امل بحرانی پور
اوقات فراغت در اصطلاح به فرصت‌ها و زمان‌هایی گفته می‌شود که پس از به انجام رساندن کار و شغل روزانه باقی می‌ماند یا تفریحات و فعالیت‌هایی که به هنگام آسودگی از کار عادی با شوق و رغبت به آن‌ها پرداخته می‌شود. آنچه در این زمینه اهمیت دارد این است که یک مادر دلسوز و مسئول چگونه در پرکردن اوقات فراغت فرزندان خود همواره نقش راهنما داشته و فرزندان را با توجه به سن و علایق و استعدادهایشان کمک نماید و برای پرکردن اوقات فراغت آنان راه‌های متنوع و شادی را برگزیند از جمله این‌که امکان معاشرت آنان با فامیل و دوستان خوب و قابل اعتماد را فراهم کند، کتاب‌های متناسب با علایقشان تهیه نماید و وقت بیشتری را به آنان اختصاص دهد و نیز قرآن و معارف دینی را به آنان آموزش دهد و با شرکت در مراسم معنوی گوناگون به ارتقای سطح معنوی‌شان کمک نماید و در عین حال اوقات فراغت سالمی را برایشان رقم بزند.
عدم توجه به مسأله‌ی فراغت در مقاطع مختلف زندگی انسان باعث بروز معضلات بسیاری می‌شود و در مسیر تعلیم و تربیت اختلال ایجاد می‌نماید.
در خصوص ضرورت پرداختن به این بحث، توجه به چند نکته لازم است؛ نخست توجه به عمر گران‌بهای انسان که اوقات فراغت قسمتی از آن است و چنان که می‌دانیم فرصت‌ها بازگشتنی نیستند. هم چنین با توجه به دنیای پیچید‌ه‌ی جدید، وجود لحظاتی با عنوان اوقات فراغت برای تجدید قوا و تعدیل روحیات فوق‌العاده مؤثر است البته به شرط این که با برنامه‌ریزی صحیح و مناسب همراه باشد. ضرورت دیگر توجه اسلام به اوقات فراغت و اهمیت آن است. اسلام برای لحظات عمر و اوقات فراغت، ارزش خاصی قائل بوده و به تلاش و کوشش در همه‌ی حالت‌ها و زمان‌ها توصیه کرده و به شدت با فراغت مطلق که همان بیکاری و تن‌پروری است، مخالفت نموده است.
با این تفاسیر مادران دلسوز و مسئولیت‌پذیرکه بیشترین ارتباط را با فرزندان خود دارند می‌توانند نقش تأثیرگذاری بسیاری در مدیریت و برنامه‌ریزی اوقات فراغت فرزندان خود داشته باشند تا آنان بهترین بهره را از این اوقات ببرند.
استفاده‌ی صحیح و بهینه از اوقات فراغت
اوقات فراغت را می‌توان مهم‌ترین و دلپذیرترین اوقات انسان دانست که برای مؤمنان، لحظه‌های نیایش با معبود، برای دانشمندان، ساعات توفیق و تفکر و برای هنرمندان زمان ساختن و ابتکارات است و در عین حال برای عده‌‌ای نیز ملال‌آورترین لحظات است.
علاوه بر این درخواست‌های مردم جهت ایجاد مؤسسات و امکاناتی که به فراغت ارتباط دارد مثل پارک، کتابخانه، فضای سبز، تنوع در برنامههای رادیو و تلویزیون، ایجاد میادین ورزشی و نیز ابراز خستگی، فرسودگی و ضعف اعصاب اهمیت ایام فراغت و استفاده‌ی بهینه از آن را نشان می‌دهد (سازمان ملی جوانان، 1381، ص 37).
البته برای پرکردن اوقات فراغت، والدین و به‌ویژه مادران مهربان، باید هدایتگر باشند؛ این اشتباه بزرگی است که ما برای فرزندان خود تصمیم بگیریم. چون اگر بخواهیم فرزندمان را با تحت فشار قرار دادن به کلاس‌ها و جاهای متنوع ببریم ممکن است اثرات نامطلوبی به جا بگذارد. پس بهتر است در برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت فرزندانمان، پیشنهادهای آنان را لحاظ کرده و در اولویت قرار دهیم (اقبالی، 1393، ص 67).
فواید برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت
فراغت نزد انسان دیندار، زمانی برای سرگرمی نیست. لذا انسان دین‌مدار نسبت به اوقات فراغت رویکردی فعال داشته و درصدد برنامه‌ریزی و مدیریت اوقات فراغت خویش است. آثار مثبتی که بر برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت مترتب است عبارتند از:
- کاهش خطا: برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت نه تنها از هدررفت منابع و امکانات جلوگیری کرده بلکه باعث جذب امکانات می‌شود و نیروهای جوان را شکوفا می‌سازد. میزان کارایی فقط به منابع و امکانات بیشتر بستگی ندارد، بلکه اگر برای امکانات موجود و وقت انسان به صورت مناسب و صحیح برنامه‌ریزی شود نتیجه‌ی بهتری به دست خواهد آمد و انسان دچار سردرگمی نشده و درصد خطا و اشتباه او کاهش می‌یابد.
- حل مشکلات: سختی‌ها در مقابل کسانی که توان چاره‌اندیشی برای حل مشکلات را دارند، مقاومت نخواهند داشت امّا افرادی که بدون برنامه‌ریزی کاری را شروع میکنند چون اشکالات کار را پیش‌بینی نکرده‌اند و برای آن راه‌حلی نیافته‌اند هر روز گرفتار حادثه‌ای می‌شوند. پس مادران وظیفهشناس هر قدر برای بهبود گذران اوقات فراغت فرزندان خود برنامه‌ریزی دقیق‌تر و بهتری داشته باشند مشکلات زندگی آنان کمتر خواهد بود (نبوی، 1378، ص 206).
دسته‌بندی فعالیت‌های فراغتی بر مبنای ویژگی‌های سنی و جسمی فرزندان
اوقات فراغت کودکان تا 10 سال
یکی از عواملی که بر انتخاب نوع فعالیت‌های فراغتی مؤثر است سن و سال افراد و نیازهایی است که آن‌ها در آن سن و سال دارند.کودکان نیاز به جنب‌و‌جوش و تحرک بسیار دارند تا ضمن تأمین نیازهای رشدی خود، کنجکاوی دوران کودکی را اقناع کنند. بنابراین انواع بازی‌های ساده و غیر مهارتی جسمی و فکری می‌تواند اوقات فراغت آنان را پر نماید. کودکان به ویژه تا قبل از دوران دبستان اوقات فراغت بسیاری دارند و اغلب در محیط خانه هستند که به زعم بسیاری از صاحب‌نظران رشد و تکامل، این دوره به دلیل وضعیت جسمی و روانی کودکان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بنابراین مادران خوب باید برای این دوره به نحو مطلوبی برنامه‌ریزی نمایند تا موجبات رشد سریع و مناسب استعدادهای فرزندان خود را فراهم نمایند.
اوقات فراغت نوجوانان
اوقات فراغت این دوره نیز به دلیل این که شامل سال‌های قبل از بلوغ و بلوغ می‌شود از بُعد رشد جسمانی و تکامل رفتاری بسیار حائز اهمیت است. روان‌شناسان معتقدند که طراحی برنامههای مناسب فراغتی برای نوجوانان امکان شکل‌دهی متناسب آنان را فراهم می‌کند (کاشف،1390، ص 41). انجام ورزش‌ها و بازی‌های مختلف، شرکت در اردوها و حضور در محافل تفریحی و آموزشی و پرورشی، ازجمله فعالیت‌های متناسب این دوران می‌باشد.
اوقات فراغت جوانان
دوره‌ی جوانی ایام رسیدن به عالی‌ترین منازل زندگی است. در این دوره روح جوان لبریز از آمال و عشق و امید است. او در این دوره علی رغم داشتن روحیه‌ی استقلال‌طلبی و فردگرایی، از نظر معیشت و سکونت و روابط عاطفی به خانواده وابسته است و بنیادهای رفتاری او تا حدود زیادی تحت تأثیر فرهنگ خانواده است.
از طرف دیگر جوان به دلیل نداشتن مسئولیت شغلی و خانوادگی، وقت آزاد بیشتری دارد و نحوه‌ی گذران اوقات فراغت او با حساسیت بیشتری همراه است (سازمان ملی جوانان،1381، ص 6). بنابراین مادران باید در برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت آنان توجه کافی داشته باشند.
بازی‌ها و ورزش‌های انفرادی و دست‌جمعی، فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی، انجام تفریحات و سرگرمی‌های مختلف از سری برنامههای فراغتی است که می‌توان برای جوانان در نظر گرفت.
مصادیق کاربردی اوقات فراغت
خودسازی و تهذیب نفس: خودسازی از ضروری‌ترین و مهم‌ترین امور است؛ زیرا سعادت دنیا و آخرت به این امر بستگی دارد. خودسازی هم شامل تهذیب نفس از صفات رذیله و اخلاق زشت است و هم پرورش و تکمیل نفس با تحصیل علوم و معارف صحیح و کسب فضایل و مکارم اخلاق که با انجام دادن اعمال صالح به دست می‌آید. این مراحل در تمام اوقات زندگی و به ویژه در اوقات فراغت بسیار مهم است (مصطفوی،1380، ص41).
شکوفایی و رشد استعدادها: یکی از آثار فردی بهره‌وری از اوقات فراغت، شکوفایی استعدادها و توانمندی‌های بالقوه در انسان‌هاست که هر فرد با استفاده از برنامه‌ریزی و شناسایی توانایی خود می‌تواند از اوقات فراغت خود در جهت بروز و ظهور استعدادها و جهت‌دار نمودن آن‌ها استفاده کند.
هرگاه انسان به فعالیتی بپردازد که هم استعداد آن را دارد و هم بدان علاقمند است قطعاً به شکوفایی در بُعد فردی می‌رسد. به عنوان نمونه فردی که به نقاشی یا موسیقی یا هنرهای دستی علاقه دارد، می‌تواند با برنامه‌ریزی مناسب در اوقات فراغت به یادگیری و شکوفایی هر چه بیشتر این علایق بپردازد که این امر باعث افزایش اعتماد به نفس آنان نیز می‌شود و روابط اجتماعی‌شان را بهبود می‌بخشد.
مطالعه و تندخوانی: یکی از روش‌های بهره‌وری از اوقات فراغت، بحث تندخوانی در مطالعات و تحصیل علوم مختلف در کمترین زمان و با بیشترین درک مطلب می‌باشد. آگاهی از شیوه‌های تندخوانی چیزی است که برای تمام اقشار جامعه و به خصوص نسل جوان بسیار مورد نیاز است. این شیوه به طالبان علم و افراد اهل مطالعه کمک می‌کند تا بتوانند از استعدادهای خویش بهترین بهره را برده و رشد بیشتری داشته باشند. یک پدر و مادر وظیفهشناس به این مسأله توجه دارند و برای فرزند خود کتاب‌های مورد علاقه‌اش را تهیه میکنند و یا او را در کتابخانه‌ای عضو می‌نمایند تا فرزندشان با کتاب خواندن اطلاعات و آگاهی‌هایش را افزایش داده و دامنه‌ی لغاتش بیشتر شود.
ارتقای سطح علمی: امروزه یکی از موضوعات حائز اهمیت در میان افراد، خانواده‌ها و برنامه‌ریزان جامعه توجه به ارتقای سطح علمی می‌باشد که در سطوح مختلف جامعه بسته به تحصیلات، سن، شغل و... متفاوت است. به عنوان مثال این موضوع می‌تواند برای دانش‌آموزان با عنوان کلاس‌های تقویتی مطرح شود و در سطوح بالاتر یعنی دبیرستان و دانشگاه با عنوان شرکت در کلاس‌های کنکور و در میان کارمندان و شاغلین به عنوان آموزش ضمن خدمت ساماندهی شود.
همچنین بازدید از مکان‌هایی مانند موزه می‌تواند تجربه‌ای مفید و جالب و آموزنده برای فرزند باشد، زیرا با فرهنگ و تاریخ گذشتگان و معاصران آشنا می‌شود و سطح علمی‌اش ارتقا می‌یابد (گرجی، 1381، ص 118تا120).
فراگیری زبان‌های خارجی: در جهان کنونی تسلط به حداقل یک زبان خارجی در تمام افراد جامعه لازم و ضروری به نظر می‌رسد. زیرا بهره‌مندی از متون غیرفارسی به فراخور نیازهای شغلی و اجتماعی یک نیاز تلقی می‌شود که می‌توان از اوقات فراغت برای برنامه‌ریزی در فراگیری آن استفاده کرد. به خصوص اگر والدین به زبان دوم آشنا باشند، می‌توانند در اوقات فراغت فرزندان و در منزل این زبان را به فرزندانشان بیاموزند.
فراگیری قرآن و معارف دینی: باید سرمایه‌گذاری دقیقی به منظور آموزش و درک مفاهیم و گسترش معارف قرآن برای اوقات فراغت فرزندان صورت گیرد و در این زمینه همه‌ی امکانات موجود به کار گرفته شود. همچنین آشنایی با احکام در همه‌ی مراحل زندگی لازم و ضروری است چون دستورالعمل خداوند برای رشد انسان است و یک مادر متدین به آموزش احکام به فرزندان خود کاملاً توجه داد و برای آن برنامه‌ریزی می‌کند.
ارتقای بُعد هنری: از دیگر ابعاد اجتماعی بهره‌وری از اوقات فراغت پرداختن به بُعد هنری و شکوفایی استعداد نوجوانان و جوانان در این زمینه می‌باشد که شامل دایر کردن کلاس‌های خیاطی، آشپزی، گلدوزی، قالی‌بافی، خوشنویسی، شعر و قصه و... می‌باشد. اگر فرزند در دوران کودکی قرار دارد کاردستی برای او بسیار جذاب است. کودکان در کنار ساخت کاردستی می‌توانند چیزهای زیادی یاد بگیرند. یک مادر خوب و صبور می‌تواند با وسایلی مانند پارچه و چسب و کاموا و مقواهای رنگی شخصیت‌های کارتونی بسازد و نمایش‌های عروسکی شاد و خنده‌دار راه بیندازد و در آن نکات تربیتی را نیز به کودک آموزش دهد (اقبالی، 1393، ص 69).
نقش اوقات فراغت در حل مشکلات اقتصادی
یکی از نتایج استفاده‌ی بهینه و درست از اوقات فراغت و بهره‌گیری از امکانات موجود، تقویت بنیه‌ی اقتصادی و معیشتی خانواده است. هیچ چیز بدتر از بزرگ کردن یک فرزند راحت‌طلب که همه چیز را والدینش باید در اختیارش بگذارند، نیست. فرزند باید بداند که برای موفقیت لازم است تلاش کند. همچنین باید قدر پولی را که پدر و مادر به دست می‌آورند، بداند. بنابراین بهتر است یک کار نیمه‌وقت، حتی اگر هفته‌ای یک یا دو روز باشد، برای او در نظر گرفته شود و به او دستمزدی داده شود تا احساس بی‌حوصلگی و بی‌انگیزگی به او دست ندهد. یکی از مصادیق کار نیمه‌وقت، کشاورزی و درختکاری است که فرزند در آن هم صبر کردن را می‌آموزد و هم در کنار طبیعت شاد می‌شود.
ورزش و اوقات فراغت
ورزش به عنوان یکی از روش‌های گذران اوقات فراغت در تمام دوران زندگی بسیار اهمیت دارد (کاشف،1390، ص 51). ورزش در جذب ارزش‌های فرهنگی تأثیر دارد و باعث می‌شود فرد نسبت به نفع و ضرر خویش آگاهی پیدا کند. به عنوان مثال در ورزش‌های گروهی یکایک بازیکنان تلاش میکنند تا برای جذب شدن در گروه، رضایت سایر بازیکنان را به دست آورند. از این‌رو تلاش میکنند تا ملاک‌های قابل انطباق در جمع را در خود ایجاد نمایند. علاوه بر این مسامحه‌ی هر یک از اعضا در اجرای نقش خود باعث می‌شود دیگران او را مسئول عدم پیروزی گروه بدانند که در نتیجه احساس مسئولیت او در برابر اعمال و حرکات خود زیاد می‌شود. روشن است که این امر بر زندگی اجتماعی نسل جوان و از میان بردن موانع ترقی و تعالی در زندگی آنان تأثیر مطلوبی به جا می‌گذارد.
همکاری و تعاون درون گروهی به همراه رعایت قوانین برای کسب پیروزی در مسابقات گوناگون ورزشی همچنین بر سلامت و هیجان عاطفی افراد اثر مثبتی دارد. ایجاد و تقویت چنین روحیاتی تأثیرات خوبی بر سازندگی و سلامت جامعه دارد. تلاش برای پیروزی به همراه رعایت حقوق دیگران و به ویژه رقیبان، برای افراد و خصوصاً نوجوانان تربیت‌کننده است (سازمان ملی جوانان، 1381، ص 9).
اوقات فراغت و گردشگری
پژوهش‌ها نشان می‌دهد که سفر یک فعالیت جدی برای گذران اوقات فراغت تلقی می‌گردد. شاید از بهترین سفرها رفتن به زیارتگاه‌هاست. انسان با حضور در زیارتگاه‌ها ارتباط تازه‌ای با رهبران دینی پیدا می‌کند. از این رو سفرهای زیارتی ـ سیاحتی باید یکی از فعالیت‌های مهم در رشد اجتماعی، دینی و شخصیتی جوانان و نوجوانان در نظر گرفته شود. همچنین جشن‌ها و مناسبت‌های مذهبی را نباید از دست داد چراکه باعث افزایش معنویت در خانواده خواهد شد.
سفرهای درون شهری نیز بسیار خوب است و وقت و هزینه‌ی چندانی نمی‌خواهد و به بهداشت روان کمک می‌کند و آرامش‌بخش می‌باشد (اقبالی، 1393، ص 90) که والدین با یک برنامه‌ریزی مشخص می‌توانند هم تفریح سالم داشته باشند و هم بر معنویت فرزندان و خانواده بیفزایند.
فراغت و صله‌ی رحم و همنشینی با خانواده
یکی از ارزش‌های دینی و مذهبی، صله‌ی رحم و دیدار با اقوام و بستگان، شریک ساختن آنان در مال، هدیه دادن و مساعدت و کمک به آنان است. رفتن به جشن‌ها و مهمانی‌های دوستانه و کنار هم قرارگرفتن فرزندان همسن و سال و همچنین ترتیب دادن مهمانی‌های کوچک و شاد و تهیه‌ی غذای مورد علاقه‌ی فرزندان می‌تواند یکی از بهترین راه‌های پرکردن اوقات فرزندان توسط مادران بامسئولیت و مهربان باشد.
همچنین از جمله پیشنهادهای راهبردی برای پرکردن اوقات فرزندان می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود.
برنامه‌ریزی برای ایام تعطیلات و تابستان.
توجه خاص به نوجوانان و جوانان در خانواده.
فراهم کردن زمینه‌ی مناسب برای شرکت نوجوانان در اردوهای زیارتی، سیاحتی و تفریحی.
حضور در نماز جمعه به صورت دست‌جمعی و همراه با خانواده.
عیادت از بیماران و جانبازان عزیز و خانواده‌های معظم شهدا.
ثبت نام در کاروان‌های راهیان نور برای دیدار از مناطق جنگی.
شرکت در مراسمات معنوی مانند دعای کمیل و راهپیمایی اربعین حسینی و... .
تشویق جوان به شرکت در مسابقات قرانی، علمی، فرهنگی و هنری.
فراهم کردن امکان معاشرت فرزندان با دوستان قابل اعتماد. در این زمینه خوب است ارتباطات، خانوادگی باشد.
واگذار کردن بخشی از کارهای منزل به فرزندان بنا به انتخاب آنان. در این راستا مادران خوب می‌توانند برنامههای مفید و سازنده‌ای برای فرزندان خود داشته باشند تا به این ترتیب فرزندان به کار، علاقه‌مند شده و مسئولیت‌پذیر گردند.
منابع
* قرآن‌کریم.
** نهج‌البلاغه.
1. اقبالی، ابوالفضل؛ اوقات فراغت و گزینه‌های روی میز، قم، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف، 1393.
2. الوانی، مهدی؛ مدیریت در اسلام، بی‌جا، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، دوم، 1384.
3. تمیمی‌آمدی، عبدالواحد؛ غررالحکم، ترجمه‌ی محمدعلی انصاری، قم، انتشارات امام عصرS، 1380.
4. جوان از دیدگاه امام خمینیw، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینیw، 1377.
5. ذو الاکتاف، وحید؛ فراغت، فرصتی برای بازآفرینی، اصفهان، انتشارات جهاد دانشگاهی، 1380.
6. سازمان ملی جوانان؛ بررسی اوقات فراغت جوانان، تهران، مؤسسه فرهنگی اهل قلم، 1381.
7. کاشف، میرمحمد؛ مدیریت اماکن و فضاهای ورزشی، تهران، انتشارات بامدادان کتاب، 1388.
8. ...........................؛ مدیریت اوقات فراغت و تفریحات سالم، تهران، مبتکران، 1390.
9. گرجی، مهدی؛ اوقات فراغت در اسلام، اصفهان، پیام عترت، 1381.
10. متقی‌هندی، علاءالدین؛ کنزالعمال، بیروت، مؤسسه الپایان نامه، 1413.
11. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403.
12. مصطفوی، فریده؛ روش خودسازی، قم، بوستان کتاب، 1380.
13. نبوی، محمدحسن؛ مدیریت اسلامی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 44