مریم سالاری/ فائزه پرزور درآباد
مقدمه
اختلال اضطراب جدایی، اضطرابی افراطی و نامناسب از جهت رشدی و حاصل جدایی فرد از خانه یا افرادی است که به آن‌ها دلبستگی دارد (عباسی، نشاط دوست، آقامحمدیان شعرباف، ۱۳۸۹، ص ۴۷). دوری از مادر به هر نوع فاصله‌‌ای گفته می‌شود که بین کودک و مادر ایجاد شود؛ خواه این جدایی و فاصله کوتاه باشد مانند شاغل بودن مادر و… خواه بلند مدت و همیشگی باشد مثل مرگ مادر یا جدایی والدین از یکدیگر و… .
اختلال اضطرابی کلاسیک دوران کودکی، اختلالی است با نام اختلال اضطراب جدایی SAD (ذوالفقاری مطلق، جزایری، خوشابی، مظاهری، کریم لو، ۱۳۸۷، ص ۳۸۱).
ناآرامی‌هایی که هنگام جداشدن از مراقبت‌کننده در همه‌ی کودکان ایجاد می‌شود، نشانه‌ای از رشد طبیعی کودک است ولی هنگامی که این پریشانی شدید باشد و تا دوره‌های بعدی زندگی ادامه یابد تشخیص اختلال اضطرابی امری متداول است. مضطرب بودن کودک و اختلال‌های حاصل از آن بر اساس اختلال‌های دلبستگی قابل تعریف است. به همین دلیل متخصصان بر روابط دلبستگی دوران کودکی و مراقبت‌های مادرانه اصرار دارند. رفتارهای مادرانه اثر مستقیم بر واکنش‌های اضطراب‌زای کودک می‌گذارد، پس متخصصان ریشه‌ی اضطراب‌های دوران کودکی را در روابط کودک با مادر جستجو می‌کنند (ذوالفقاری مطلق و همکاران، ۱۳۸۷، ص ۳۸۱).
کودکی که دچار اختلال اضطرابی نباشد با تصور و یا حضور در مکانی که مادر در آن جا نیست، دچار مقداری اضطراب می‌شود ولی توانایی مدیریت آن را دارد. اما کودک دارای اختلال اضطرابی توانایی مدیریت را ندارد. این اختلال شیوع بالایی دارد و می‌تواند سطح کیفیت زندگی را به شدت کاهش دهد (ذوالفقاری مطلق و همکاران، ۱۳۸۷، ص ۳۸۶).
در این زمینه یک مقاله ویژگی‌های روان‌سنجی پرسشنامه این اختلال را در بزرگسالی مورد بررسی قرار داده و رابطه‌ی این اختلال با افسردگی را به تفصیل بیان کرده است. مقاله‌ای دیگر به بررسی سبک‌های فرزندپروری و کیفیت روابط موضوعی مادران کودکان با اختلال اضطراب جدایی و مادران کودکان عادی می‌پردازد و اثرات این سبک‌ها را در ایجاد این اختلال بیان می‌کند.
ما در این مقاله درصدد هستیم تا به والدین و متخصصان نشان دهیم که جدایی کودک از مادر به عنوان اولین و مهمترین پایگاه امنیتی و مراقبتی کودک چه اثری بر روان او دارد و چگونه باعث ایجاد اختلالی مهم و عمیق به نام اختلال اضطراب جدایی می‌شود و نیز چگونه می‌توان از این اختلال جلوگیری کرد یا در صورت وجود این اختلال چه راهکارهای درمانی برای آن وجود دارد تا بتوان کودک را به حالت عادی برگردان تا عضوی سالم از جامعه باشد و زندگی بزرگسالی او خالی از اثرات مخرب این اختلال بگذرد.
این مقاله می‌کوشد به این سؤال پاسخ دهد که آیا دوری از مادر به شکل‌گیری اضطراب جدایی در کودک می‌انجامد؟ بنابراین به نظر می‌رسد دلبستگی با اضطراب جدایی رابطه‌ای تنگاتنگ دارد.
دلبستگی
هنگام صحبت درباره‌ی اضطراب جدایی ناگزیریم به دلبستگی توجه داشته باشیم. در تعریفی که روانشناسی رشد ارائه می‌دهد به پیوند هیجانی بین نوزاد و مادر یا جانشین مادر “دلبستگی“ می‌گویند که بیانگر تعامل مادر و کودک است (رازقی، غباری بناب، مظاهری، ۱۳۸۵، ص ۳۹). بین ۶ ماهگی تا ۵ سالگی (با نقطه اوج ۳ سالگی) دوره‌ای حساس برای تحول دلبستگی است (خان‌جانی، ۱۳۸۱، ص ۱۳۰).
سبک‌های فرزندپروری والدین می‌تواند توانایی‌های مقابله‌ای کودکان را تحت‌الشعاع قرار دهد و منجر به اضطراب شود. از نگاه بامریند[۱] سبک‌های فرزندپروری سه دسته‌‌اند:
شیوه‌ی استبدادی: در این روش والدین رفتار سرد و بی‌تفاوتی دارند، کودک را مسئول می‌دانند، فرزندی مطیع می‌خواهند و در نتیجه کودکان این والدین به آسانی مضطرب می‌شوند، نوسان‌‌های خلقی را تجربه می‌کنند و مهارت‌‌های ارتباطی ضعیفی دارند. شیوه‌ی سهل‌گیرانه: در این روش خبری از سختگیری و کنترل نیست و فرزندان هرکاری را در هر زمانی که بخواهند انجام می‌دهند.
شیوه‌ی مقتدرانه: در این روش حساسیت و نگران بودن از خصوصیات والدین است. آنان در عین مسئولیت‌‌دهی به فرزندان، محدودیت‌هایی هم وضع می‌کنند. فرزندان این افراد مستقل هستند و قدرت پیشرفت دارند (میرصادقی، سهرابی، اسکندری، برجعلی، فرخی، ۱۳۹۷، ص۲۰۳).
زمینه‌های شکل‌گیری اختلال اضطرابی
عوامل گوناگون ژنتیکی، محیطی، فرهنگی و خانوادگی در شکل‌گیری اختلال اضطرابی اثرگذار است (بازیاری، رهروان، ۱۳۹۹، ص۳).
زنان در جهان آفرینش نقش بی‌بدیلی به نام مادری به عهده دارند که می‌تواند سلامت روان اعضای خانواده را به ارمغان آورد.
در بیانات مکرر ائمه ع، مادری جهاد زن محسوب می‌شود. پیامبر ص درباره‌ی مقام مادری فرمودند: «بهشت زیر پای مادران است».
نقش تربیتی مادران همواره در اسلام مورد توجه بوده است. همچنین والاترین نقش در کلام قرآن مربوط به مادری است (منصوری، نصیری، ۱۴۰۰، ص ۱).
با این مقدمه باید توجه داشت سیستم فکری و حالات روحی مادر بر روحیه‌ی فرزند اثرگذار است. همچنین اعمال تعبدی می‌تواند در سلامت روان کودک اثرگذار باشد و آینده‌ی نسلی را رقم بزند. به طور مثال مادری که دائم مضطرب باشد ممکن است کودکی مضطرب به دنیا آورد.
در اسلام حتی آموزه‌هایی در رابطه با کیفیت شیردهی مادر مطرح است که در آن توصیه شده مادر، کودک را به بدن بچسباند و نوازش کند؛ گویا یک روح در دو جسم هستند. لذا شیردهی فقط جنبه‌ی تغذیه‌ای ندارد بلکه تبادل عاطفی و تقویت سلامت روان است. متأسفانه مادرانی که به بهانه‌های گوناگون اقتصادی، اداری و…کودک خود را رها می‌کنند خیانتی جبران‌ناپذیر به او روا می‌دارند که خود نیز از این ضرر بی‌نصیب نمی‌مانند (همان).
امروزه یکی از پدیده‌هایی که خانواده‌ها به آن مبتلا هستند، سپردن کودکان به مهدکودک است. در مهدکودک‌ها مربی با گروهی از بچه ها سروکار دارد و ممکن است مربی ثابت نباشد و هر چند روز یک بار عوض شود که خود این مسأله باعث می‌شود کودک نتواند با یک چهره‌ی مشخص رابطه‌ی دلبستگی را شکل دهد و در نتیجه در فرایند دلبستگی با آسیب و ناایمنی مواجه شود؛ چرا که جانشین مشخصی برای مادر وجود ندارد (رازقی، غباری بناب، مظاهری، ۱۳۸۵، ص ۳۹).
همچنین گاهی در مهدکودک‌ها مشکلاتی مانند عدم آموزش صحیح مربی، نامناسب بودن شرایط تغذیه‌ای، بهداشتی حاکم بر آن فضا می‌تواند اثرات مخربی را بر روان کودک بگذارد (محمدی سیف، ۱۳۹۲، ص ۲۶۱). در واقع صرفاً واگذاری مراقبت کودک به مهدکودک باعث ناایمنی در کودک و ایجاد اضطراب جدایی نمی‌شود بلکه عواملی چون کیفیت مراقبت، سن ورود به مهد، الگوی دلبستگی، مقدار جدایی از مادر، رضایتمندی زناشویی مادر، رویدادهای خانوادگی و… بر دلبستگی و اضطراب کودک اثرگذار است. به عبارتی سپردن مراقبت کودک به خارج از خانه در ایجاد اختلال اضطراب جدایی اثرگذار هست ولی تعیین‌کننده نیست (رازقی، غباری بناب، مظاهری، ۱۳۸۵، ص ۴۳).
مسأله‌ی اشتغال مادران هم می‌تواند در ایجاد مشکلات روانشناختی در کودک مؤثر باشد. مادری که وقت طلایی زندگی و انرژی خود را در محل کار و دور از فرزند بگذراند، ممکن است نتواند ارتباط عاطفی مفید و اساسی را در مقایسه با فرزند مادری که در دسترس کودکش است، داشته باشد. مطالعات نشان داده مادران شاغل باید دو برابر زنان دیگر وقت صرف کنند تا وظایف همسری و مادری خود را انجام دهند و این امر باعث خستگی و کلافگی آنان می‌شود (محمدی سیف، ۱۳۹۲، ص ۲۶۱).
آثار اضطراب جدایی
باید توجه داشت وجود اختلال اضطرابی، چالش‌هایی را برای کودک و مادر به وجود می‌آورد که از جمله‌ی آن نگرانی بیش از حد، پریشانی‌های اجتماعی، تحصیلی و جسمی است که در صورت عدم درمان منجر به مشکلات روانشناختی در بزرگسالی می‌شود. همچنین در سنین مدرسه منجر به عملکرد پایین تحصیلی، جدایی اجتماعی و مشکلاتی در حیطه‌ی اجتماعی می‌گردد (میرصادقی و همکاران، ۱۳۹۷، ص ۲۰۲).
از اثرات اضطراب جدایی بر دوران‌های مختلف زندگی انسان‌ها می‌توان عدم توانایی مسافرت و مهاجرت، ترس از مدرسه و ناکامی‌هایی در سن ازدواج را نام برد. همچنین نوع دردناک این اضطراب می‌تواند در سنین بالا و مربوط به پدیده‌ی مرگ و جدایی از دنیا و تعلقات آن باشد (بازیاری، رهروان، ۱۳۹۹، ص ۲).
اضطراب جدایی با افسردگی رابطه‌ای معنادار دارد؛ به این معنا که می‌تواند منجر به افسردگی شود. در بیماران دچار افسردگی آن‌هایی که علایم همبود اختلال اضطراب جدایی بزرگسال را تجربه کرده‌اند، اپیزودهای خلقی بیشتری را نسبت به کسانی که دچار این اختلال نبودند، تجربه کرده‌اند. همچنین زمانی که اضطراب جدایی با افسردگی همراه شود سطح بالایی از بدکارکردی در زندگی شخصی و اجتماعی فرد بروز می‌کند، همچنین درمان این افراد سخت‌تر خواهد بود (مولایی و همکاران، ۱۳۹۷، ص ۸۵).
راهکارهای درمانی
۱) بازی درمانی: بازی برای کودک به منزله‌ی کلام برای بزرگسال است. بازی وسیله‌ای است برای بیان احساسات، ترس‌ها و نیازهای کودک. متخصصان و والدین باید توجه کنند که غلبه بر اضطراب نیازمند تکرار و تمرین است که فضای بازی این امکان را به خوبی فراهم می‌کند.
۲) خانواده درمانی: نحوه‌ی تعامل والدین و دیگر اعضا می‌تواند بر درمان کودک اثرگذار باشد. به این ترتیب که اعضای خانواده اصول رفتاری مناسب در برخورد و مواجهه با کودک دارای اختلال اضطرابی را می‌آموزند و در ادامه مشکلات روانی حاکم بر خانواده کشف می‌شود.
۳) ایجاد تفکرات و احساسات مثبت در کودک.
۴) اجتناب از برنامه‌ریزی‌های فشرده برای اوقات کودک.
۵) همدلی کردن در شرایط اضطراب‌زا.
۶) بهبود ارتباط با کودک.
۷) آموزش تن‌آرامی و… (بازیاری، رهروان، ۱۳۹۹، ص ۴).
اگر کودک قبل از سنین مدرسه دارای اختلال اضطرابی باشد باید به درستی تشخیص و درمان صورت گیرد؛ چرا که ممکن است امتناع از مدرسه رفتن در کودک شکل بگیرد.
مطالعه‌ای که بر روی کودکان ۵-۶ ساله انجام شده، نشان می‌دهد بازی درمانی کمک شایانی به درمان اضطراب جدایی در کودکان می‌کند. این یافته‌ها حاکی از آن است که رویکردهای مختلف درمانی همگی در رابطه با اثر مثبت بازی و محیط آن اتفاق نظر دارند و حتی حضور والدین در بازی درمانی باعث می‌شود آن‌ها نیز متوجه خطاهای شناختی و مشکلات خود بشوند و به حل آن بپردازند و رابطه‌ی خود را با فرزندانشان بهبود بخشند. الگوسازی عروسکی هم در درمان مواردی چون هراس از محیط‌های خاص، دیر خوابیدن و… مثمر ثمر بوده است (عبدخدائی، صادقی، ۱۳۹۰، ص ۵۶).
نتیجه
در این پژوهش نقش مادر را به عنوان اولین و مهمترین حامی و مراقب کودک مورد بررسی قرار دادیم و بیان کردیم که دوری از مادر اگر نابهنگام و نسنجیده باشد می‌تواند اثرات مخربی را در روان و سلامت کودک به جا بگذارد که از جمله‌ی آن اضطراب جدایی است که پیامدهای متعددی در شئون مختلف زندگی فرد و در ادوار گوناگون زیست او خواهد داشت.
سیستم خانوادگی و تربیتی می‌تواند پیش‌بینی‌کننده‌ی آینده‌ای روشن یا همراه با مشکل برای کودک باشد، همچنان که در مبحث دلبستگی و سبک‌های فرزندپروری به آن پرداختیم.
پیشنهاد
نقش مادران در تربیت کودکی به دور از مشکلات روانی به ویژه اضطراب جدایی بسیار واضح است. مادران می‌توانند با شناخت نسبت به کودک خود و خصوصیات رده‌ی سنی او و زمینه‌های هوشی، خودسازی خود به عنوان الگویی عملی برای فرزندان، اقتدار، افزایش صبر و حوصله، مراقبت‌های قبل و حین بارداری و… فرزندانی سالم تربیت کنند (خیری، نعمتی، ساجدی، ۱۳۹۹، ص ۱۹).
منابع
۱. بازیاری، زینب، رهروان، علی؛ شناخت اضطراب جدایی و روش‌های مقابله با آن، کنفرانس بین‌المللی روانشناسی، علوم تربیتی و سبک زندگی، شماره یک، بهار ۱۳۹۹.
۲. خان‌جانی، زینب؛ بررسی رابطه‌ی جدایی‌های موقت روزانه مادر کورک با شکل‌گیری دلبستگی و مشکلات رفتاری کودکان، نشریه علمی-پژهشی دانشکده ادبیات علوم انسانی، شماره ۱۸۳، بهار ۱۳۸۱.
۳.خیری، یوسف، نعمتی، جواد، ساجدی، اکبر؛ نقش مادر در تربیت کودک از منظر آموزه‌های اسلامی، نشریه علمی-پژوهشی علوم اسلامی و انسانی، شماره ۲۱، بهار ۱۳۹۹.
۴.ذوالفقاری مطلق، مصطفی، جزایری، علیرضا، خوشابی،کتایون، مظاهری، محمدعلی، کریم‌لو، مسعود؛ اثربخشی درمان میتنی بر دلبستگی بر کاهش علائم اختلال اضطراب جدایی، مجله علمی-پژوهشی روان پزشکی و روان شناسی بالینی ایران، شماره ۴، بهار ۱۳۸۷.
۵.رازقی، نرگس، غباری بناب، باقر، مظاهری، محمدعلی؛ مهد کودک و سبک‌های دلبستگی کودکان پژوهش در خانواده‌های تهران، مجله علمی-پژهشی تازه‌های علوم شناختی، شماره ۱، بهار۱۳۸۵.
۶.عباسی، مرضیه، طاهر نشاط‌دوست، حمید، آقامحمدیان شعرباف، حمیدرضا؛ اثربخشی درمان تعامل والد کودک بر کاهش نشانه‌های اختلال اضطراب جدایی، مجله علمی-پژوهشی روانشناسی بالینی، شماره۲، تابستان ۱۳۸۹.
۷.عبدخدائی، محمد سعید، صادقی اردوبادی، آفرین، بررسی میزان اضطراب جدایی کودکان واثربخشی بازی درمانی با رویکرد رفتاری-شناختی بر کاهش آن، مجله روان شناسی بالینی، شماره ۴، زمستان ۱۳۹۰.
۸.محمدی سیف، معصومه؛ مادران شاغل و رهایی کودکان در آغوش تنهایی، نشریه عمومی پیام زن، شماره ۱، تابستان ۱۳۹۲.
۹.منصوری، زهره، نصیری، رقیه؛ نقش تربیتی مادر بر فرزندان با تأکید بر آیات و روایات، پژوهشنامه فقهی حقوق زنان و خانواده، شماره ۱۴، بهار ۱۴۰۰.
۱۰.مولایی، مهری، حاج‌لو، نادر، صادقی، گودرز، میکاییلی، نیلوفر، حیدری، شیما؛ ویژگی‌های روان‌سنجی پرسشنامه‌ی اختلال اضطراب جدایی بزرگ سالان در دانشجویان، فصلنامه علمی-پژهشی پژوهش در سلامت روان شناختی، شماره ۱، بهار ۱۳۹۷.
۱۱.میرصادقی، سودابه، سهرابی، فرامرز، اسکندری، حسین، برجعلی، احمد، فرخی، نورعلی؛ مقایسه‌ی سبک‌های فرزندپروری و کیفیت روابط موضوعی مادران کودکان با اختلال اضطراب جدایی و مادران کودکان عادی، فصلنامه علمی-پژوهشی روان شناسی افراد استثنایی، شماره ۲۹، بهار ۱۳۹۷.
[۱] روانشناس رشد، ۱۹۲۷، محقق معروف درباره‌ی الگوهای فرزندپروری
