ضرورت تبیین عقاید دینی در نوجوانی

فاطمه خدابخشی

نوجوانی دوره‌ای از رشد است؛ که مابین کودکی و بزرگسالی قرار دارد (ساعتچی، ۱۳۹۴، ص۱۱). این دوره آخرین مرحله (دبس، ۱۳۷۴، ص۹۱) و از مهم‌ترین مراحل زندگی انسان است. در ایران و بیشتر کشورهای اروپائی و آمریکائی معمولاً نوجوانی از۱۲-۱۳ سالگی آغاز می گردد و در ۱۸-۱۹ سالگی پایان می پذیرد (پارسا، ۱۳۷۵، ص۲۱۵). طبیعت انسان در سن نوجوانی دچار تحوّلاتی در سه حیطه‌ی جسمی، شناختی و هیجانی اجتماعی می گردد. انسان از همین دوره موظّف به انجام  برخی عبادات چون نماز و روزه می شود. حال چرا با شروع تحوّلات دوره‌ی نوجوانی، برخی احکام دینی چون نماز و روزه واجب می‌گردد و می‌بایست عقاید دینی برای نوجوان تبیین گردد؟ این پژوهش با هدف پاسخگویی به همین مسأله آغاز شد و پس از مطالعه کتب مختلف ضرورت این امر آشکار گردید؛که نتایج آن بدین شرح است:

الف. بلوغ جسمی و ظهور غرایز و امیال طبیعی

بلوغ بارزترین تحوّل جسمی دوره‌ی نوجوانی است. در این مرحله به خاطر رشد طبیعی بدن و ظهور بلوغ جنسی تغییراتی عمده در عواطف، انگیزه‌ها و چگونگی تفکّر نوجوان رخ می دهد (سالاری فر،۱۳۹۱، ص۴۴). استانلی هال که به پدر روانشناسی بلوغ معروف است، این مرحله را دوران طوفان و فشار می‌نامد (احمدی، ۱۳۶۹، ص۱۷). ظهور غرایز و امیال نفسانی در این دوره سبب ضرورت تبیین مفهوم حیا  برای نوجوان می گردد. نوجوان باید دریابد همواره در حریم بارگاه الهی قرار دارد. پس می بایست حرمت حضور در بارگاه حق تعالی را نگه دارد (قیصری گودرزی، ص۱۵۵) و غرایز و امیال خویش را کنترل کند. حکم وجوب برخی عبادات چون نماز نیز در جهت یاد حضور الله تعالی در زندگی است (طه/ ۱۴).

طوفان غرایز در وجود نوجوان سبب توجّه بیش از حد او به اندام و ظاهرش می شود. در نتیجه نوجوان برخلاف دوران کودکی در پوشش وآرایش خود سخت‌گیری به خرج می دهد (شعبانی،۱۳۹۴، ص۶۹). در این مورد نیز باید به نوجوان آموخت؛ اسلام آراستگی و مقبولیّت را می پذیرد(طوسی، ۱۴۱۴ق، ص۲۷۵) و تنها با تبرّج یعنی زیاده‌روی در آراستگی مخالف است (احزاب/۳۳) بنابراین می توان با رعایت احکام شرعی، ظاهری آراسته و مقبول داشت.

ب. رشد تفکّر شناختی و آمادگی ذهنی

آمادگی ذهنی نوجوان از دیگر مواردی است که تبیین عقاید دینی در نوجوانی را ضروری می سازد. با رسیدن به سن نوجوانی، نگرش دینی نیز دگرگون می شود. به این گونه که از یک نگرش محدود و یک احساس ساده به یک نگرش وسیع و احساس عمیق تبدیل می شود و ادراک از امور حسی به سطح امور معنوی و مجرد انتقال می‌یابد. نوجوان از مرحله‌ی تفکّر انضمامی (عملیّات عینی) به مرحله تفکّر انتزاعی (ذهنی) می‌رسد و توان درک صحیح واژه‌ها و مفاهیم دین را می‌یابد و می‌توان درباره‌ی تکالیف و وظایف دینی با وی سخن گفت. برای مثال به او تفهیم کرد که چرا عبادت می‌کنیم (شکرالهی، ۱۳۹۶، ص۱۰۳). توانایی تفکّر انتزاعی در حدود ۱۱ سالگی آغاز می شود و نوجوان در این مرحله خیلی شبیه به دانشمندانی که در آزمایشگاه در جست وجوی راه حل هستند، استدلال می‌کند. به عبارت دیگر او می‌تواند از طریق تأمّل درونی به قواعد منطقی پی ببرد و دیدگاهش را نسبت به خود، دیگران و جهان مورد بازنگری قرار دهد (ای.برک،۱۳۸۳، ج۲، ص۳۵). بنابراین اگر عقاید دینی به صورت منطقی و همراه با ذکر دلیل به اوعرضه شود، بیش‌تر مورد توجّهش قرار می‌گیرد و سبب گرایش بیش‌تر او به امور دینی و الهی می‌گردد.

تحقیقات نشان می‌دهد ورود به دوره‌ی تفکّر انتزاعی در زمینه‌ی تفکّر دینی بین سنین ۱۳ تا ۱۴سالگی است (قیصری گودرزی، ،۱۳۹۷، ص۱۳۹) وگرایش به دین، معنویّت و وظایف دینی، تقریباً در شانزده سالگی به اوج خود می‌رسد (شکر الهی،۱۳۹۶، ص۱۰۹) و در سن ۱۸ سالگی رو به کاهش می‌گذارد (احمدی،۱۳۶۹، ص۵۹). لذا تبیین عقاید دینی در فاصله‌ی سنین ۱۳ تا۱۸ سالگی ضروری است؛ زیرا در این سنین انسان بیش‌ترین گرایش به دین و معنویّت را دارد.

ج. بحران هویّت

انسان در سن نوجوانی دچار بحران هویّت می شود. هویّت همان مفهوم درونی و ذهنی از خود به عنوان یک فرد است (ساعتچی، ۱۳۹۴، ص۲۰۸). اریک اریکسون، بنیانگذار روان‌شناسی رشد می‌گوید: «عمده وظیفه نوجوان «تشکیل هویّت» است». کار نوجوان یافتن پاسخی برای این سؤال است که در آینده می‌خواهد چه نوع شخصی یا چگونه شخصیّتی باشد (اکرم پدرام نیا، ۱۳۸۸، ص۱۷۰). از منظر اسلام شناخت خود سودمندترین دانش است (آمدی،۱۴۱۰ق، ص۷۱۲)؛ که سبب شناخت الله تعالی و اتّصال به بارگاه ربوبی می گردد (همان، ص۵۸۸). در نوجوانی  فرد در تلاش است به شناختی از خود برسد؛ و درباره‌ی خودش، جهانی که در آن زندگی می کند و روش زندگی می‌اندیشد. و پرسش‌هایی در ذهن خود می‌پروراند. از این جهت این دوره سنّی بهترین زمان برای شکل‌دهی هویّت دینی است (صلاحی و دیگران،۱۳۹۷، ص۸۸) که تبیین نظر اسلام در زمینه‌ی فلسفه‌ی حیات، جایگاه انسان در عالم هستی، روش صحیح زندگی و فرجام انسان و جهان سبب شکل‌دهی و استحکام این هویّت می‌گردد.

د. انعطاف‌پذیری شخصیّت

به تدریج که ظهور «من» در نوجوان پیشرفت می‌کند، شخصیّت او هم شکل می‌گیرد (دبس، بی تا، ص۱۳۴). شخصیّت به معنای مجموعه خصوصیات فرد است؛ که او را از دیگران متمایز می‌سازد. خصوصیّاتی چون ساختمان بدنی، هیجان‌ها، رفتارها، علائق، نگرش‌ها، ظرفیّت‌ها، توانایی‌ها و استعدادها (ساعتچی، ص۳۰۵). نوجوان شخصیّتش را دوست دارد و شدیداً به آن حسّاس است. امّا بافت شخصیّتی او پایدار، آشکار و تعریف شده نیست و به قدری نرم و انعطاف‌پذیر است؛ که می‌تواند به هر شکلی درآید (خوش‌خبر، ۱۳۸۵، ص۲۶). او برای تکوین شخصیّت روحی، فکری و اجتماعی خویش، همواره سعی می‌کند، افرادی را که از نظر مادی یا معنوی به کمال رسیده‌اند، الگوی خویش قرار دهد. دنیای غرب که به این خواسته و نیاز نوجوان پی برده است، الگوهای کاذب و شخصیّت‌های دروغین  را اشاعه می‌دهد تا نوجوان را از هویّت انسانی خویش دور سازد (شعبانی،۱۳۹۴،ص۶۴). بنابراین نه تنها تبیین عقاید دینی در دوره‌ی نوجوانی ضروری است بلکه این امر می‌بایست توسط افراد دین‌دار دین مدار انجام شود. زیرا ارزش‌های اخلاقی در دوران بلوغ در وجود سرمشق‌های انسانی تجلّی می‌یابد و در صورتیکه سرمشق‌ها رفتار مناسبی ارائه ندهند نوجوان نسبت به ارزش‌های اخلاقی سست و حتّی بی‌تفاوت می‌شود (احمدی، ۱۳۶۹، ص۶۱).

ه. هجوم آموزه‌های مخرّب

تحوّلات درونی نوجوان  سبب علاقه‌ی خاصی به کشف حقایق و معارف ماورایی و متافیزیکی می‌شود؛ از این رو دوره‌ی نوجوانی دوره‌ی عرفان یا عرفان‌گرایی نامیده می‌شود. وجود عرفان‌های دروغین که اکثر آن‌ها بی‌دینی و اباحه‌گری را ترویج می کنند؛ از جمله خطراتی است که نوجوان را در بعد گرایش به دین، مذهب و معنویّت تهدید می‌کند (شکر الهی،۱۳۹۶، ص۱۱۰). در عصر کنونی انبوهی از این اندیشه‌های منحرف با به کارگیری دستگاه‌های پیشرفته مانند ماهواره، اینترنت و امکانات دیگر ترویج می‌شود. که باید پیش از اثرگذاری این اندیشه‌ها، نوجوان را از آثار مخرّب آن‌ها آگاه کرد (صلاحی ودیگران، ۱۳۹۷، ص۱۰۹).

بدیهی است اگر خلأ فکری نوجوان به درستی پوشش داده نشود دیگران با اندیشه‌های منحرف آن را پوشش خواهند داد (نگارش،۱۳۸۰، ص۱۷۹). امام صادق† در این زمینه می‌فرمایند: «بَادِرُوا أَوْلَادَکُمْ بِالْحَدِیثِ‏ قَبْلَ أَنْ یَسْبِقَکُمْ إِلَیْهِمُ الْمُرْجِئَه»؛ نوجوانان را دریابید و به آنان حدیث و دین بیاموزید، پیش از آنکه مرجئه (گروهی منحرف) بر شما پیشدستی کرده و آن‌ها را بربایند (کلینی، ج۶، ص۴۷). بنابراین گرایش ذاتی نوجوان به امور ماورایی و هجوم آموزه‌های مخرّب تبیین عقاید دینی در این دوره سنّی را ضروری می‌سازد.

نتیجه و پیشنهاد

یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد تحوّلات درونی دوره‌ی نوجوانی و هجوم آموزه‌های مخرّب بیرونی سبب ضرورت تبیین عقاید دینی در این دوره‌ی سنّی می‌گردد. با آغاز تحوّلات درونی دوره‌ی نوجوانی چون بلوغ جنسی و جسمی آموزش برخی فضائل اخلاقی چون حیا، عفّت و خویشتن‌داری ضروری می‌گردد و نوجوان می‌بایست با برخی احکام الهی چون نماز آشنا گردد. تا بتواند با یاد پروردگار ربّ العالمین وجود متلاطم خویش را آرام سازد و با درک حضور الله تعالی حیا و عفّت پیشه کند. به تدریج زمانی که نوجوان قادر به درک انتزاعیّات و تفکّر منطقی می‌گردد؛ او ذاتاً مشتاق کسب معرفت از خود و جهان پیرامونش است. در این زمان بیان آموزه‌های اعتقادی چون انسان‌شناسی و فلسفه‌ی حیات می‌تواند؛ پاسخگوی ذهن پرسشگر او در این زمینه باشد و او را در گذر از تحوّلات هیجانی و اجتماعی دوره‌ی بلوغ چون بحران هویّت یاری رساند. و بستر را برای شکل‌دهی هویّت دینی فراهم نماید. بدیهی است اگر نوجوان با آموزه‌های اخلاقی، اعتقادی و فقهی  دین به صورت استدلالی آشنا شود و هویّت دینی در او  مستحکم گردد، او به سادگی تحت تأثیر آموزه‌های مخرّب بیرونی قرار نمی‌گیرد.

منابع

قرآن، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، قم، دارالقرآن الکریم، دوّم،۱۳۷۳.*

۱. احمدی،احمد؛ روان شناسی نوجوانان و جوانان شخصیّتی، رفتاری، تحصیلی، شغلی، بزهکاری و اعتیاد، بی جا، رودکی، ۱۳۶۹.

۲. ای برک، لورا؛ روان‌شناسی رشد (از نوجوانی تا پایان زندگی) ، ترجمه: یحیی سیّد محمّدی، تهران، ارسباران، دوّم، ۱۳۸۳.

۳. پارسا،محمّد؛ روان شناسی رشد کودک ونوجوان، بی جا، بعثت، ۱۳۷۵.

۴. پدرام نیا،اکرم؛ روان شناسی نوجوان، تهران، قطره، ۱۳۸۸

۵. تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمّد؛ غررالحکم ودررالکلم، قم، دارالکتاب الاسلامی، دوّم، ۱۴۱۰ق.

۶. خوش خبر، عبّاس؛ رازهای نوجوان من، تبریز، ستوده، ۱۳۸۵.

۷. دبس، موریس؛ بلوغ، ترجمه: اسحق لاله زاری، بی جا، خورشید نو، بی تا.

۸. ـــــــــــــــــ؛ مراحل تربیّت، ترجمه: علی محمّد کاردان، تهران، دانشگاه تهران، دهم، ۱۳۷۴.

۹. ساعتچی،محمود؛ فرهنگ روانشناسی، تهران، معین، دوّم، ۱۳۹۴.

۱۰. سالاری فر، محمّد رضا؛ آشنایی با روانشناسی، قم، مرکز نشر هاجر، چهارم،۱۳۹۱.

۱۱. شعبانی، اکبر؛ روانشناسی تربیّت نوجوان در سیره معصومین ع، تهران، مبین اندیشه، دوّم، ۱۳۹۴.

۱۲. شکرالهی، مهدی؛ تربیت عبادی کودکان در اسلام: با تأکید بر برنامه آموزشی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینیŠ، اوّل، ۱۳۹۶.

۱۳. کلینی،محمّد بن یعقوب؛ الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیّه، چاپ چهارم،۱۴۰۷ ق.

۱۴. صلاحی،علی اکبر و دیگران؛ نوجوانی و هویّت، تهران، دانشگاه هوایی شهید ستّاری، ۱۳۹۷.

۱۵. طوسی،محمّدبن حسن؛ الامالی، قم، دارالثقافه، ۱۴۱۴ق.

۱۶. قیصری گودرزی،کیومرث؛ اصول تربیّت توحیدی از کودکی تا بلوغ، تهران، سخنوران، ۱۳۹۷.

۱۷. نگارش،حمید؛ هویّت دینی و انقطاع فرهنگی، بی جا، نمایندگی ولی فقیه در سپاه،۱۳۸۰.