صبر بر طاعت و معصیت در دنیای مدرن با تأسی به شیوه‌ی زندگی حضرت زهرا س

فاطمه خدابخشی

مقدمه

«صبر» از نظر لغوی به معنای خویشتن‌دارى در سختى و تنگى (راغب اصفهانی، ۱۳۷۴، ج۲، ص۳۷۱) و در اصطلاح به معنای خویشتن‌داری و حبس نفس است بر چیزی که شرع و عقل تقاضا می‌کند یا از آن نهی می‌کند (قرشی، ۱۳۶۷، ج۳، ص۱۰۵). پیامبراکرم ص نوع اول را صبر بر طاعت و نوع دوم را صبر بر معصیت نامیده‌اند (کلینی،۱۳۸۹ ، ج۳، ص۲۶۲).

در دنیای مدرن با افزایش رسانه‌های تصویری، فرهنگ غربی در جوامع اسلامی نفوذ کرده است؛ فرهنگی که در آن انسان‌ها تنها به لذایذ و زرق و برق‌های دنیای مادی می‌اندیشند و به خاطر کسب این لذت‌ها بر روی  بسیاری از دستورات الهی پا می‌گذارند و به راحتی گناهان و معاصی را مرتکب می‌شوند. در چنین فضایی صبر و خویشتن داری در برابر معاصی و روی آوردن به طاعت و بندگی خدا، بسیار سخت و طاقت فرساست. بنابراین لازم است با تاسّی به شیوه‌ی زندگی اولیای الهی و الگوگیری از آن‌ها پیمودن این مسیر سخت را تسهیل کرد.

این پژوهش کوتاه با نگاهی گذرا به سبک زندگی حضرت فاطمه زهرا س سعی دارد به این سؤال اصلی پاسخ دهد که چگونه ممکن است در دنیای مدرن و مادیگرای امروز در برابر انجام معاصی صبر کرد و رو به طاعت و بندگی خدا آورد؟

سبک زندگی در دنیای مدرن

واژه‌ی «مدرن» از نظر لغوی به معنای تازه و نو است (معین،۱۳۸۰، ج۳، ص۳۹۶۶) و در اصطلاح شکل و صورت فرهنگی و اجتماعی است که افراد هر آنچه را که مبتنی بر سنّت و دین است،کنار زده و تنها عقل را به عنوان ابزاری جدا از وحی می‌پذیرند و از دین و سنّت‌های قدیمی گریزانند (نبویان، ۱۳۸۷، ص۱۸). هر چند این سبک زندگی بیشتر بر سبک زندگی غربی اطلاق می‌گردد امّا به جهت نفوذ تفکّر غربی در جوامع اسلامی، این سبک زندگی در میان جوامع اسلامی نیز رواج یافته است. البتّه رواج این سبک زندگی در میان مسلمانان توسط پیامبر ص و ائمّه ع با عنوان سبک زندگی مردم آخرالزمان پیش‌بینی شده است؛ چنان که در احادیث اسلامی آمده است زنان در آخر الزمان به سوی لذت‌ها می‌شتابند (ابن بابویه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۳۹۰) و به دنبال زینت‌های دنیا هستند (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۰، ص۸۲) و مردان هوای نفس را خدای خویش قرار می‌دهند (کنتوری، بی‌تا، ج۳، ص۲۶۳). نگاهی به رسانه‌های جمعی صحّت این مطلب را تأیید می‌کند. امروزه رسانه‌ها لبریز از تصاویری هستند که به رفتارهای پر خطر بزرگسالان از قبیل باده‌گساری افراطی و هرزگی جنسی رنگ و لعاب می‌بخشند (مایلز،۱۳۹۲، ص۱۱۳) و لذت‌طلبی و پیروی از هوای نفس را ترویج می‌کنند و گناه و معصیت را در جوامع افزایش می‌دهند. زیرا پیروی از هوای نفس ریشه‌ی همه گناهان و معاصی است (امیری اراکی، بی‌تا، ص۱۱۱).

از این رو خویشتنداری و حفظ هنجارهای دینی بسیار سخت شده است. به همین جهت رسول الله ص خویشتنداری مردم آخرالزمان در برابر ارتکاب معاصی را صبر بر دین نامیده و سختی آن را به گرفتن آتش در دست تشبیه کرده‌اند (طوسی، ۱۴۱۴ق، ص۴۸۵).

صبر بر طاعت و معصیت با تأسّی به سبک زندگی حضرت زهرا س

شیوه و سبک زندگی حضرت زهرا س چه در خانه‌ی رسول الله و چه در خانه‌ی علی‌بن‌ابی‌طالب ع، بسیارساده و‌ بی‌آلایش بود. حضرت فاطمه س بر خلاف جریان تفکّر جاهلی برجای‌مانده در امّت اسلامی، از اصل سادگی پیروی می‌کرد. چنان که سادگی چادر او تعجّب سلمان فارسی را برانگیخت (مجلسی، ج۸، ص۳۰۳).

شاید برخی بپندارند که این سادگی حاصل فقر حاکم بر خانه‌ی رسول الله ص و علی‌بن‌ابی‌طالب ع بوده است. امّا وقوع برخی وقایع در زندگی فاطمه س وارستگی ایشان نسبت به زرق و برق‌های دنیای مادی را به خوبی نشان می‌دهد. روایت شده هرگاه رسول الله ص از سفر باز می‌گشت، نخست به سراغ دخترش فاطمه زهرا س می‌رفت و مدّتی نزد او می‌ماند. در یکی از مسافرت‌های پیامبر ص، حضرت زهرا س دو دستبند نقره و یک جفت گوشواره برای خود و یک پرده برای در خانه خرید. هنگامی که پیامبر ص از سفر بازگشتند و به دیدار ایشان رفتند، پس از مشاهده‌ی پرده‌ی خانه و زیورآلات ساده‌ی فاطمه س توقّف کوتاهی کردند و به مسجد رفتند. حضرت زهرا س با خود اندیشیدند که پدر ناراحت است و فوری دستبند و گوشواره و پرده را درآوردند و خدمت رسول الله ص فرستادند و به ایشان پیام دادند:«تَقْرَأُ عَلَیْکَ اَلسَّلاَمَ اِبْنَتُکَ وَ تَقُولُ اِجْعَلْ هَذَا فِی سَبِیلِ اَللَّهِ»؛ دخترت برایت سلام می‌‏فرستد و می‌‏گوید که این زیورآلات را در راه خدا انفاق کن. پیامبر گرامی اسلام ص پس از مشاهده‌ی بخشش و ایثارفاطمه س سه بارفرمود: «فِدَاهَا أَبُوهَا»؛ پدرش فدای او باد (قتال نیشابوری، ۱۳۷۵، ج۲، ص۴۴۴). این روایت بیانگر وارستگی حضرت زهرا س نسبت به لذّت‌های مادی است؛ لذّت‌هایی که منشأ بسیاری از معاصی وگناهان است.

به راستی چرا لذایذ مادی و زرق و برق‌های دنیوی برای حضرت زهرا س هیچ کشش و جاذبه‌ای نداشت؟ اندیشمندان در پاسخ به این سؤال گفته‌اند: اگر نفس لذّت‌های برتر عقلی و شهودی را درک کند، آن‌گاه نسبت به لذایذ حسی و مادی کشش و جاذبه ای نخواهد داشت. به گفته‌ی بوعلی سینا هنگامی که لذّات عقلی و شهودی برای نفس فراهم شود و با حضرت حق‌تعالی که مطلوب بالذات و غایت لذاته است، اتصال یابد، کمال حقیقی برای  نفس حاصل می‌شود و فرد به معنای شیرین زندگی و نیک بختی دست می‌یابد. البته در صورتی انسان لذّت مربوط به کمالات عقلی را در این دنیا درک می‌کندکه زنجیر شهوات قوای حیوانی را از خود باز کند (عمرانیان، ۱۳۹۸، ص۹۹-۱۰۷).

ثمره‌ی درک این‌گونه لذّت‌ها این است که نفس تمایل بیشتری برای انجام طاعات و عبادات دارد و از معاصی و انجام گناهان گریزان است. چنان که در سیره‌ی حضرت زهرا س آمده است که حضرت آن‌قدر به عبادت می‌پرداختند که پاهای مبارکشان متورّم می‌شد (الزمخشری، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۲۷۴) و برخی شب‌ها تا صبح به رکوع و سجود می‌پرداختند تا این‌که شب به پایان می‌رسید (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۸۶، ص۳۱۳).

نتیجه و پیشنهاد

صبر بر طاعت و معصیت ثمره‌ی درک لذت‌های برتر عقلی و شهودی است. اگر نفس، شیرینی ایستادن در محراب عبادت و حلاوت نیایش به درگاه باری‌تعالی را درک کند، آن‌گاه چشم‌پوشی از لذایذ مادی برای او همچون چشم‌پوشی از خار و خاشاک در برابر گوهری گرانبهاست. چنان که حضرت فاطمه س برای کسب رضایت خدا و رسول به راحتی از زیور آلات خویش گذشتند و آن را در راه خدا انفاق کردند. بنابراین شایسته است بستر عبادت‌های جمعی را در جامعه‌ی اسلامی فراهم کنیم تا هر فردی از هر گروه و طبقه‌ی اجتماعی برای یکبار هم که شده، لذّت نیایش به درگاه حق تعالی را بچشد. زیرا انسان گاهی از یک ادراک برتر و به تبع آن از یک لذّت برتر آگاه است. امّا چون تجربه و درکی نسبت به آن ندارد، اشتیاقی هم به سوی آن نخواهد داشت. درست مانند فرد نابینایی که می‌داند پیرامونش تصاویر زیبایی وجود دارد؛ امّا چون هیچ درک و تصوّری نسبت به آن ندارد، اشتیاقی هم برای به دست آوردن آن نخواهد داشت (عمرانیان، همان، ص۱۰۸).

بنابراین برای ایجاد این شوق و اشتیاق در افراد می بایست بستر تجربه کردن آن را برای افراد جامعه‌ی اسلامی فراهم کنیم.

 به امید این که با بسترسازی‌های مناسب در دنیای مدرن، زمینه‌ی پرورش یاران مهدی فاطمهس  را فراهم نماییم.

 منابع

۱. ابن بابویه، محمدبن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،۱۴۱۳ق.

۲. استیون، مایلز، جامعه شناسی جوانان، ترجمه: مینا قریب، نعیمه جوان، تهران، جامعه شناسان، ۱۳۹۲.

۳. الزمخشری، جارالله، ربیع الابرار ونصوص الاخیار، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۱۲ق.

۴. امیری اراکی، جواد، ریشه گناهان، قم، بی‌تا.

۵. راغب اصفهانی، حسین بن محمّد، غلامرضا خسروی حسینی، ترجمه وتحقیق مفردات الفاظ قرآن، تهران،۱۳۷۴.

۶. طوسی، محمد بن الحسن، الامالی، قم، دارالثقافه، ۱۴۱۴ق.

۷. عمرانیان، نرجس، لذت و معنای زندگی، بررسی تطبیقی دیدگاه ارسطو، ابن سینا، تهران، مولی، ۱۳۹۸.

۸. فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، قم، انتشارات رضی، ۱۳۷۵.

۹. قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷.

۱۰. کلینی، محمّد بن یعقوب، اصول کافی، مهدی آیت اللهی، تهران، جهان آرا، ۱۳۸۹.

۱۱.کنتوری، میرحامد حسین، عبقات الأنوار فی امامه الائمّه الاطهار، قم، بی‌تا.

۱۲.مجلسی، محمّد باقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

۱۳.معین، محمّد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۰.

۱۴.نبویان، محمود، جستارهایی در باب دین و دنیای مدرن، بی‌جا، پرتو ولایت، ۱۳۸۷.