حمیده راست پور
زن در طول تاریخ همواره مورد ظلم و تعدی قرار گرفته و حقوق انسانی‌اش پایمال شده است. ظهور دین اسلام جلوه‌ای زیبا به شخصیت زن بخشید و با معرفی الگوهای جاوید به نجات مرد و زن در همه‌ی اعصار پرداخت. برای بازگشت زن به شخصیت و کرامت واقعی‌اش و همچنین حرکت در مسیر کمال و تعالی، الهام گرفتن از الگوهایی که بتوانند بسان چراغی راهنمای زن امروز باشند، ضروری است. یکی از این الگوها حضرت زینب س است که از نظر سیاسی و الهی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در این نگارش شخصیت سیاسی و الهی این بانوی بزرگوار مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
سیره‌ی سیاسی – الهی حضرت زینب س
۱. عبودیت و بندگی
یکی از مهم‌ترین وسیله‌ها برای تقرب به درگاه پروردگار و رسیدن به کمال، پرستش و بندگی اوست. زینب کبری س در خانه‌ای پرورش یافت که عبادت، جوهر و زینت زندگی بود و شخصیت آن حضرت در فضای ملکوتی خانه‌ی علی ع و فاطمه زهرا س شکل گرفت.
از جمله بارزترین ویژگی‌های زینب کبری س مقام عبودیت آن حضرت است. ایشان در عبادت و پرستش مانند مادرش فاطمه زهرا س بود. هیچ‌گاه تهجّد و نماز شبش ترک نشد. آن چنان به عبادت عشق ورزید که به «عابده‌ی آل علی» ملقّب شد (النقدی، ۱۳۶۱، ص۶۱). امام حسین ع بهتر از هر کسی به مقام والای زینب س آگاه بود. از این رو در آخرین وداع روز عاشورا به ایشان فرمود: «یا اُخْتاه! لا تَنْسِنی فی نافلهِ اللَّیْل»؛ ای خواهر! مرا در نافله‌ی شب فراموش نکن (محلاتی، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۶۲).
این سخن بیانگر مقام عبودیت زینب س است که امام معصوم ع از او چنین درخواستی می‌کند زیرا شب‌زنده‌داری ایشان حتّی در شب دهم و یازدهم محرّم هم ترک نشد. فاطمه بنت‌الحسین ع می‌گوید: «و امّا عمه‌ام زینب س، پس وی همچنان در آن شب در جایگاه عبادت خود ایستاده بود و به درگاه خدای تعالی استغاثه می‌کرد. در آن شب چشم هیچ یک از ما به خواب نرفت و صدای ناله‌ی ما قطع نشد» (محلاتی، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۶۲).
۲. صبر و استواری
از جمله ویژگی‌هایی که هر انسان مسلمان باید آن را سرلوحهی زندگی خود قرار دهد، صبر و استقامت است. خداوند در قرآن کریم، پیامبر ص و یاران ایشان را این‌گونه به صبر و استقامت امر فرموده است:
«فاستَقِم کما أُمرتَ وَ مَن تابَ مَعَکَ وَ لا تَطغَوا إِنَّهُ بِما تَعمَلُونَ بَصیرٌ» (هود/۱۱۲)؛ پس همان‌گونه که فرمان یافته‌ای، استقامت کن و همچنین کسانی که با تو به سوی خدا آمده‌اند (باید استقامت کنند)! و طغیان نکنید که خداوند آنچه را انجام می‌دهید، می‌بیند!
حوادث تلخ و شکننده‌ی بسیار غمباری که برای زینب س در طول سال‌ها رخ داد اعم از فراق جدش رسول خدا ص و شهادت جانسوز مادرش زهراس، شهادت جگرخراش پدرش امام علی ع، شهادت برادرش امام حسن ع به زهر و جفا و نیز فاجعه‌ی کربلا و شهادت برادر و فرزندان و دیگر بستگان و سایر شهدا و به اسارت رفتن خاندان نبوت، هر کدام کافی بود تا زینب س را از پای درآورد، ازاین رو به او «اُمُّ المصائب» (مادر مصیبت‌ها) گفتند (امین، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۱۳۷).
۳. عفاف و پاکدامنی
یحیی مازنی می‌گوید: «من در مدینه مدت زیادی همسایه‌ی حضرت علی ع بودم. سوگند به خداوند که در این مدت هرگز حضرت زینب س را ندیدم و صدایش را نشنیدم» (محلاتی، ۱۴۰۶، ج۳، ص۶۰).
علّامه مامقانی درباره‌ی حجاب و عفاف حضرت زینب س می‌گوید:
«زینب س در حجاب و عفاف، یگانه‌ی روزگار بود. کسی از مردان در زمان پدرش و برادرانش تا روز عاشورا او را ندیده بود» (مامقانی، ۱۳۵۲ق، ج۳، ص۷۹).
۴. شجاعت و شهامت
شجاعت نیرویی قلبی است که موجب می‌گردد انسان در برخورد با سختی‌ها و خطرها، دلی استوار و قوی داشته باشد (طریحی، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۳۵۱). این نیروی قلبی و صلابت اراده و قوّت روح، سبب می‌شود انسان با وجود زمینه‌های هراس نترسد و خود را نبازد و با غلبه بر مشکلات، تصمیم‌گیری درستی داشته باشد. آن بانوی باعظمت در مهد شجاعت رشد یافته و از شهامت حیدری بهره‌مند بود. ازاین رو «لَبْوَهُ الْهاشِمیَّه»؛ شیرزن هاشمی لقب گرفت.
او از قدرت‌های اهریمنی و ستمگران ترسی به دل راه نمی‌داد و آزارها او را از اجرای وظایف هدایتی و تربیتی بازنمی‌داشت. در برابر دشمنان ددمنش، با شجاعت و شهامت فریادها زد، توبیخ و تحقیرشان کرد و از شمشیر و تهدید و خون‌‌آشامی آدمکشان واهمه نداشت. وی در دو مجلس کوفه و شام این قدرت را به نمایش گذاشت. با وجود اسارت نه تنها در مقابل سربازان سفّاک و حیوان‌صفت ابن‌زیاد هیچ‌گاه سستی و ترس به خود راه نداد، بلکه با قدرت تمام به او بی‌اعتنایی کرد و تحقیرش نمود و «فاسق» و«فاجر» معرفی‌اش کرد و گفت: «سپاس خدای را که ما را با نبوّت پیامبر ص گرامی داشت و از پلیدی‌ها پاک کرد. همانا فقط فاسق رسوا می‌شود و بدکار دروغ می‌گوید و او غیر ماست» (مجلسی، ۱۴۰۹ق، ج۴۵، ص۱۵۴).
۵. ولایتمداری
حضرت زینب س حضور هفت معصوم ع را درک کرد و در تمام ابعاد ولایتمداری (معرفت امام، تسلیم بی چون و چرا بودن، معرفی و شناساندن ولایت، فداکاری در راه آن و… ) سر آمد بود. ولایتمداری یعنی تابع امر امام زمان خود بودن، به گونه‌ای که تمام اعمال و حرکات و تصمیمات فرد، مورد رضایت ایشان باشد. از این رو حضرت زینب س، خانه و زندگی راحت و فرزندانش را برای انجام رسالت عظیم ولایتمداری فدا کرد.
او با چشمان خود مشاهده کرده بود که چگونه مادرش خود را سپر بلای امام زمان خویش(علی ع) کرد و خطاب به ولی خود گفت: «علی جان! جانم فدای جان تو و جان و روح من سپر بلاهای جان تو. یا اباالحسن! همواره با تو خواهم بود. اگر تو در خیر و نیکی به سر بری با تو خواهم زیست و اگر در سختی و بلاها گرفتار شوی، باز هم با تو خواهم بود» (دشتی، ۱۳۷۲، ج۲، ص۱۴۷) و سرانجام جان عزیزش را در راه حمایت از امامت و ولایت امام علی ع فدا کرد و شهیده‌ی راه ولایت گردید. حضرت زینب س درس ولایتمداری را از مادر بزرگوارش آموخت و آن را به زیبایی در کربلای معلّی به منصه‌ی ظهور رساند.
۶. ایثار و فداکاری
ایثار یعنی بذل‌کردن، دیگری را بر خود برتری دادن و سود او را بر سود خود مقدم داشتن، قُوت لازم و مایحتاج خود را به دیگران بخشیدن و خود را برای آسایش دیگران به رنج افکندن.
امام علی ع می‌فرمایند: «الایثار غایهُ الاِحسانِ»؛ ایثار نهایت احسان است (تمیمی آمدی، ۱۳۶۶، ص ۳۹۵).
زینب س در این صفت نیز مانند دیگر صفات برجسته، گوی سبقت را از بسیاری ربود. ایثارهای او در نهضت بزرگ کربلا زبانزد تاریخ است. او برای حفظ جان دیگران، جان خود را به خطر انداخت و در تمام صحنه‌ها، دیگران را بر خود مقدم داشت. او در ماجرای کربلا حتّی از سهمیه‌ی آب خویش استفاده نکرد و آن را نیز به کودکان داد. در بین راه کوفه و شام، با این که خود گرسنه و تشنه بود، ایثار را شرمنده ساخت.
اوج ایثار و فداکاری و گذشت آن بانوی بزرگوار در روز عاشورا به نمایش گذاشته شد. در منابع متعدد اسلامی نقل شده که ایشان در صبح روز عاشورا در حالی که دو فرزند خود محمد و عون را به همراه داشت، خدمت امام حسین ع رسید و عرض کرد: «جدّم حضرت ابراهیم خلیل ع قربانی خدا را به جای قربانی شدن حضرت اسماعیل ع از خداوند جلیل پذیرفت. برادر جان! تو نیز امروز این دو قربانی مرا بپذیر. اگر دستور جهاد از بانوان برداشته نمی‌شد، هزار بار جان خود را در راه محبوب فدا می‌کردم و هر ساعت خواستار هزار بار شهادت می‌شدم». آن گاه فرمود: «دوست دارم فرزندانم جلوتر از برادرزادگانم به میدان بروند».
وقتی که دو نوگل زینب س پس از پیکار با دشمن به درجه‌ی رفیع شهادت نایل آمدند و پیکرهای غرق به خون آنان را به کنارخیمه‌ها آوردند، همه‌ی بانوان از خیمه‌ها بیرون آمدند، امّا زینب کبری س برای این که مبادا اباعبدالله ع خجالت‌زده شوند، از خیمه‌ی خود بیرون نیامد (خراسانی، ۱۳۸۲ش، ص ۲۷۵). اگر تلاش بی‌نظیر و فداکاری کامل حضرت زینب س نبود، به یقین جریان کربلا را بنی‌امیه یا به فراموشی می‌سپردند یا از مسیر حیات‌بخش خود منحرف می‌کردند.
نتیجه‌گیری
حضور فعال زنان مسلمان در اجتماع باید با الگوپذیری از نقش حضرت زینب س در واقعه‌‌ی کربلا باشد؛ زن آزاده‌ای که در سخت‌ترین شرایط ظلم و جور و فساد، تأثیر چشمگیری بر جامعه گذاشت و پایه‌ی ستم و بی‌عدالتی را ویران کرد. علم‌آموزی، استقامت و پایداری، حجاب و عفاف، صبر و شکیبایی و شجاعت مهم‌ترین ویژگی‌های این بانوی بزگوار است که زنان امروز می‌توانند با الهام از آن‌ها به سعادت و کمال برسند. سیاست در نگاه او اداره‌ی جامعه بر اساس عدل است نه فریبکاری. حضور حضرت زینب س در صحنه‌های سیاسی از کوفه تا شام و از شام تا مدینه، در پی از دست دادن یک برادر یا به خاطر چند عزیز نیست، بلکه حضورش در صحنه‌ی سیاست برای تحکیم اسلام در جامعه است؛ تکلیفی که هم به دوش مرد است و هم به دوش زن. زن از دیدگاه اسلام، آنجا که لازم شود باید در جامعه حضور داشته باشد اما با شرایط ویژه‌ی خود از جمله حفظ عفت، ایمان، نباختن خود در برابر هر اجنبی، دفاع از حق، عدالت و ولایت. حضرت زینب س چه قبل عاشورا و چه بعد از آن همه‌ی این موارد را دارا بودند. ایشان به عنوان یک قهرمان بزرگ تاریخ برای کاری عظیم به پا خاست بی‌آنکه کمترین تردیدی به خاطرش راه یابد یا از آن واقعیت خطرخیز بهراسد.
منابع
1. امین، محسن؛ اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶.
2. تمیمی آمدی، عبدالواحد؛ تصنیف غررالحکم و دررالکلم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات، ۱۳۶۶.
3. خراسانی، محمد هاشم؛ منتخب التواریخ، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۸۲.
4. دشتی، محمد؛ نهج الحیاه، قم، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین، ۱۳۷۲.
5. طریحی، فخرالدین؛ مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۵.
6. مامقانی، عبدالله؛ تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف اشرف، مطبعه المرتضویه، ۱۳۵۲.
7. مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۹.
8. محلاتی، ذبیح الله؛ ریاحین الشریعه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۶.
9. النقدی، جعفر؛ زینب الکبری بنت الامام، نجف اشرف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۶۱.
