اسماء پناهی
اسماء پناهیامروزه عصر نوینی از تاریخ زندگی و روابط انسانها آغاز شده است؛ عصری که به نام «ارتباطات» شناخته میشود و آدمیان را به این باور رسانده که هر کاری از دست و زبان ارتباطات ساخته است. انسان در چنین فضایی بیش از هر زمان دیگری دردمندانه، دست یاری به جانب مقصودی ناشناخته دراز کرده چرا که نبود معرفت دینی، او را به ورطهی تنهایی افکنده است. در حقیقت حذف دین بسیاری از عرصههای ذوقی را از دسترس خارج کرده و اموری را بر جای آن نشانده که به کلی با فطرت انسانی فاصله دارد.
در چنین اوضاعی افراد فرهیخته و متدین میتوانند با حسن بهرهمندی از ارتباطات به یاری انسان امروز بشتابند. بدون تردیداین امر با توجه به شرایط موجود، تنها از طریق ارتباط دینی که زیر بنای آن رسانه و ارتباطات رسانهای است امکانپذیر خواهد بود.
رسانهها میتوانند با ایجاد فرصتهای تبلیغی فراوان، نقش بسیار مؤثری در گسترش فرهنگ صحیح دینی و خاصه فرهنگ اسلام داشته باشند. همچنانکه سیاستگذاریهای کلان ابرقدرتهای دنیا بیانگر این موضوع است. این فرصتهای تبلیغی میتواند از طرق نوآوری، بهرهگیری از جلوههای تصویری، طراحی سیاستهای جامع رسانهای و... صورت گیرد که در ادامه به آنها پرداخته شده است.
1. طراحی سیاستهای جامع رسانهای
سرعت، سبک و فناوری جهانیشدن، کشورهای مختلف را به تعمیق و تأمل در سیاستهای رسانهای خود و اتخاذ رویکردهای جامع در برابر اطلاعرسانی واداشته است. مثلاً جمهوری اسلامی ایران در این راه گامهای بلندی برداشته است. در این خصوص سیاست ایران بر خودکفایی و پرهیز از تسلیم شدن در برابر فرمول بینالمللی صادرات و واردات محصولات رسانهای تأکید دارد. این سیاست از طریق اقداماتی نظیر سازماندهی، سرمایهگذاری و برنامهسازی انجام میشود. رشد برنامهسازی رادیو و تلویزیون ایران در سالهای اخیر بسیار چشمگیر بوده و در وابستگی این رسانه به محصولات رسانهای خارجی و ساخت برنامههای داخلی نسبت به گذشته تحولات عظیمی ایجاد شده است. مثلاً در سال 1991، 85% برنامههای تلویزیونی در داخل ایران تهیه شده است (رک. مولانا، 1380، صص 63-64).
2. بهرهگیری از فضای سرگرمی رسانه در امر تبلیغ
مهمترین کارکرد رسانههایی چون تلویزیون، تفریح و سرگرمی است. به همین دلیل برای استفاده از این وسیله باید به کارکرد اصلی آن توجه داشت. این از آن روست که برنامههایی در این عرصه به موفقیت بیشتری خواهند رسید که به این کارکرد توجه کنند. پیام دینی را باید در قالب فیلم یا دیگر برنامههایی گنجاند که در ضمن کارکردهای تلویزیون قرار میگیرد تا به صورت شایسته از آن استفاده شود (رک. مریجی و عباس زاده، 1391، ص 43).
3. تأکید بر استفادهی بیشتر از روشهای غیرمستقیم
بیتردید روشهای غیرمستقیم تأثیر بهتر و بیشتری بر مخاطب دارد. اغلب مخاطبان به محض اینکه احساس میکنند برنامهای دینی قصد دارد آنها را تحت تأثیر قرار دهد، واکنش منفی نشان میدهند. همچنین اگر چهرهی زیبا و پر عطوفت دین همراه با استدلال و منطق با زبانی نو و متناسب با این عصر و نسل تشریح شود بیگمان گرایش به دینداری در میان مردم و به خصوص جوانان اوج میگیرد (رک. نهاوندی، 1392، ص 68).
4. افزایش کمی و بهبود کیفی
افزایش کمی و بهبود کیفی برنامهها از طریق:
الف. آموزش کارشناس در حوزهی تولید: آموزش کارشناس در حوزههای مختلف رادیو، تلویزیون، تقویت دانشکدههای تخصصی، استفاده از نیروهای کاردان و افزایش ارتباط اصحاب رسانه با دانشگاهها که قدرت هدایت فکری جامعه را دارند، بسیار ضروری است. برای افزایش کارایی رسانه، تربیت گوینده، نویسنده، تهیهکننده و حتی کارشناسان سیاسی، نظامی و علوم اجتماعی در حوزههای مختلف رسانهای نیازی جدی است.
ب. ضرورت مخاطبشناسی: امروزه مقولهی شناخت کنشها و واکنشهای مخاطبان در قبال رسانهها اهمیت شایانی یافته است. هرچه بتوانیم تناسب و رابطهی بیشتری میان خواست و نیاز حقیقی برقرار کنیم، موفقتر خواهیم بود. انتقال پیامها به ویژه پیامهایی که بار ارزشی، سیاسی، عقیدتی و... دارد اگر بدون استفاده از نمادها و نشانهها صورت گیرد مخاطب به راحتی آن را رمزگشایی و تحلیل میکند. چنین پیامی به مرور تأثیر خود را از دست داده و منجر به ایستادگی مخاطب میشود.
ج. تکثرگرایی در تولید محصولات فرهنگی – رسانهای: اگر تکثرگرایی در حوزهی تولید رسانهای با قیدهای خاصی همراه باشد که اهداف اصلی قانونگذار از ایجاد انحصار را تأمین کند به رونق تولید آثار فرهنگی اسلامی کمک خواهد شد (رک. ایلخانی پور و عبداللهی، 1386، صص 99-98).
5. ارتقا و گسترش معرفت و ایمان روشنبینانه
رهبر معظم انقلاب اسلامی(حفظه الله) در بیان نقش و مسئولیت صداوسیما در حوزهی دین، «ارتقای معرفت دینی» و «ایمان دینی» مردم را مورد توجه قرار داده و میفرماید: «معرفت دینی باید ارتقا و گسترش پیدا کند؛ اما یک معرفت روشنبینانه و آگاهانه... . طبیعتاً از وظایف صداوسیما، ارتقای معرفت دینی و ایمان دینی است؛ هر دو. معرفت و ایمان با هم تفاوت دارد. هم ایمان مردم باید تقویت شود، هم معرفت و شناخت مردم. شناخت دینی مردم باید ارتقا پیدا کند. در زمینهی معرفت دینی باید توجه داشت که این ایمانی که مردم پیدا میکنند سست، عوامانه، سطحی و قشری نباشد؛ به شدت از این پرهیز بشود. اکتفا نشود به تغلیط احساسات مردم و تشریفات افراطی. تأکید بر این چیزها به طور افراطی، هیچ مفید نیست؛ هیچ تبلیغ محسوب نمیشود» (سخنرانی در دیدار رئیس و مدیران سازمان صداوسیما، 11/9/1383).
بر اساس این سخن مقام معظم رهبری(حفظه الله) در برنامههای دینی صداوسیما، باید به موضوع ارتقا و گسترش معرفت و ایمان مخاطبان رسانه توجه کرده و تلاش نمود که این گونه برنامهها، هم شناخت مردم را از دین افزایش دهد و هم ایمان و باور آنها را نسبت به این موضوع ارتقا بخشد. بنابراین باید در برنامههای دینی رسانهی ملی از طرح مطالب سست، عوامانه، سطحی و قشری و همچنین مطالب صرفاً احساسی و عاطفی که جنبهی معرفتافزایی ندارند خودداری شود.
در راستای ارتقا و گسترش معرفت و ایمان مردم کارهای متعددی میتوان انجام داد از جمله:
الف. بهرهگیری از پژوهشها در ساخت برنامهها
هرگز نمیتوان از برنامهای که در تولید آن پژوهش و تحقیقی صورت نگرفته و برنامهساز صرفاً براساس اطلاعات محدود خود یا حداکثر استفاده از چند کتاب دست چندم، آن را سامان داده، انتظار داشت که معرفت و ایمان مردم در زمینهی باور دینی را ارتقا و گسترش دهد. از این رو بر سازندگان برنامههای دینی لازم است که در تهیه و تولید این گونه برنامهها، به پژوهش بیش از پیش بها دهند و از طرح مطالبی غیرمبتنی بر پژوهش و تحقیق خودداری کنند.
ب. استفاده از کارشناسان و مجریان زبده و فهیم
یکی دیگر از عوامل مؤثر در ارتقا و گسترش معرفت مخاطبان، استفاده از آن دسته از کارشناسان حوزوی و دانشگاهی است که در موضوعات دینی و مذهبی به طور تخصصی کار کردهاند و صرفاً به ارائهی اطلاعات عمومی نمیپردازند. بهرهگیری از افراد آشنا به موضوعات دینی و مذهبی نیز میتواند نقش مهمی در این زمینه داشته باشد.
ج. تأمل و تدبر در تولید برنامهها
شتابزدگی در ساخت برنامههای مختلف از جمله برنامههای دینی، آفت بزرگی است که مانع تحقق اهدافی چون معرفتافزایی و تعمیق ایمان و باور مردم شده و دین را در سطحی نازل قرار میدهد. راه رهایی از این آفت، داشتن برنامهریزی مناسب برای تولید این گونه برنامههاست (رک. شفیعی سروستانی، 1389، صص 20-18).
6. بسترسازی تحول روحی
فیلم و برنامههای نمایشی در صورت بهرهگیری از جاذبههای معنوی و عرفانی، پردازشهای رسانهای مناسب و پخش در اوقات ویژه، قدرت زیادی برای ایجاد تکانههای روانی مثبت و زمینهسازی برای تحول روحی در افراد دارند. رسانه میتواند با تولید فیلمهای دینی که در آن آسیبهای دینی جامعه به نمایش در میآید و پیامدهای آن به تصویر کشیده میشود زمینهی تأمل و اصلاح را برای افراد جامعه فراهم کند (رک. مریجی و عباس زاده، 1391، ص 43).
7. استفاده از قابلیتهای فضای مجازی و فعالیتهای دینی در فضای سایبر
در میان فناوریهای نوین ارتباطی و اطلاعاتی که ساختار اطلاعاتی جوامع امروز را تغییر دادهاند، رسانهی اینترنت که فضای مجازی زندگی حقیقی انسان نام گرفته از ویژگی خاصی برخوردار بوده و بهرهبرداری از آن در بخشهای مختلف زندگی انسان روز به روز در حال افزایش است. رشد فناوری اطلاعات به طور عام و اینترنت به طور خاص، بستری بینظیر فراهم کرده که در قالب آن دینپژوهی و معنویتطلبی بسیار آسانتر و مطلوبتر از گذشته شده است. طبق آمارها از هر شش کاربر اینترنت در جهان، دستکم یک نفر به دنبال اطلاعات معنوی و مذهبی است. در این زمینه همچنین آمارهایی وجود دارد که میزان دینپژوهی در اینترنت بین 25 تا 35 درصد کل کاوشهای اینترنتی را تشکیل میدهد که این امر نشانگر استقبال و گرایش نسل جدید به دین و معنویت است (رک. نهاوندی، 1392، ص 68).
8. نوآوری در قالب و محتوا
بیتردید برای احیا و گسترش فرهنگ اسلام در سطح جهانی نیازمند بهرهگیری از همهی ابزارهای رسانهای به ویژه صداوسیما هستیم. تا زمانی که صداوسیما نتواند معارف اسلامی را با استفاده از قالبهای جذاب برنامهسازی به جامعه عرضه کند نمیتوان انتظار داشت این معارف چنان که باید و شاید در میان همهی اقشار به ویژه نسل جوان نهادینه شود (رک. میرزایی مقدم، 1387، صص 30-29).
9. استفادهی حداکثری از ظرفیتهای اتحادیهی رادیو - تلویزیونهای آسیا و اقیانوسيه
ناگفته پیداست که در مقابل تهاجم رسانهای غرب باید از امکانات داخلی و خارجی بیشترین استفاده را برد. در این خصوص برخی همکاری میان اعضای این اتحادیه را چنان مهم ارزیابی میکنند که حتی معتقدند میتوان در این چارچوب به یک زبان مشترک رسانهای دست یافت که در قالب موسیقی، کلام و محصولات رسانهای عملی است (رک. ایلخانی پور و عبداللهی، 1386، ص100).
10. بهرهگیری از نمادها و جلوههای تصویری بدیع
تأثیر نمادها و جلوههای تصویری در ماندگار ساختن اندیشهها و آرمانهای متعالی در ذهن و دل مخاطبان رسانه بر هیچ کس پوشیده نیست. انتخاب و بهکارگیری هوشمندانه یک نماد برای نشاندادن مفهومی والا و ارزشمند میتواند آن مفهوم را با همهی ویژگیهایش، برای مخاطب تداعی کند و برای همیشه در خاطر او ماندگار سازد. بی تردید برنامهسازان رسانههای مختلف میتوانند با بهرهگیری از ظرفیتهای موجود و بهکارگیری همهی استعدادها و قابلیتهای هنری موجود در رسانه و رایزنی مستمر با صاحبنظران حوزهی دین، نمادها و جلوههای تصویری ویژهای را طراحی کنند تا از قابلیتها و ظرفیتهای رسانه برای انتقال مفاهیم ارزشمند دینی بیش از پیش استفاده شود.
11. ساخت ماهوارهی اسلامی
برای چنین ماهوارهای میتوان برنامههای زیر را در نظر گرفت:
الف. پخش برنامههای مختلف به زبانهای زندهی دنیا؛
ب. تبیین عظمت مسلمانان در گذشته و دستاوردهای علمی – فرهنگی آنان در دوران معاصر؛
ج. تولید برنامههای جذاب، پر محتوا و رقابتپذیر با برنامههای تولیدی غرب؛
د. ارائهی تحلیلهای سیاسی و اقتصادی از وضعیت مسلمانان در دنیا و معرفی ملتها و دولتهای اسلامی (رک. همان، ص104).
12. توجه به نیازهای واقعی مخاطبان
هنرمندان میتوانند متناسب با نیازهای واقعی مخاطبان با استفاده از روشهایی تأثیرگذار همچون سادهگویی، صداقت و صراحت بیانی، تکیه بر علایق جامعه و توجه به مواریث فرهنگی در کنار استفاده از شیوههای ابداعی و نو، دانش فرهنگی را سریعاً در جامعه، آداب، رفتارها و باورهای اجتماعی انتقال دهند (رک. مجله نگاه حوزه، 1379، ص 57).
سخن پایانی
با توجه به اینکه هر یک از رسانهها دارای ویژگیها، کاربریها و قابلیتهای بیانی خاص خود هستند بنابراین ضروری است که با توجه به ظرفیت پیامرسانی هر یک، بیشترین و مؤثرترین بهرهوری ممکن را از آنها داشته باشیم.
در این میان با توجه به اینکه تلویزیون و سینما از عمومیت بیشتری برخوردارند، لازم است فعالیتها و سرمایهگذاریهای عمیقتر و گستردهتری در این بخش صورت پذیرد؛ هر چند که نمیتوان و نباید از دیگر رسانهها نیز غافل شد. عصر امروز، عصر ارتباطات و تغییرات لحظهای است و برای پیشبرد اهداف والای اسلامی باید پیامهای اسلامی را همگام با این تحولات پیش برد تا مبادا این گنجینهی عظیم در اثر جا ماندن مسلمانان از قافلهی توسعه و پیشرفت مورد غفلت واقع شود و به اطلاع دیگر جهانیان نرسد.
منابع
1. ایلخانیپور، علی، عبداللهی، امید؛ درآمدی بر جنگ رسانهای، قم، مرکز پژوهشهای اسلامی صداوسیما، دفتر عقل، 1386.
2. سخنرانی مقام معظم رهبری در دیدار رئیس و مدیران سازمان صداوسیما، 11/9/1383.
3. شفیعی سروستانی، ابراهیم؛ رسانهی ملی و ترویج فرهنگ مهدویت، قم، مرکز پژوهشهای اسلامی صداوسیما، 1389.
4. مریجی، شمسالله، عباسزاده، روحالله؛ مقاله رساله مدرن؛ فرصتها و چالشهای پیشروی تبلیغ سنتی دین، گاهنامه مطالعات اجتماعی و رسانه، تهران، شماره اول، 1391.
5. مولانا، حمید؛ جهانیشدن رسانههای جمعی، ترجمهی محمد اسماعیل امینی، فصلنامه پژوهش و سنجش، سال هشتم، ش 25، بهار 1380.
6. میرزایی مقدم، داوود؛ مبلغان دینی و مخاطبشناسی، قم، دارالمعارف، چاپ دوم، 1387.
7. مجله نگاه حوزه، مشهد، ش 62-59، 1379.
8. نهاوندی، علی؛ تأملاتی در باب دین، فرهنگ و رسانه، مشهد، نشر قدس رضوی، 1392.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 44