موانع تولید از دیدگاه قرآن

مائده رضایی

مقدمه

مي‌دانيم كه مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه‌ای (دام ظله) شعار اقتصادی سال جاري يعني 1400 هجري شمسي را «تولید، پشتیبانی و مانع‌زدایی» اعلام كردند که در راستاي تحقق شعار سال گذشته يعني «جهش تولید» مطرح شده است. در واقع مراد ایشان از تولید، آن چيزي است که به تأمین معیشت مردم باز‌گردد. مانند تولیدات کشاورزی، صنعتی، عمران و آبادانی. از دیدگاه ایشان تولید بدون حمایت و برچیدن موانع، امکان رونق و جهش را ندارد(farsi.khamenei.ir).

در همين راستا شكي نيست كه در نظام اقتصادی فعلی مهم‌ترین عامل رکود، وجود موانع داخلی و خارجی بر سر راه تولید است. لذا بر آن شدیم که اين موانع را از دیدگاه قرآن بررسی کنیم. ابتدا باید اشاره کرد که در قرآن واژه‌ای که معادل تولید باشد وجود ندارد اما واژگان نزدیک به آن چون برکت، رزق، عمران و تسخیر کاربرد دارند. لذا در بررسی موانع،آیات مشتمل بر این واژگان را بررسی می‌کنیم.

اقسام موانع تولید: با بررسی آیات درمی‌یابیم که موانع تولید دو قسمند: معنوی و مادی.

1. موانع معنوی: شامل موانع اعتقادی و اخلاقی.

1. 1. موانع اعتقادی: انکار اصول اعتقادی اعم از توحید، نبوت، امامت و معاد و سایر پیام‌های دعوت پیامبران الهی از عوامل حذف برکت از زندگی و کاهش روزی است. به عنوان نمونه در آیة ذیل می‌فرماید: «وَلَو أَنَّ أَهلَ القُرى آمَنواوَاتَّقَوا لَفَتَحنا عَلَيهِم بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالأَرضِ وَلكِن كَذَّبوا فَأَخَذناهُم بِما كانوا يَكسِبونَ»؛ و اگر اهل شهرها و آبادی‌ها ایمان می‌آوردند و تقوا پیشه می‌کردند، برکات آسمان و زمین را بر آن‌ها می‌گشودیم؛ ولی (آن‌ها حق را) تکذیب کردند و ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم (اعراف/ ۹۶).

مقام معظم رهبری (دام ظله) دربارة مصادیق برکات می فرماید: «برکات آسمان، همان فتوح معنوی است، همان رحمت الهی است، همان تقرب الی‌اللَّه است، همان استغفار ملائکة آسمان و حمَلة عرش برای بندگان خدا در روی زمین است. برکات ارض یعنی همة آنچه که به زندگی زمینی انسان ارتباط پیدا می‌کند؛ یعنی آزادی، یعنی رفاه، یعنی استقلال، یعنی امنیت، یعنی سعة رزق، سلامت بدن و از این قبیل. اگر ایمان و تقوا باشد، هم آن برکات و هم این برکات برای بشر وجود دارد ((farsi.khamenei.ir.

موضوع ایمان در آیه با توجه به سیاق سایر آیات شامل ایمان به یکتایی خدا، معاد، پیامبران و جانشینان آنان و کتب آسمانی و محتوای دعوتشان است. بر اساس آیه، تکذیب دعوت پیامبران مانع از نزول برکت و افزایش تولید می‌شود.

مصداق بارز این مانع و پیامد آن در وضعیت قوم نوح (عليه السلام) ترسیم شده است. آن حضرت قوم خود را به ترک بت‌پرستی و روی آوردن به توحید و خداپرستی دعوت ‌می‌کرد و اثر ایمانشان را افزایش باران، دارایی، فرزندان و توسعة آبادانی معرفی مي‌کرد (نوح/ 10-12). از این وعده پی می‌‌بریم که قوم نوح به دلیل کفر و بت‌پرستی گرفتار ناداری،کاهش نسل و خشکسالی شدند.

نمونه‌های دیگر تأثیر انحرافات اعتقادی بر کاهش تولیدات، عذاب‌های ریشه‌کن‌ساز امت‌های پیشن چون عاد، ثمود، سبأ و... است.

1. 2. موانع اخلاقی: مفاسد اخلاقی چون دورویی،آزمندی، بخل، ناسپاسی و... تأثیر ژرفی بر کاهش تولیدات و محصولات معیشتی دارد. آیات بسیاری در قرآن کریم گواه این مدعاست از جملة آن‌ها سرگذشت باغ صنعاست که به دلیل بخلِ تعدادی از وارثان و امتناعشان از انفاق بخشی از محصول به مستمندان، خداوند آن را در یک شب تبدیل به خاکستر کرد (ر.ک: قلم/ 17-32).

 مورد دیگر استفادة نابجا و توهین‌آمیز از نعمت است؛ چنان که دربارة ساکنان ساحل رود ثرثار می‌فرماید:«وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ»؛و خدا بر شما حکایت کرد و مَثَل آورد مثل شهری را که در آن امنیت کامل حکمفرما بود و اهلش در آسایش و اطمینان زندگی می‌کردند و از هر جانب روزی فراوان به آن‌ها می‌رسید تا آن که اهل آن شهر نعمت‌های خدا را کفران کردند، خدا هم به موجب آن کفران و معصیت طعم گرسنگی و بیمناکی را به آن‌ها چشانید و چون لباس، سراپای وجودشان را پوشاند (نحل/ 112) و در آیه‌ای تأثیر مولد سپاس و پیامد حرمان‌زای ناسپاسی را به عنوان یک اصل مطرح می‌کند: «وَإِذ تَأَذَّنَ رَبُّكُم لَئِن شَكَرتُم لَأَزيدَنَّكُم وَلَئِن كَفَرتُم إِنّ َعَذابي لَشَديدٌ»؛ و (همچنین به خاطر بیاورید) هنگامی را که پروردگارتان اعلام کرد: اگر شکرگزاری کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسی کنید، مجازاتم شدید است (ابراهيم/ ۷).

آنچه گفته شد آثار معنوی است كه‌ با محاسبات اقتصادی ثابت نمی‌شود اما کیفری است که از جانب خداوند بر فرد نامهذب فرود می‌آید. همچنين اعتقادات باطل و صفات اخلاقی پست به دلیل ایجاد اخلال در مدیریت سرمایه‌ها می‌توانند به عنوان اثر مادی در کاهش تولید تأثیرگذار باشند.

ضمناً این شبهه که بلاد کفر علی‌رغم اعتقادات باطل و فزونی فسادهای اخلاقی، از تولیدات مادی بسیاری برخوردارند توسط متکلمان و دانشمندان اخلاق اسلامی پاسخ داده شده است كه برای مطالعه مي‌توانيد به کتب و سایت‌های پاسخ به پرسش‌های دانشجویی تألیف نهاد مقام معظم رهبری، سایت مرکز ملی پاسخ به سوالات دینی و... رجوع کنید.

2. موانع مادی: مراد از این موانع فعالیت‌هایی است که با محاسبات اقتصادی باعث کاهش تولید می‌‌شوند. در ادامه برخی از نمونه‌های قرآنی را برمی‌رسیم.

2. 1.امتناع از مالیات‌های شرعی: زکات، خمس، انفال، فی، جزیه، رد مظالم وکفارات از مالیات‌های شرعی به شمار می‌آیند که امتناع از پرداختن آن‌ها یا مدیریت نادرستشان از سرعت تولید می‌کاهد. به عنوان نمونه یکی از موارد هزینه‌ی زکات ظاهری، «فی سبیل الله» (توبه/ 60) است که بر همه‌ى كارهاى خداپسندانه اطلاق می‌شود و شامل مواردي چون تبليغات دينى، خدماتِ رفاهى و گره‌گشايى از مشكلات مسلمانان مى‌شود اما مصداق بارز آن جنگ و جهاد معرّفى شده است (قرائتی،1383،ج3،ص445). لذا امتناع از پرداخت زکات باعث کاهش سرمایة تولید عمومی و معیشتی می‌شود. امتناع از زکات باطنی و انباشت ثروت نیز باعث کاهش ارزاق مردم می‌شود چنان که قرآن دربارة دلیل کاهش روزی می‌فرماید: «و اما الانسان اذا ما ابتلاه فقدر علیه رزقه فیقول ربی اهانن. بل لاتکرمون الیتیم و لا تحاضون علی طعام المسکین و تاکلون التراث اکلا لما و تحبون المال حبا جما»(فجر/ 16-20)؛ و اما چون او را بیازماید، پس روزی‌اش را بر او تنگ گیرد، گوید: پروردگارم مرا خوار و زبون کرد. این چنین نیست که می‌پندارید، بلکه [زبونی، خواری و دور شدن شما از رحمت خدا برای این است که] یتیم را گرامی نمی‌دارید و یکدیگر را بر طعام دادن به مستمند تشویق نمی‌کنید و میراث خود را [با میراث دیگران بی توجه به حلال وحرام بودنش] یک جا و کامل می‌خورید و ثروت را بسیار دوست دارید.

2. 2. غصب سرمایه: استفاده از ثروت عمومی يا ثروت دیگران باید قانونمند و با رضایت و موافقت صاحب مال باشد كه در دو آیه به این اصل تصرف رضایتمند اشاره شده است: «وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ  ...» (بقره/ 188)؛ و نيز: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُم» (نساء/ 29)؛ اگر تصرف در اموال حکومتی مانند رانت‌خواری، زمین‌خواری، اختلاس، بر خلاف قانون و در اموال دیگران بدون رضایت آنان باشد مانند: سرقت، زورگیری، امتناع از پرداخت بدهی، غبن،گران‌فروشی وکم فروشی، نابسامانی و ناامنی اقتصادی پیش می‌آید. لذا افراد و شرکت‌ها از انداختن سرمایه در چرخة تولید باز می‌ایستند. بانک جهانی تخمین می‌زند که سالانه بالغ‌بر 1000 میلیارد دلار آمریکا به دلیل فساد [اقتصادی دولتی] از دست می‌رود که 5 درصد از تولید ناخالص داخلی جهان را تشکیل می‌دهد(otaghiranonline.ir).

2. 3. رکود سرمایه: راکد نهادن سرمایه باعث حذف آن از گردونة تولید می‌شود. فلسفة اقتصادی نهی قرآن کریم از اندوختن طلا و نقره (پول رایج) همین مسئله است آن جا كه می فرماید: «وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ» (توبه/36)؛ و کسانی که طلا و نقره را گنجینه و ذخیره می‌کنند و در راه خدا انفاق نمی‌کنند آن‌ها را به عذابی دردناک بشارت ده.

 از مصادیق مصارف راه خدا تولید ملی است که با اندوختن طلا و نقره، تولید کاهش می یابد. این دو فلز که پول رایج صدر اسلام و پشتوانة کنونی پول رایج است، سرمایة اولیة چرخة تولید به شمار می‌آیند که با اندوختن و راکد کردن آن چرخة تولید متوقف می‌شود. از مصادیق خروج پول از گردونة تولید، خروج ارز از کشور است. لذا آیه بر خروج ارز هم منطبق می‌شود. زیرا با این کار فقر افزایش می‌یابد.  شاهد عینی اين مدعا افزایش فقر در دهة 90 بود که طی سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸، حدود ۹۰ میلیارد دلار سرمایه از کشور خارج شد كه سبب رشد منفی ۶ درصدی سالانه سرمایه‌گذاری بخش‌خصوصی در این سال‌هاگشت  .(mehrnews.com)

2. 4. احتکار: هدف محتکر از اندوختن ارزاق عمومی، افزودن نقدینگی خود با سوء استفاده از نیاز مبرم مردم و اقتصاد بحران‌زده است. وی مصداق آیة زیر است که می‌فرماید: «وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ الَّذِي جَمَعَ مَالًا وَ عَدَّدَهُ» (همزه/ ۱و2)؛ وای بر هر نکوهشگر عیب‌جوی! آن که مالی را گرد آورده و می‌شمارد.

به گفتة کارشناسان اقتصادی احتکار باعث گرانی کالاهای ضروری شده كه موجب می‌شود تولیدکنندگان برنامة تولید خود را تغییر دهند و دارندگان یا نگهدارندگان کالاهای واسطه‌ای هم به نوعی به احتکار کمک کنند که در نتيجه موجب تشدید تورم در بازار می‌شود؛ طبیعتاً به دنبال این قضایا الگوی تقاضای مردم و الگوی تولید و توزیع محصولات در بازار به شدت آسیب می‌بیند و اقتصاد هم به شدت دچار تزلزل می‌گردد (fa.shafaqna.com).

2. 5. نظام سیاسی ناکارامد: فلسفة حکومت از دیدگاه قرآن برقراری عدالت همه جانبه در جامعه است. خداوندخطاب به حضرت داوود ع می فرماید: «يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ» (ص/26)؛ ای داود! ما تو را در روی زمین مقام خلافت دادیم، پس میان خلق خدا به حق حکم کن.

 و نيز در آیة ذیل خطاب به همة مردم می‌فرماید: «لَقَد أَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَيِّناتِ وَأَنزَلنا مَعَهُمُ الكِتابَ وَالميزانَ لِيَقومَ النّاسُ بِالقِسطِ» (حدید/25)؛ ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آن‌ها کتاب (آسمانی) و میزان (شناسایی حقّ از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند. لذا عدالت اقتصادی وابسته به کارامدی نظام سیاسی و مدیریتی کشور است. چنان که امیرمؤمنان علی ع هدف از پذیرش خلافت را رسیدگی به گرسنگی ستمدیدگان و پیشگیری از سیری ستمگران عنوان کرده است (ر.ک: نهج البلاغه، خطبه3).

 تاریخ سیاسی جهان گواه بر این است که نظام‌هاي سیاسی- سلطنتی و جمهوری‌های مادام‌العمر و مستبد اکثراً با رکود اقتصادی همراه بوده‌اند. در مقابل، دولت‌هاي مردمی‌تر از اقتصاد توسعه‌یافته‌تری برخوردار بوده‌اند. اقصاددانان معاصر نیز بر همین عقیده‌اند. (ر.ک:donya-e-eqtesad.com) كه نمونة اقتصاد مردمی را می‌توان در جامعة نبوی مشاهده کرد که پیامبر اکرم ص با واگذاري زمين‌هاي كـشاورزي بـه قبيلـه‌هـا و اشـخاص (اقطـاع)، احيـاي زمـين‌هـاي موات و بـستن قـرارداد مـساقات و مزارعـه ميان مهاجران و انصار، بخش کشاورزی را ارتقا دادند و با جلوگيري از بهـره‌بـرداري انحـصاري از آب چاه، تقسيم آب‌ها و سيلاب‌هـا و واگـذاري آب‌هاي عمومي به بخش خصوصي، قوانین آب‌رسانی را اصلاح کردند و به این ترتیب بر تولید افزودند (شاکری،1397، ص110).

 در زمان حاضر اگر چه بر اساس سند چشم‌انداز 20ساله تا سال 1404 انتظار می‌رفت رشد اقتصادی نظام جمهوری اسلامی ایران در رتبة اول  خاورمیانه  قرار گیرد (شکیب، 1396، ص1) اما به دلایل محاصره‌های اقتصادی، مشکلات اداری و تکیه بر اقتصاد نفتی به جای کشاورزی و صنعتی، موفقیت چندانی نداشته است.

2. 6. نظام اداری ناکارامد: بي‌شك چرخة اقتصادی بدون نظام اداری دچار تزلزل و ایستایی می‌گردد. زیرا امنیتی برای نگاهداری سرمایه و انداختن آن در مسسیر تولید وجود نخواهد داشت. این موضوع مورد توجه نظام اقتصادی اسلام نيز قرار گرفته و آیات متعددی به آن اختصاص یافته است. مثلاً در طولانی‌ترین آیه، معروف به «آیة دین» نظام اداری ثبت تعهدات اقتصادی آموزش داده شده و ضمانت اجرایی آن را تقوای متعاقدین قرار داده است. بر اساس آموزه‌های این آیه،  نظام اداری کارامد از شاخصه‌هاي عدالت و امنیت اقتصادی در جامعة متمدن اسلامی است و هرگونه اخلال در این نظام به تباهی سرمایه و نیروی کار و تولید و در نهایت خروج جامعه از اعتدال و سلامت اجتماعی می‌انجامد.

در واقع فساد اداري عارضه‌‌اي است که امروزه گريبانگير همة کشورهای توسعه‌يافته يا کمتر‌توسعه‌يافته شده است و رابطة معکوسی با رشد اقتصادی دارد. سطح بالاي فساد اداری  موجب ناكارآمدي سياسـت‌هـاي دولتـي شده و كاهش بازده سـرمايه‌گـذاري و در نتيجـه كـاهش رشد اقتصادي را در پي خواهد داشت (تقوی،1390،ص88). به عنوان نمونه نتایج پژوهشی میدانی را دربارة تأثیر فساد اداری کشورهای عضو اوپک نقل می‌کنیم.

طی این پژوهش ثابت شد که فساد اداري در كشورهاي عضو اوپك از جمله ایران، رابطـة معكـوس و معني‌داري با نرخ رشد اقتصادي آن‌هـا دارد. مقدار ضـريب تأثير فـساد اداري 4/1 بـرآورد گرديـده و به اين مفهوم است كـه بـه شـرط ثابـت بـودن ساير شرايط اگر يك درصد شاخص‌هاي فساد افـزايش يابـد به طور متوسـط انتظـار خـواهيم داشـت نرخ رشد اقتصادي كشورهاي عضو اوپك در شش دورة آينده به مقـدار4/1 درصـد كـاهش یابد. نتايج تحقيق حاكي از اين امر اسـت كـه فـساد شش سال بعد روي رشد اثـر مـي‌گـذارد كه شـايد يكـي از دلايلش اين باشد كه فساد باعث توزيع ناعادلانـة درآمـد مي‌شود و اثر زيانبار خود را در كوتاه‌مدت پـاك مـي‌كنـد ولي در بلندمدت اثرات نامطلوبي بر رشد اقتصادي مي‌گذارد (همان،ص101).

نتیجه‌گيري

با بررسی آیات در می‌یابیم که موانع تولید دو قسمند: معنوی و مادی. عوامل معنوی شامل اعتقادی و اخلاقی می‌گردند. انکار اصول اعتقادی اعم از توحید، نبوت، امامت و معاد و سایر پیام های دعوت پیامبران الهی از عوامل حذف برکت از زندگی و کاهش روزی است. مفاسد اخلاقی چون دورویی،آزمندی، بخل، ناسپاسی و... نيز تأثیر ژرفی بر کاهش تولیدات و محصولات معیشتی دارد.

تأثیر موانع مادی با محاسبات اقتصادی ثابت شده است. برخی از این موانع عبارتند از: امتناع از پرداخت مالیات‌های شرعی، غصب  و رکود سرمایه، احتکار و  ناکارامدي نظام‌های سیاسی و اداری.

 با توجه به چند ماهیتی بودن موانع (کلامی، اخلاقی، فقهی، حقوقی، اقتصادی، سیاسی و اداری) کارشناسان دانشگاهی وحوزویِ هر مانع، باید مسئولیت خویش را در زدودن آن ایفا کنند.

با حذف موانع نامبرده، گام‌های بلندی در جهت جهش تولید برداشته خواهد شد که امید است با روی کار آمدن نظام مدیریت اجرایی جدید، شعار اقتصادی سال 1400 مجقق گردد.

منابع

*قرآن کریم

**نهج البلاغه

1. احتکار با اقتصاد یک کشور چه می‌کند؟ fa.shafaqna.com.

2. تأثیر فساد بر نرخ رشد اقتصادی و سرمایه‌گذاری خارجی، otaghiranonline.ir

3. تقوی، مهدی و نيكومرام، هاشم و غفاري، فرهاد و طوطيان، صديقه، رابطة فساد اداري و رشد اقتصادي در كشورهاي عضو اوپك، فصلنامه مديريت، سال هشتم، شماره 21، بهار 1390.

4. خامنه‌ای، سید علی (مقام معظم رهبری جمهوری اسلامی ایران)، بیانات نوروزی 1400ش، farsi.khamenei.ir‏. ‏

5.شاکری حسین آباد و شهلا بختیاری، صدیقه، ولوی، علی محمد، جمیلی کهنه شهری، فاطمه، نشاط اجتماعی اقتصادی در سیره نبوی، نشریه مطالعات تاریخ فرهنگی، سال نهم، تابستان ۱۳۹۷. شماره ۳۶ .

6. شکیب، بهناز و برومند، حمیدرضا و ابوالفتحی، معصومه، بررسی تطبیقی وضعیت اقتصاد کلان کشورهای ایران ،ترکیه و عربستان سعودی (با تکیه بر اطلاعات بانک جهانی)، همایش ملی علوم انسانی، تهران، 1396.

7. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران‎ :‎مركز فرهنگى درس‌هايى از قرآن، چ11، 1383.

8. مسعود خوانساری، خروج ۹۰ میلیارد دلار سرمایه از کشور طی ۸ سال، .mehrnews.com

9. رابطة دموکراسی و توسعة اقتصادی،donya-e-eqtesad.com .

شماره نشریه:  شمیم نرجس شماره 42