای کودک است. هر اخلاق و رفتاری که از مادر سر بزند در طفل اثر می‌گذارد. بسیاری از رفتارهای نامناسب مادر که ناآگاهانه نیز هست، موجب بدآموزی رفتاری در کودک می‌شود و برای مدت زیادی در ذهن او باقی می‌ماند.
۲ .۲. تقوای عملی مادر
از دیگر نقش‌های مادر، تأثیر عملی اوست. اساساً یکی از شیوه‌های تربیتی انبیا، تربیت از راه عمل بوده که برای رشد دینی مردم از آن استفاده می‌کرده‌اند؛ یعنی پیش از آن که به مردم دستوری بدهند، خود به آن عمل نموده و برای مردم الگو قرار می‌گرفتند. بیشتر مردم و به ویژه کودکان از رفتار ظاهری تقلید می‌کنند یا پس از مشاهده‌ی رفتار، زمینه‌ی تربیت کلامی برایشان فراهم می‌شود.
۲ .۳. دعاهای مادر
پیامبر اکرم ص می‌فرمایند: «دعای مادر از موانع اجابت دعا می‌گذرد» (طبرسی، مشکات الانوار، ص۲۸۲).
از بایزید بسطامی عارف بزرگ سؤال شد، این مقام ارزشمند را از چه راهی به دست آوردی؟ فرمود: یک شب مادرم تشنه بود و از من آب خواست. آب در خانه نبود. ظرفی برداشتم و به جایی رفتم که آب بیاورم. چون باز آمدم مادر خوابش برده بود. ایستادم تا بیدار شود. بامداد برخاست. پرسید: چرا ایستاده‌ای؟ داستان را برایش تعریف کردم او به نماز ایستاد و دست به دعا برداشت و گفت: خدایا! چنان که این پسر را بزرگ و عزیز داشتی، اندر میان خلق نیز او را عزیز و بزرگ گردان و اکنون این دعا اجابت شده است (عطار نیشابوری، تذکره الاولیا، ص ۲۷۰).
راهکارهای تربیتی مادر
آشنایی با نکات صحیح تربیتی، پیش‌شرط تربیت اصولی کودکان است زیرا ناآگاهی، اولین و مهم‌ترین ضربه‌ی تربیتی است که والدین به کودکان می‌زنند. کودکان ارزشمندترین موهبت‌های الهی هستند که به امانت به والدین سپرده شده‌اند و والدین وظیفه دارند بار مسئولیت را به دوش کشیده و با تربیت صحیح کودک، باعث رستگاری وی شوند. والدین به خصوص مادر وظیفه دارد راهکارهای تربیتی را در ساحت‌‌های مختلف از جمله طهارت در شیردهی و تهیه‌ی غذای طیب، تشویق و تنبیه، انتخاب همنشین مناسب و فضای معنوی به کار گیرد که در ادامه به هر یک اشاره می‌شود.
۳ .۱. طهارت در شیردهی و غذای پاک
مادر در دوران شیردهی مانند دوران بارداری موظف است به حالات، رفتار و تغذیه‌ی خود و کودک توجه خاصی داشته باشد؛ زیرا به فرمود‌ه‌ی حضرت علی ع شیر دادن طبیعت را تغییر می‌دهد (حر عاملی، وسائل الشیعه، ص۴۶۸). به این معنا که پاکی، ایمان و صداقت و طهارت روحی و معنوی مادر از طریق شیر به فرزند منتقل شده و سبب می‌شود او انسانی وارسته و شایسته پرورش یابد. همچنین آلودگی و رذالت مادر به فرزندش منتقل شده و او را به سوی بدی‌ها سوق می‌دهد.
۳ .۲. تشویق و تنبیه کودک
از دیدگاه صاحبنظران تعلیم و تربیت، یکی از ابزارهای اصلاح و تربیت، تشویق و تنبیه است. در تعلیم و تربیت امر تشویق و تنبیه یا پاداش وکیفر، یکی از عوامل و محرک‌های مهم تلقی می‌شود. آیات قرآن و روایات معصومان نیز از طریق انذار و تبشیر، وعده و وعید، به پرورش روح و جسم انسان‌ها و شکوفایی استعدادهای آن‌ها پرداخته‌اند. خداوند متعال در سوره‌ی انفال آیه‌ی ۶۵ از راه تشویق، مسلمانان را برای جهاد آماده می‌کند و می‌فرماید: «یا ایُّها النبی حَرض المؤمِنین علَی القِتال»؛ ای پیامبر! مؤمنان را به جهاد تشویق کن.
وظیفه‌ی مادر به عنوان یک مربی این است که در تربیت دینی کودک از این روش‌ها بهره گیرد. شایسته است مادر به جای سختگیری و تحمیل کارهای ناخواسته از شیوه‌ی متعادل همراه با ابزار تأیید و تشویق و تنبیه بهره ببرد.
۳ .۳. ایجاد فضای معنوی
ایجاد معنویت در خانواده نیازمند تلاش ویژه‌ای است تا بر کمال و تعالی خانواده افزوده شود. همان طور که در بیانات رهبر معظم انقلاب آمده همه‌ی ارزش‌های معنوی را می‌توان از درون کانون گرم خانواده بیرون کشید و معنویات را در سطح جامعه گستراند (سخنرانی رهبر معظم انقلاب ۲۵/۳/۱۳۸۴).
مهم‌ترین راهکاری که در زمینه‌ی ایجاد فضای معنوی در خانواده وجود دارد، این است که مادر تلاش کند علاوه بر رعایت تقوا در خود، زمینه‌ی اجتناب از گناه و انجام واجبات را بین اعضای خانواده نیز فراهم نماید.
نتیجه
در نهاد هر انسانی، حس دینی و میل به خداجویی وجود دارد. در قرآن کریم از این گرایش ذاتی به «فطرت الله» (بقره/۲۴۵) تعبیر شده که از آغاز زندگی، به تدریج نمایان می‌شود و تربیت در رشد و شکوفایی آن، نقشی اساسی دارد.
خداوند متعال انسان را به گونه‌ای خلق کرده که بیشترین تأثیرپذیری را در دوران کودکی و در همنشینی با مادر دارد. استفاده از شیوه‌های مناسب تربیتی در محیط خانه و عرضه‌ی درست معارف دینی به کودک در تربیت او تأثیر فراوان دارد. این دوران، بهترین زمان برای تربیت فرزند است. کودک در اکثر حالات از مادر خود الگو می‌گیرد. از وظایف مادر است که اولاً تربیت فرزند را مهم و ضروری بداند، ثانیاً برای به ثمر رساندن این امر کوشش کند، ثالثاً از روش‌های تربیتی آگاهی داشته و به آن‌ها به طور دقیق عمل کند.
نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر نشان می‌دهد با توجه به نقش مهم زن در تحکیم نهاد خانواده و نقش خانواده به عنوان کانون مهم تربیتی و عامل هر گونه پیشرفت و ترقی جوامع یا نابسامانی‌های اخلاقی و دینی و… ، مادر می‌تواند با استحکام نهاد خانواده باعث محکم شدن ارزش‌های جامعه نیز باشد.
منابع
* قرآن
** نهج البلاغه
*** صحیفه سجادیه
۱. اعلمی، مصباح الشریعه؛ بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۰ق.
۲. برجی‌نژاد، زینب؛ نقش مادر در تربیت فرزند، پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده، ۱۳۸۹ش.
۳. بهمنی، روحیه؛ بررسی نقش مادر در تربیت دینی فرزندان از دیدگاه قرآن و روایات، ۱۳۸۸ش.
۴. پاینده، ابوالقاسم؛ نهج‌الفصاحه، انتشارات جاویدان، ۱۳۶۳ش.
۵. جانسون، اسپنسر؛ مادر یک دقیقه‌ای، انتشارات اردیبهشت، ۱۳۹۹ش.
۹.حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعه، قم، آل البیت، ۱۴۰۹ق.
۱۰. خمینی، روح الله؛ جایگاه زن در اندیشه امام خمینی ره، قم، مؤسسه تنظیم و نشر امام خمینی ره، ۱۳۸۵ش.
۱۱. دشتی، محمد؛ مسئولیت تربیت دینی، تهران، مؤسسه فرهنگی تبلیغاتی، ۱۳۷۵ش.
۱۲. رسولی، هاشم؛ غررالحکم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۸ش.
۱۳. ری شهری، محمد؛ میزان الحکمه، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
۱۴. سخنرانی رهبر معظم انقلاب، جایگاه زنان در اسلام، ۲۵/۳/۱۳۸۴ش.
