مائده رضایی
مقدمه
می‌دانیم که مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه‌ای (دام ظله) شعار اقتصادی سال جاری یعنی ۱۴۰۰ هجری شمسی را «تولید، پشتیبانی و مانع‌زدایی» اعلام کردند که در راستای تحقق شعار سال گذشته یعنی «جهش تولید» مطرح شده است. در واقع مراد ایشان از تولید، آن چیزی است که به تأمین معیشت مردم باز‌گردد. مانند تولیدات کشاورزی، صنعتی، عمران و آبادانی. از دیدگاه ایشان تولید بدون حمایت و برچیدن موانع، امکان رونق و جهش را ندارد(farsi.khamenei.ir).
در همین راستا شکی نیست که در نظام اقتصادی فعلی مهم‌ترین عامل رکود، وجود موانع داخلی و خارجی بر سر راه تولید است. لذا بر آن شدیم که این موانع را از دیدگاه قرآن بررسی کنیم. ابتدا باید اشاره کرد که در قرآن واژه‌ای که معادل تولید باشد وجود ندارد اما واژگان نزدیک به آن چون برکت، رزق، عمران و تسخیر کاربرد دارند. لذا در بررسی موانع،آیات مشتمل بر این واژگان را بررسی می‌کنیم.
اقسام موانع تولید: با بررسی آیات درمی‌یابیم که موانع تولید دو قسمند: معنوی و مادی.
۱. موانع معنوی: شامل موانع اعتقادی و اخلاقی.
۱. ۱. موانع اعتقادی: انکار اصول اعتقادی اعم از توحید، نبوت، امامت و معاد و سایر پیام‌های دعوت پیامبران الهی از عوامل حذف برکت از زندگی و کاهش روزی است. به عنوان نمونه در آیه ذیل می‌فرماید: «وَلَو أَنَّ أَهلَ القُرى آمَنواوَاتَّقَوا لَفَتَحنا عَلَیهِم بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالأَرضِ وَلکِن کَذَّبوا فَأَخَذناهُم بِما کانوا یَکسِبونَ»؛ و اگر اهل شهرها و آبادی‌ها ایمان می‌آوردند و تقوا پیشه می‌کردند، برکات آسمان و زمین را بر آن‌ها می‌گشودیم؛ ولی (آن‌ها حق را) تکذیب کردند و ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم (اعراف/ ۹۶).
مقام معظم رهبری (دام ظله) درباره مصادیق برکات می فرماید: «برکات آسمان، همان فتوح معنوی است، همان رحمت الهی است، همان تقرب الی‌اللَّه است، همان استغفار ملائکه آسمان و حمَله عرش برای بندگان خدا در روی زمین است. برکات ارض یعنی همه آنچه که به زندگی زمینی انسان ارتباط پیدا می‌کند؛ یعنی آزادی، یعنی رفاه، یعنی استقلال، یعنی امنیت، یعنی سعه رزق، سلامت بدن و از این قبیل. اگر ایمان و تقوا باشد، هم آن برکات و هم این برکات برای بشر وجود دارد ((farsi.khamenei.ir.
موضوع ایمان در آیه با توجه به سیاق سایر آیات شامل ایمان به یکتایی خدا، معاد، پیامبران و جانشینان آنان و کتب آسمانی و محتوای دعوتشان است. بر اساس آیه، تکذیب دعوت پیامبران مانع از نزول برکت و افزایش تولید می‌شود.
مصداق بارز این مانع و پیامد آن در وضعیت قوم نوح (علیه السلام) ترسیم شده است. آن حضرت قوم خود را به ترک بت‌پرستی و روی آوردن به توحید و خداپرستی دعوت می‌کرد و اثر ایمانشان را افزایش باران، دارایی، فرزندان و توسعه آبادانی معرفی می‌کرد (نوح/ ۱۰-۱۲). از این وعده پی می‌‌بریم که قوم نوح به دلیل کفر و بت‌پرستی گرفتار ناداری،کاهش نسل و خشکسالی شدند.
نمونه‌های دیگر تأثیر انحرافات اعتقادی بر کاهش تولیدات، عذاب‌های ریشه‌کن‌ساز امت‌های پیشن چون عاد، ثمود، سبأ و… است.
۱. ۲. موانع اخلاقی: مفاسد اخلاقی چون دورویی،آزمندی، بخل، ناسپاسی و… تأثیر ژرفی بر کاهش تولیدات و محصولات معیشتی دارد. آیات بسیاری در قرآن کریم گواه این مدعاست از جمله آن‌ها سرگذشت باغ صنعاست که به دلیل بخلِ تعدادی از وارثان و امتناعشان از انفاق بخشی از محصول به مستمندان، خداوند آن را در یک شب تبدیل به خاکستر کرد (ر.ک: قلم/ ۱۷-۳۲).
مورد دیگر استفاده نابجا و توهین‌آمیز از نعمت است؛ چنان که درباره ساکنان ساحل رود ثرثار می‌فرماید:«وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَهً کَانَتْ آمِنَهً مُطْمَئِنَّهً یَأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ کُلِّ مَکَانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا کَانُوا یَصْنَعُونَ»؛و خدا بر شما حکایت کرد و مَثَل آورد مثل شهری را که در آن امنیت کامل حکمفرما بود و اهلش در آسایش و اطمینان زندگی می‌کردند و از هر جانب روزی فراوان به آن‌ها می‌رسید تا آن که اهل آن شهر نعمت‌های خدا را کفران کردند، خدا هم به موجب آن کفران و معصیت طعم گرسنگی و بیمناکی را به آن‌ها چشانید و چون لباس، سراپای وجودشان را پوشاند (نحل/ ۱۱۲) و در آیه‌ای تأثیر مولد سپاس و پیامد حرمان‌زای ناسپاسی را به عنوان یک اصل مطرح می‌کند: «وَإِذ تَأَذَّنَ رَبُّکُم لَئِن شَکَرتُم لَأَزیدَنَّکُم وَلَئِن کَفَرتُم إِنّ َعَذابی لَشَدیدٌ»؛ و (همچنین به خاطر بیاورید) هنگامی را که پروردگارتان اعلام کرد: اگر شکرگزاری کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسی کنید، مجازاتم شدید است (ابراهیم/ ۷).
آنچه گفته شد آثار معنوی است که با محاسبات اقتصادی ثابت نمی‌شود اما کیفری است که از جانب خداوند بر فرد نامهذب فرود می‌آید. همچنین اعتقادات باطل و صفات اخلاقی پست به دلیل ایجاد اخلال در مدیریت سرمایه‌ها می‌توانند به عنوان اثر مادی در کاهش تولید تأثیرگذار باشند.
ضمناً این شبهه که بلاد کفر علی‌رغم اعتقادات باطل و فزونی فسادهای اخلاقی، از تولیدات مادی بسیاری برخوردارند توسط متکلمان و دانشمندان اخلاق اسلامی پاسخ داده شده است که برای مطالعه می‌توانید به کتب و سایت‌های پاسخ به پرسش‌های دانشجویی تألیف نهاد مقام معظم رهبری، سایت مرکز ملی پاسخ به سوالات دینی و… رجوع کنید.
۲. موانع مادی: مراد از این موانع فعالیت‌هایی است که با محاسبات اقتصادی باعث کاهش تولید می‌‌شوند. در ادامه برخی از نمونه‌های قرآنی را برمی‌رسیم.
۲. ۱.امتناع از مالیات‌های شرعی: زکات، خمس، انفال، فی، جزیه، رد مظالم وکفارات از مالیات‌های شرعی به شمار می‌آیند که امتناع از پرداختن آن‌ها یا مدیریت نادرستشان از سرعت تولید می‌کاهد. به عنوان نمونه یکی از موارد هزینه‌ی زکات ظاهری، «فی سبیل الله» (توبه/ ۶۰) است که بر همه‌ى کارهاى خداپسندانه اطلاق می‌شود و شامل مواردی چون تبلیغات دینى، خدماتِ رفاهى و گره‌گشایى از مشکلات مسلمانان مى‌شود اما مصداق بارز آن جنگ و جهاد معرّفى شده است (قرائتی،۱۳۸۳،ج۳،ص۴۴۵). لذا امتناع از پرداخت زکات باعث کاهش سرمایه تولید عمومی و معیشتی می‌شود. امتناع از زکات باطنی و انباشت ثروت نیز باعث کاهش ارزاق مردم می‌شود چنان که قرآن درباره دلیل کاهش روزی می‌فرماید: «و اما الانسان اذا ما ابتلاه فقدر علیه رزقه فیقول ربی اهانن. بل لاتکرمون الیتیم و لا تحاضون علی طعام المسکین و تاکلون التراث اکلا لما و تحبون المال حبا جما»(فجر/ ۱۶-۲۰)؛ و اما چون او را بیازماید، پس روزی‌اش را بر او تنگ گیرد، گوید: پروردگارم مرا خوار و زبون کرد. این چنین نیست که می‌پندارید، بلکه [زبونی، خواری و دور شدن شما از رحمت خدا برای این است که] یتیم را گرامی نمی‌دارید و یکدیگر را بر طعام دادن به مستمند تشویق نمی‌کنید و میراث خود را [با میراث دیگران بی توجه به حلال وحرام بودنش] یک جا و کامل می‌خورید و ثروت را بسیار دوست دارید.
۲. ۲. غصب سرمایه: استفاده از ثروت عمومی یا ثروت دیگران باید قانونمند و با رضایت و موافقت صاحب مال باشد که در دو آیه به این اصل تصرف رضایتمند اشاره شده است: «وَلَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ …» (بقره/ ۱۸۸)؛ و نیز: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَکُونَ تِجَارَهً عَنْ تَرَاضٍ مِنْکُم» (نساء/ ۲۹)؛ اگر تصرف در اموال حکومتی مانند رانت‌خواری، زمین‌خواری، اختلاس، بر خلاف قانون و در اموال دیگران بدون رضایت آنان باشد مانند: سرقت، زورگیری، امتناع از پرداخت بدهی، غبن،گران‌فروشی وکم فروشی، نابسامانی و ناامنی اقتصادی پیش می‌آید. لذا افراد و شرکت‌ها از انداختن سرمایه در چرخه تولید باز می‌ایستند. بانک جهانی تخمین می‌زند که سالانه بالغ‌بر ۱۰۰۰ میلیارد دلار آمریکا به دلیل فساد [اقتصادی دولتی] از دست می‌رود که ۵ درصد از تولید ناخالص داخلی جهان را تشکیل می‌دهد(otaghiranonline.ir).
۲. ۳. رکود سرمایه: راکد نهادن سرمایه باعث حذف آن از گردونه تولید می‌شود. فلسفه اقتصادی نهی قرآن کریم از اندوختن طلا و نقره (پول رایج) همین مسئله است آن جا که می فرماید: «وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّهَ وَلَا یُنْفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ» (توبه/۳۶)؛ و کسانی که طلا و نقره را گنجینه و ذخیره می‌کنند و در راه خدا انفاق نمی‌کنند آن‌ها را به عذابی دردناک بشارت ده.
از مصادیق مصارف راه خدا تولید ملی است که با اندوختن طلا و نقره، تولید کاهش می یابد. این دو فلز که پول رایج صدر اسلام و پشتوانه کنونی پول رایج است، سرمایه اولیه چرخه تولید به شمار می‌آیند که با اندوختن و راکد کردن آن چرخه تولید متوقف می‌شود. از مصادیق خروج پول از گردونه تولید، خروج ارز از کشور است. لذا آیه بر خروج ارز هم منطبق می‌شود. زیرا با این کار فقر افزایش می‌یابد. شاهد عینی این مدعا افزایش فقر در دهه ۹۰ بود که طی سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸، حدود ۹۰ میلیارد دلار سرمایه از کشور خارج شد که سبب رشد منفی ۶ درصدی سالانه سرمایه‌گذاری بخش‌خصوصی در این سال‌هاگشت .(mehrnews.com)
۲. ۴. احتکار: هدف محتکر از اندوختن ارزاق عمومی، افزودن نقدینگی خود با سوء استفاده از نیاز مبرم مردم و اقتصاد بحران‌زده است. وی مصداق آیه زیر است که می‌فرماید: «وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَهٍ لُمَزَهٍ الَّذِی جَمَعَ مَالًا وَ عَدَّدَهُ» (همزه/ ۱و۲)؛ وای بر هر نکوهشگر عیب‌جوی! آن که مالی را گرد آورده و می‌شمارد.
به گفته کارشناسان اقتصادی احتکار باعث گرانی کالاهای ضروری شده که موجب می‌شود تولیدکنندگان برنامه تولید خود را تغییر دهند و دارندگان یا نگهدارندگان کالاهای واسطه‌ای هم به نوعی به احتکار کمک کنند که در نتیجه موجب تشدید تورم در بازار می‌شود؛ طبیعتاً به دنبال این قضایا الگوی تقاضای مردم و الگوی تولید و توزیع محصولات در بازار به شدت آسیب می‌بیند و اقتصاد هم به شدت دچار تزلزل می‌گردد (fa.shafaqna.com).
۲. ۵. نظام سیاسی ناکارامد: فلسفه حکومت از دیدگاه قرآن برقراری عدالت همه جانبه در جامعه است. خداوندخطاب به حضرت داوود ع می فرماید: «یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَهً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ» (ص/۲۶)؛ ای داود! ما تو را در روی زمین مقام خلافت دادیم، پس میان خلق خدا به حق حکم کن.
و نیز در آیه ذیل خطاب به همه مردم می‌فرماید: «لَقَد أَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَیِّناتِ وَأَنزَلنا مَعَهُمُ الکِتابَ وَالمیزانَ لِیَقومَ النّاسُ بِالقِسطِ» (حدید/۲۵)؛ ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آن‌ها کتاب (آسمانی) و میزان (شناسایی حقّ از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند. لذا عدالت اقتصادی وابسته به کارامدی نظام سیاسی و مدیریتی کشور است. چنان که امیرمؤمنان علی ع هدف از پذیرش خلافت را رسیدگی به گرسنگی ستمدیدگان و پیشگیری از سیری ستمگران عنوان کرده است (ر.ک: نهج البلاغه، خطبه۳).
تاریخ سیاسی جهان گواه بر این است که نظام‌های سیاسی- سلطنتی و جمهوری‌های مادام‌العمر و مستبد اکثراً با رکود اقتصادی همراه بوده‌اند. در مقابل، دولت‌های مردمی‌تر از اقتصاد توسعه‌یافته‌تری برخوردار بوده‌اند. اقصاددانان معاصر نیز بر همین عقیده‌اند. (ر.ک:donya-e-eqtesad.com) که نمونه اقتصاد مردمی را می‌توان در جامعه نبوی مشاهده کرد که پیامبر اکرم ص با واگذاری زمین‌های کـشاورزی بـه قبیلـه‌هـا و اشـخاص (اقطـاع)، احیـای زمـین‌هـای موات و بـستن قـرارداد مـساقات و مزارعـه میان مهاجران و انصار، بخش کشاورزی را ارتقا دادند و با جلوگیری از بهـره‌بـرداری انحـصاری از آب چاه، تقسیم آب‌ها و سیلاب‌هـا و واگـذاری آب‌های عمومی به بخش خصوصی، قوانین آب‌رسانی را اصلاح کردند و به این ترتیب بر تولید افزودند (شاکری،۱۳۹۷، ص۱۱۰).
در زمان حاضر اگر چه بر اساس سند چشم‌انداز ۲۰ساله تا سال ۱۴۰۴ انتظار می‌رفت رشد اقتصادی نظام جمهوری اسلامی ایران در رتبه اول خاورمیانه قرار گیرد (شکیب، ۱۳۹۶، ص۱) اما به دلایل محاصره‌های اقتصادی، مشکلات اداری و تکیه بر اقتصاد نفتی به جای کشاورزی و صنعتی، موفقیت چندانی نداشته است.
۲. ۶. نظام اداری ناکارامد: بی‌شک چرخه اقتصادی بدون نظام اداری دچار تزلزل و ایستایی می‌گردد. زیرا امنیتی برای نگاهداری سرمایه و انداختن آن در مسسیر تولید وجود نخواهد داشت. این موضوع مورد توجه نظام اقتصادی اسلام نیز قرار گرفته و آیات متعددی به آن اختصاص یافته است. مثلاً در طولانی‌ترین آیه، معروف به «آیه دین» نظام اداری ثبت تعهدات اقتصادی آموزش داده شده و ضمانت اجرایی آن را تقوای متعاقدین قرار داده است. بر اساس آموزه‌های این آیه، نظام اداری کارامد از شاخصه‌های عدالت و امنیت اقتصادی در جامعه متمدن اسلامی است و هرگونه اخلال در این نظام به تباهی سرمایه و نیروی کار و تولید و در نهایت خروج جامعه از اعتدال و سلامت اجتماعی می‌انجامد.
در واقع فساد اداری عارضه‌‌ای است که امروزه گریبانگیر همه کشورهای توسعه‌یافته یا کمتر‌توسعه‌یافته شده است و رابطه معکوسی با رشد اقتصادی دارد. سطح بالای فساد اداری موجب ناکارآمدی سیاسـت‌هـای دولتـی شده و کاهش بازده سـرمایه‌گـذاری و در نتیجـه کـاهش رشد اقتصادی را در پی خواهد داشت (تقوی،۱۳۹۰،ص۸۸). به عنوان نمونه نتایج پژوهشی میدانی را درباره تأثیر فساد اداری کشورهای عضو اوپک نقل می‌کنیم.
طی این پژوهش ثابت شد که فساد اداری در کشورهای عضو اوپک از جمله ایران، رابطـه معکـوس و معنی‌داری با نرخ رشد اقتصادی آن‌هـا دارد. مقدار ضـریب تأثیر فـساد اداری ۴/۱ بـرآورد گردیـده و به این مفهوم است کـه بـه شـرط ثابـت بـودن سایر شرایط اگر یک درصد شاخص‌های فساد افـزایش یابـد به طور متوسـط انتظـار خـواهیم داشـت نرخ رشد اقتصادی کشورهای عضو اوپک در شش دوره آینده به مقـدار۴/۱ درصـد کـاهش یابد. نتایج تحقیق حاکی از این امر اسـت کـه فـساد شش سال بعد روی رشد اثـر مـی‌گـذارد که شـاید یکـی از دلایلش این باشد که فساد باعث توزیع ناعادلانـه درآمـد می‌شود و اثر زیانبار خود را در کوتاه‌مدت پـاک مـی‌کنـد ولی در بلندمدت اثرات نامطلوبی بر رشد اقتصادی می‌گذارد (همان،ص۱۰۱).
نتیجه‌گیری
با بررسی آیات در می‌یابیم که موانع تولید دو قسمند: معنوی و مادی. عوامل معنوی شامل اعتقادی و اخلاقی می‌گردند. انکار اصول اعتقادی اعم از توحید، نبوت، امامت و معاد و سایر پیام های دعوت پیامبران الهی از عوامل حذف برکت از زندگی و کاهش روزی است. مفاسد اخلاقی چون دورویی،آزمندی، بخل، ناسپاسی و… نیز تأثیر ژرفی بر کاهش تولیدات و محصولات معیشتی دارد.
تأثیر موانع مادی با محاسبات اقتصادی ثابت شده است. برخی از این موانع عبارتند از: امتناع از پرداخت مالیات‌های شرعی، غصب و رکود سرمایه، احتکار و ناکارامدی نظام‌های سیاسی و اداری.
با توجه به چند ماهیتی بودن موانع (کلامی، اخلاقی، فقهی، حقوقی، اقتصادی، سیاسی و اداری) کارشناسان دانشگاهی وحوزویِ هر مانع، باید مسئولیت خویش را در زدودن آن ایفا کنند.
با حذف موانع نامبرده، گام‌های بلندی در جهت جهش تولید برداشته خواهد شد که امید است با روی کار آمدن نظام مدیریت اجرایی جدید، شعار اقتصادی سال ۱۴۰۰ مجقق گردد.
منابع
*قرآن کریم
**نهج البلاغه
۱. احتکار با اقتصاد یک کشور چه می‌کند؟ fa.shafaqna.com.
۲. تأثیر فساد بر نرخ رشد اقتصادی و سرمایه‌گذاری خارجی، otaghiranonline.ir
۳. تقوی، مهدی و نیکومرام، هاشم و غفاری، فرهاد و طوطیان، صدیقه، رابطه فساد اداری و رشد اقتصادی در کشورهای عضو اوپک، فصلنامه مدیریت، سال هشتم، شماره ۲۱، بهار ۱۳۹۰.
۴. خامنه‌ای، سید علی (مقام معظم رهبری جمهوری اسلامی ایران)، بیانات نوروزی ۱۴۰۰ش، farsi.khamenei.ir.
۵.شاکری حسین آباد و شهلا بختیاری، صدیقه، ولوی، علی محمد، جمیلی کهنه شهری، فاطمه، نشاط اجتماعی اقتصادی در سیره نبوی، نشریه مطالعات تاریخ فرهنگی، سال نهم، تابستان ۱۳۹۷. شماره ۳۶ .
۶. شکیب، بهناز و برومند، حمیدرضا و ابوالفتحی، معصومه، بررسی تطبیقی وضعیت اقتصاد کلان کشورهای ایران ،ترکیه و عربستان سعودی (با تکیه بر اطلاعات بانک جهانی)، همایش ملی علوم انسانی، تهران، ۱۳۹۶.
۷. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران :مرکز فرهنگى درس‌هایى از قرآن، چ۱۱، ۱۳۸۳.
۸. مسعود خوانساری، خروج ۹۰ میلیارد دلار سرمایه از کشور طی ۸ سال، .mehrnews.com
۹. رابطه دموکراسی و توسعه اقتصادی،donya-e-eqtesad.com .
