اعظم رحمتآبادی/ زهره وظیفه
شمار زیادی از پرسشهایی که کودکان از والدین و مربیان خویش میپرسند، پیرامون موضوعات دینی از قبیل خداشناسی، فلسفهی خلقت، معاد، امامت و... است که بیتردید نحوهی پاسخگویی والدین به آن سؤالات، شاکلهی ذهنی و اعتقادی کودکان را بنا مینهد و هویت دینی و مذهبیشان را رقم میزند.
خداوند کریم انسانها را از دو جنس مذکر و مؤنث آفریده است. با توجه به این که این دو جنس متفاوت، دو گونهی منحصر به فرد میباشند، روحیات و عواطف و ذهنیاتشان نیز از همان کودکی متمایز است. از این رو در اسلام زن و مرد در احکام فقهی و مسئولیتهای اجتماعی و خانوادگی تفاوت دارند و هر کدام متناسب با روحیات و ساختار پیچیدهی ذهنی و جسمیشان عهدهدار وظایفی تعریفشده هستند. به این ترتیب اگر هر یک از آنها برای رسیدن به قرب الهی و تکامل انسانی، مسیری را که با خلقت و آفرینششان سازگارتر است، بپیماید آسیبهای کمتری متحمل فرد و اجتماع میشود. از این رو از ابتدای کودکی که شناخت دنیای اطراف آغاز میشود، لازم است والدین و مربیان به تفاوتهای کودکان دختر و پسر از لحاظ جسمی، روانی، شناختی، عاطفی و... توجه نمایند تا این دو جنسِ متفاوت، مسیری متناسب با تمام ابعاد وجودیشان طی کنند و در بزرگسالی به شناختی همهجانبه و کامل از امور معارفی و دینی دست یابند.
الف. توجه به نحوهی استدلال
در زمینهی یادگیری نمیتوان گفت میان دختر و پسر، جنسیتی برتر و جنسیتی ضعیف است. زیرا در مواردی پسرها از دخترها برترند و در مواردی هم برتری به دخترها میرسد. البته در هر دو جنس زن و مرد، مغز بعضیها استعداد مهارتپذیری بیشتری دارد. به هر حال در این مقال اصلاً پای جنسیت در میان نیست.
میدانیم که بخش فوقانی مغز به دو نیمکرهی راست و چپ تقسیم میشود که نیمکرهی چپ بیشتر با مهارتهای کلامی، صحبت کردن، خواندن و نوشتن رابطه دارد و نیمکرهی راست با مهارتهای فضایی مانند اندازهگیری و تشخیصدادن جهت (استون. ای رودز، 1396، ص 52).
بیولوژیستهای متخصص رشد معتقدند مغز تحت تأثیر جنسیت در زن و مرد متفاوت است. استدلال پسرها به گونهای است که از کل شروع میکنند و به جزء میرسند و سرعت استدلالشان نیز از دخترها سریعتر است. به همین دلیل است که پسرها در آزمونهای سریع چندجوابی موفقتر عمل میکنند (معین الاسلام و طیبی، 1380، ص 111). اما اندیشیدن در دختران به صورتی است که از موارد جزئی شروع میکنند و به کل میرسند.
به عبارت بهتر وقتی ریاضیات روی تخته سیاه آموزش داده میشود، پسرها بهتر یاد میگیرند اما وقتی برای آموزش همان موضوع از شکل و شیء استفاده میشود و آموزش عینیتر میشود، یادگیری برای دخترها سادهتر میگردد (www.tebyan.net.11/05/1395).
مادران و مربیان هنرمند میتوانند با توجه به این نکته هنگامی که کودکانشان سؤالاتی در مورد خداشناسی یا سایر مسائل غیرمادی میپرسند، با توجه به جنسیت کودک به او پاسخی درخور و قابلدرک دهند. به عنوان مثال در انتقال مفهوم برهان نظم به دختران میتوانیم از زبان کودکانه بهره بگیریم و از طریق مخلوقات الهی، وجود خداوند را ثابت کنیم. اما برای پسران امکانپذیرتر است که مفاهیم کلی مانند وجود خداوند، توحید، عدالت و علم الهی به همهی امور عالم و... را به صورت ساده و نیمهاستدلالی بیان کنیم و در پاسخ به این سؤال که چرا خدا یکی است؟ ابتدا به او بگوییم اگر دو خدا داشته باشیم، هر یک برای خود کاری انجام میدهد و همه چیز نامنظم و بهمریخته میشود و پس از درک این مطلب کلی، مثالهایی جزئی بیاوریم تا مطلب در فکر و قلب او بنشیند. مثلاً بگوییم در یک اداره هم اگر دو تا رئیس باشد، همه چیز شلوغ و نامنظم میشود. البته در تمام این موارد استثنائاتی هم وجود دارد.
علاوه بر این پسران به طور نسبی در تجسّم فضایی، استعداد مکانیکی، استدلالهای ریاضی و منطقی بر دختران برتری دارند. برتری دختران نیز بر اساس گزارشها در عوامل زیباشناسی (اشکال، رنگها، تصاویر)، تواناییهای کلامی (تعریف کلمات) مهارتهای یدی (بستن دکمه، نخکردن) مورد تأیید است (معینالاسلام و طیبی، 1380، ص103).
ب. توجه به قالبهای انشایی
ناگفته پیداست که کودکان قادر به فهم استدلالهای پیچیدهی فلسفی نیستند. از این رو یکی از اموری که حتماً باید در پاسخگویی به آنها لحاظ شود، استفاده از شعر، داستان و قصه است که پاسخ را برایشان قابل هضم میکند.
حال با توجه به این که تربیت دختر و پسر باید متناسب با ظرافتهای وجودی آنها و در راستای وظایف و مسئولیتهای آیندهشان باشد، بهتر است هنگام پاسخگویی به سؤالات دینی آنها از مثالها، داستانها و اشعار مرتبط با روحیات و استعدادهای متفاوتشان استفاده کرد. همانگونه که در اسلام بازی کودکان دختر و پسر در راستای آمادهسازی آنان برای ایفای وظایف آیندهشان تعریف شده است، پاسخهای سنجیده و متناسبی که والدین به آنها ارائه میدهند نیز میتواند نقش بالایی در شکوفایی و پرورش استعدادهای آنها داشته باشد و در درازمدت سبب بالیدن و رشد زنان و مردانی شایسته و توانمند شود.
با این توضیح والدین و مربیان دغدغهمند و زیرک باید هنگام پاسخگویی به دختران از مثالها و داستانهای حاوی ظرافتها و زنانگیهایی هم سطح با کودک خود استفاده نمایند تا علاوه بر نفوذ پاسخ در اعماق روح و قلبشان، آنها را برای آیندهای نزدیک مجهز نمایند. همچنین در پاسخ به سؤالات پسران باید از قالبهایی استفاده کرد که دارای مضامین دلاورانه و همسو با علایق آنهاست.
همچنین خوب است بدانیم که دختربچهها در مهارتهایی مانند صحبتکردن، خواندن و نوشتن بهتر از پسربچهها عمل میکنند اما در عوض پسران خیلی زود توانایی تصویرسازی و خیالپردازی را در خود بروز میدهند (https://www.hidoctor.ir).
بنابراین استفاده از مثالها، داستانها و اشعار حماسی و خارقالعاده که پسران را با وظایف و مسئولیتهای مردانهشان آشنا میسازد، برایشان جذابتر است.
ج. تفاوت در کمیت و حجم پاسخ
با توجه به تفاوتهای کودک دختر و پسر در شناخت و توجه به محیط پیرامون، بیشک ویژگیها و نکاتی که فرد پاسخگو باید رعایت کند نیز متفاوت است.
دختران معمولاً تمایل بیشتری به حرفزدن نشان میدهند و از گوشدادن به صحبتهای شما نیز لذت میبرند (معینالاسلام و طیبی، 1380، ص 79) آنان معمولاً آنچه را برایشان اتفاق افتاده، به هر نوعی که شده برایتان تعریف میکنند. به همین جهت والدین یا مربیان در حال پاسخگویی به مخاطب دختر در صورتی که پاسخ را طولانیترکنند و از او در تکمیل کلام کمک بگیرند، کودک لذت میبرد و ضمن برآورده شدن یکی از نیازهایش، پاسخ مناسب را نیز به شیرینی دریافت میکند.
این در حالی است که پسرها ترجیح میدهند زیاد حرف نزنند. آنها به اندازهی دختران به جزئیات توجه نشان نمیدهند و پاسخهایشان یکی، دو کلمهای و در حدی است که اصل قضیه را برساند. این خصوصیت پسران احتمالاً به خاطر طبیعت شلوغکار آنها و بیعلاقگیشان به نشستن و حرف زدن در هنگامی است که میتوانند تحرک و فعالیت بدنی داشته باشند.
د. تفاوت در استفاده از حواس پنجگانه
والدین و مربیان باید آگاه باشند که دختر و پسر از جهت حواس پنجگانه نیز با یکدیگر تفاوت دارند. در برخی حواس دختران و در برخی پسران قویتر هستند. به همین دلیل اگر در پاسخگویی از مثالهایی بهره میبریم که به وسیلهی سایر حواس برای کودک قابل درک است باید با ظرفیتها و توانایی حواس کودکمان آشنا باشیم تا پاسخی دلنشینتر و قابلسفهمتر ارائه دهیم.
محققان به این نتیجه رسیدهاند که حس بینایی مردان از زنان قویتر است اما چشم زنان در برابر تاری و خیرگی حساستر است و نزدیکبینی شدید در میان مردان شیوع بیشتری دارد (معینالاسلام و طیبی، 1380، ص70). از این رو استفاده از تصاویر دقیق و زیبا از جهان هستی از قبیل ستارهها و کهکشانها، برای درک خالقی دانا و حکیم میتواند تأثیر خوبی بر کودک پسر بگذارد. اما این بدان معنا نیست که از این قبیل مثالهای بصری برای دختران بهره نگیریم بلکه به آن معناست که در اغلب اوقات برای پسر استفاده از حس بینایی جذابتر است.
همچنین برخی گزارشها از حساستر بودن حس شنوایی اغلب زنان نسبت به مردان حکایت دارد. آنان صداها را بهتر از هم تمیز میدهند و در تشخیص محل صدا ماهرترند. با افزایش سن، شنوایی زنان با سرعت کمتری کاهش مییابد و درصد کمتری از آنان در سنین بالا به سمعک نیازمند میشوند.
در حس بویایی نیز گزارشها حاکی از آن است که مرد بالغ نسبت به بعضی بوها بیتفاوت است، در حالی که زنان نسبت به همان بوها حساسیت نشان میدهند. به طور کلی باید دانست که حس بویایی زنان تیزتر از مردان است. البته برخی گزارشها نیز حس بویایی مردان را بسیار حساستر از زنان میدانند.
از نظر حس چشایی نوزادان دختر به محلولهای شیرین علاقهی بیشتری دارند و زنان به مزههای ترش حساسترند (همان).
با این توضیحات در مورد کودک دختر میتوانیم از اشعار آهنگین در موضوعات دینی استفاده کنیم و نیز میتوانیم موجودات مجرد مانند فرشتگان را به بوی خوش تشبیه کنیم که هرگز دیده نمیشود و قابل لمس نیست. همچنین در پاسخ به این سؤال که چگونه خداوند همه جا حضور دارد اما دیده نمیشود، میتوانیم مقداری شکر را آب حل کنیم و با چشاندن شیرینی آن به کودک، به او نشان دهیم که همان گونه که شکر در همه جای لیوان وجود دارد اما دیده نمیشود، خداوند نیز در همه جای عالم حضور دارد اما دیده نمیشود.
نتیجهگیری
- دختران بیشتر به مسائل دینی اهمیت میدهند و در این زمینه پرسشگرتر هستند.
- برای بیشتر پسران منطقی و استدلالی بودن پاسخ، اهمیت بالایی دارد.
- برای دختران استفاده از شعر و داستان در پاسخ بسیار جذابتر است.
- طولانی شدن پاسخ برای دختران جذابتر از پسران است.
- دختران به لحن کلام بیشتر اهمیت میدهند.
- بار عاطفی جملات برای دختران و پسران به یک اندازه اهمیت دارد.
- استفاده از حس بینایی در پسران و حس شنوایی در دختران، نقش مثبتی در پاسخگویی دارد.
- گاهی اوقات هدف کودکان از پرسشگری جلب توجه والدین است اما اغلب اوقات، یافتن پاسخ است.
- استفاده از فیلم، کارتون و رفتن به گردش در راستای پاسخگویی به سؤالات کودک، تأثیر بسزایی دارد.
منابع
1. استون. ای رودز؛ تفاوتهای جنسیتی را جدی بگیریم، ترجمهی معصومه احمدی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، بهار 1396.
2. معین الاسلام، مریم، طیبی، ناهید؛ روانشناسی زن در نهجالبلاغه، نشر عطر سعادت، 1380.
3. www.tebyan.net
4. https://www.hidoctor.ir/50287
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 44