امیدوار بودن، امیدوار ماندن

فاطمه خدابخشی

مقدمه

امید نیرویی الهی است که خداوند مهربان و حکیم در وجود آدمی به ودیعه نهاده است تا انسان بتواند از تنگناها و فشارهای زندگی به سلامت بگذرد. پیامبر رحمت حضرت محمّد ص می‌فرمایند: «الْأَمَلُ رَحْمَهٌ لِأُمَّتِی، وَ لَوْ لَا الْأَمَلُ مَا أَرْضَعَتْ‏ أُمٌ‏ ولَداً و لَا غَرَسَ غَارِسٌ شَجَراً»؛ امید رحمت خدا براى امّت من است؛ اگر امید نبود مادرى فرزند خود را شیر نمى‏داد و کسى درختى نمی‌کاشت (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۷۴، ص۱۷۳).

امید نیروی محرکه‌ی انسان است و به او انرژی می‌دهد تا قدرت مقاومت بیشتری داشته باشد و در شرایط سخت از خود انعطاف نشان دهد و نشاط و پویایی روحی خویش را حفظ کند (آتش پور و دیگران،۱۳۹۱، ص۸۷). تحقیقات نشان داده است که انسان‌های امیدوار به علّت ترشّح بیشتر آندروفین و آنکفالین درد کمتری را تجربه می‌کنند (دلنواز، ۱۳۹۶، ص۳۲)؛ بنابراین حفظ امید در زندگی به آرامش روحی و جسمی انسان کمک می‌کند.

امروزه رسانه‌های جمعی افزون بر اطلّاعاتی که در اختیار مخاطبان قرار می‌دهند در شکل‌دهی نظام معرفتی آن‌ها نیز مؤثرند. از این رو نگرش خوش‌بینانه و بدبینانه‌‌ی افراد نسبت به امور مختلف تا حد قابل توجهی تحت تأثیر نوع و محتوای پیام‌های رسانه‌ای است (امامی و مهربانی‌فر، ۱۳۶۱، ص۴۴). در عصر کنونی ما با صدها شبکه‌ی ماهواره‌ای، ده‌ها شبکه‌ی اجتماعی و هزاران صفحه‌ی وب مواجه هستیم که در کنار رسانه‌های دیگر در حال انتقال پیام‌هایی هستند که توسط مهندسان پیام ساخته و پرداخته شده‌اند. این رسانه‌ها که اغلب به سرمایه‌داران گروه‌های سیاسی مختلف وابسته‌‎اند، هر روز اخبار جدیدی از اختلاس مدیران، تبعیض و بی‌عدالتی، بی‌کفایتی در مدیریت جامعه، عدم نظارت بر کنترل قیمت‌ها، کاهش نرخ ازدواج و تولّد کودکان و… را منتشر می‌کنند. سیل عظیم این اخبار که مطابقت دادن همه آن‌ها با واقعیّت وتشخیص صحّت همه‌شان کار ساده‌ای نیست؛ در کنار سختی‌هایی که همه در زندگی شخصی خود در نتیجه‌ی امتحانات الهی تجربه می‌کنیم (انبیاء/۳۵)و یا سختی‌ها و ظلم هایی که گاه به یکدیگر تحمیل می‌کنیم (یونس/۴۴)کافی است که در برخی از لحظات زندگی دچار یأس و ناامیدی شویم.

باید دانست «امید» مفهومی آموختنی است و همه‌ی انسان‌ها ظرفیّت تفکّر امیدوارانه را دارند و می‌توانند آن را افزایش دهند (محقّقیان، ۱۳۹۵، ص۹۴). به بیان دیگر امید نظمی ذهنی و مهارتی است که باید آن را بپرورانیم (آتش پور و دیگران،۱۳۹۱، ص۸۷). در ادامه به برخی از مهم‌ترین این مهارت‌ها از منظر قرآن و حدیث و متون پزشکی، اشاره می‌‌‌شود.

الف.تعیین اهداف متفاوت

برای حفظ امید در زندگی می‌بایست هدف‌های روشنی را تدوین کرد و مسیرهای متعددی را برای رسیدن به این اهداف در نظر گرفت (همان، ص۹۷). به گفته‌ی پژوهشگران، بهترین اهداف، اهدافی هستند که انگیزه‌ی فرد را افزایش داده، و به صورت دقیق و عینی مشخص شده‌اند و میزان دشواری متوسطی دارند، همچنین در آینده‌ای نزدیک به دست می‌آیند. (محقّقیان، ۱۳۹۵، ص۴۱) افراد امیدوار همواره اهداف متعددی را برای خود تعیین می‌کنند. آن‌ها با این کار می‌توانند امید خویش را در صورت مواجه شدن با موانع حفظ کنند؛ زیرا اگرچه راه رسیدن به یک هدف بسته شده، امّا مسیر پیگیری اهداف دیگر باز است و آن‌ها می‌توانند انرژی خود را برای تحقّق آن اهداف به کار گیرند ( همان، ص۸۴).

ب.تقویّت حس مذهبی

اگر برای دست‌یابی به هدف، انرژی روانی نیرومندی وجود داشته باشد، انسان تلاش بیشتری برای وصول به آن انجام می‌دهد. این انرژی روانی، در قرآن، ایمان و اعتقاد کامل به خداوند است (دلنواز، ۱۳۹۶، ص۲۶). تجربه و تحقیقات ثابت کرده است کسانی که اعتقادات مذهبی عمیق‌تری دارند، با روحیه‌ی بهتری با مشکلات زندگی روبه رو می‌شوند (حسین زاده، ۱۳۹۱، ص۷۷)؛ زیرا محتوای متون مقدس به بشریت مژده تمام شدن سختی‌ها و آغاز گشایش و راحتی را می‌دهند. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: « فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً» به یقین با (هر) سختى آسانى است! مسلّماً با (هر) سختى آسانى است (شرح/۵ و۶). مؤمنان و معتقدان به وجود خدا، با افزایش سختی‌ها بیش از پیش امیدوار می‌شوند؛ زیرا آنها ایمان دارند که چون سختی‌ها به نهایت برسد، و حلقه‌های بلا و گرفتاری تنگ‌تر شود، گشایش و راحتی فرامی‌رسد (نهج البلاغه، حکمت۳۵۱). به همین جهت با افزایش فشارها بر رسول الله ص، ایشان امیدوارتر می‌شدند (مؤمنی، ۱۳۹۴، ص۱۹۱).

ج. باور رسیدن به هدف

افراد امیدوار علی رغم هر اتّفاقی که در اطرافشان در حال رخ دادن است، احساس قدرت، همبستگی و مرکزیت می‌کنند. آن‌ها در رویارویی با موانع و مشکلات اعتماد خود را از دست نمی‌دهند و به هدف خود فکر می‌کنند. آن‌ها معتقدند همیشه منابع کافی در بیرون و درونشان هست که به وسیله‌ی آن می‌توانند بر هر مشکلی غلبه کنند و هرگز از چاره‌جویی بازنمی‌ایستند (سیولی و بیلر، ۱۳۹۱، ص۱۴). به بیان دیگرآن‌ها باور دارند که به اهدافشان خواهند رسید (محققیان، ۱۳۹۵، ص۸۴).

د. غلبه بر موانع

باید بپذیریم که زندگی دشوار است و همیشه موانع و مشکلاتی در راه رسیدن به هدف وجود دارد؛ اما همین موانع می‌توانند آموزگارانی بزرگ برای ما باشند (آتش پور و دیگران، ۱۳۹۱، ص۸۸) و به ما تجربیاتی را بیاموزند که با خواندن هزاران کتاب هم نمی‌توانستیم به آن‌ها دست یابیم. برای داشتن تفکّر امیدوارانه باید روش برخورد با موانع را یاد بگیریم. به بیان دیگر تفکّر امیدوارانه با غلبه بر موانع ایجاد می‌شود؛ بنابراین موانع چیزهایی نیستند که می‌بایست از زندگی حذف شوند، بلکه ممکن است باعث ارزشمند شدن هدف برای ما بشوند (محققیان، ۱۳۹۵، ص۴۴) و به اهداف ما معنای عمیق‌تری دهند؛ چراکه سختی رسیدن به هدف شیرینی رسیدن به آن را دوچندان می‌کند. بنابراین هرگاه بر مانعی غلبه کنیم، نیروی امید در ما زنده می‌شود و با قدرت بیشتری در راه برداشتن سایر موانع حرکت می‌کنیم.

هـ. حفظ پیوند های اجتماعی

امید یعنی وابستگی به حضور مداوم فرد یا چیزی مورد علاقه که باعث ایجاد تعلّق می‌گردد (سیولی و بیلر، ۱۳۹۱، ص۱۰). همه‌ی انسان‌ها در زندگی با تنیدگی‌های کوچک و بزرگی مواجه‌می‌شوند که انسان به تنهایی قادر به مقابله با آن‌ها نیست. در اینجاست که اگر فرد از نظر عاطفی به فرد یا افرادی وابسته باشد، راحت‌تر می‌تواند با این تنیدگی‌ها مبارزه کند. بخشی از این نیاز عاطفی در روابط خانوادگی و خویشاوندی تأمین می‌شود؛ زیرا این روابط زمینه‌ی برون‌ریزی عاطفی را که در حصول آرامش روانی مهم است، فراهم‌می‌کند (مؤمنی، ۱۳۹۴، ص۲۲۴). بخش دیگری از این نیاز عاطفی نیز در روابط فرد با دوستانش تأمین‌می‌شود. دوستان سرچشمه‌ی امید یکدیگرند. دوستان واقعی چون پدر و مادر به انسان اعتماد و اطمینان می‌بخشند و سبب می‌شوند که انسان قلب خویش را به رویشان بازکند و در نتیجه‌ی این پیوند عاطفی، امید در قلب انسان دوباره احیا می‌گردد (سیولی و بیلر،۱۳۹۱، ص۳۰۳).

 

و. داشتن تصویری روشن از آینده

داشتن تصویری روشن از آینده و برخورداری از روحیه‌ی انتظار، چراغ امید را همواره در دل ما روشن نگاه‌می‌دارد. کسی که تصویری روشن از آینده در ذهن خود دارد. همواره تمام نیروی خویش را برای تحقق رویای ذهنی‌اش به‌کارمی‌گیرد. در مقابل کسی که فاقد چنین تصویری است، آینده را تاریک و همه‌ی راه‌ها را بسته می‌بیند و این تصویر رنج وی را چند برابر می‌کند (مؤمنی، ۱۳۹۴، ص۱۹۱). بنابراین منتظران ظهور مهدی موعود عج به علّت داشتن روحیه‌ی انتظار و تصویری روشن از آینده، امید بیشتری را در زندگی تجربه خواهند کرد. زیرا آن‌ها در انتظار روزی به سر‌می‌برند که عدل و داد فراگیر شده، باران نعمت الهی سرازیر می‌گردد (مجلسی، ۱۴۰۳، ج۵۱، ص۸۳) و هواپرستی به خداپرستی مبدل شده و همه‌ی رأی‌ها و نظرها با قرآن هم سو می‌گردد (نهج البلاغه، خطبه۱۳۸) و دین همه دین خدا می‌شود (بقره/۱۹۳).

ز. توجّه به نعمت‌های الهی

همواره اگر به نعمت‌های بی‌شماری که خداوند متعال به ما ارزانی داشته با چشم بصیرت نظر کنیم و با نگاهی منصفانه موفقیّت‌هایی را که در زندگی به دست آورده‌ایم، درنظر آوریم؛ هیچ گاه دچار یأس و ناامیدی نخواهیم شد. از این جهت است که انسان‌های امیدوار به هنگام تعیین هدف برای آینده به موفقیّت‌های گذشته‌ی خود نظر می‌کنند و از شکست‌ها فاصله می‌گیرند (محققیان، ۱۳۹۵، ص۸۵).

نتیجه و پیشنهاد

شایسته است اهداف متعددی را در زمینه‌های خانوادگی، شغلی و تحصیلی برای خود تعریف کنیم تا اگر مانعی بر سر راه یکی از اهداف ما پیش آمد، دچار یأس و ناامیدی نشویم؛ بلکه با کوشش برای رفع مانع موجود چراغ امید را در دل خود زنده نگه داریم. دوستان و خویشان دلسوز ما از جمله نعمت‌های الهی هستند که حفظ پیوندهای اجتماعی با آن‌ها به حفظ امید منجر می‌شود. بدین جهت صله‌ی‌ رحم در اسلام بخشی از دین به‌شمارمی‌رود؛ رسول خدا ص فرمود: سفارش می‌کنم امت حاضر و غائبم را و آن‌هایى را که در پشت مردان و زهدان زنانند تا روز قیامت که صله‌ی رحم کنند. اگر چه به‌ فاصله‌ی یک سال راه باشد، زیرا صله‌ی رحم جزء دین است‏.(کلینی، ۱۳۲۹، ج۳، ص۲۲۱). در این میان دعا و مناجات به درگاه خداوند متعال ما را به این باور خواهد رساند که اگر همه‌ی راه‌های رسیدن به هدف مسدود شوند، در صورتی که آن هدف به نفع و مصلحت ما باشد، حتماً راهی از سوی خالق حکیم گشوده خواهد شد و ما حتماً به هدف خود خواهیم رسید. از این رو تصویری روشن از آینده در ذهن ما شکل خواهد گرفت. «کَیْفَ‏ أَرْجُو غَیْرَکَ‏ والْخَیْرُ کُلُّهُ بِیَدِک‏» چگونه به غیر تو امیدوار باشم در حالی که هر خیر و نیکی به دست توست (مجلسی، ۱۴۰۳، ج۹۱، ص۱۴۴).

منابع

* قرآن، ترجمه‌ی ناصر مکارم شیرازی، قم، دارالقرآن الکریم، ۱۳۷۳.

** نهج البلاغه، ترجمه‌ی محمد دشتی، قم، نیلوفرانه، ۱۳۸۱.

۱.     آتش پور، حمید؛ رحیمی نژاد، پیمان؛ کاظمی، احسان، الفبای مثبت گرایی(من و زندگی مثبت)، تهران، ابوعطا، ۱۳۹۱.

۲.     امامی ، مجید، مهربانی فر، حسین؛ امید و رسانه، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۶۱.

۳.     حسین زاده، محمدرضا؛ امید درمانی در قرآن و ادب فارسی، مشهد، مؤسسه فرهنگی هنری ضریح آفتاب، ۱۳۹۱.

۴.     دلنواز، فهیمه؛ القای امید در روان درمانی، تبریز، آیدین یانار، ۱۳۹۶.

۵.     سیولی، آنتونی، بی بیلر، هنری؛ ترجمه‌ی مریم تقدیسی، نیروی امید، تهران، ققنوس، ۱۳۹۱.

۶.     کلینی، محمّد بن یعقوب؛ اصول کافی، ترجمه‌ی جواد مصطفوی، تهران، کتابفروشی علمیه اسلامیه، ۱۳۲۹.

۷.     مجلسی، محمّد باقر؛ بحارالانوار، ج۷۴، بیروت، دارالاحیاءتراث العربی، ۱۴۰۳ق.

۸.     محققیان، زهرا؛ نظریه امید راه کارهای ایجاد و افزایش امید از دیدگاه قرآن و روانشناسی مثبت گرا، تهران، پژوهشکده باقرالعلوم، ۱۳۹۵.

۹.     مؤمنی، زهرا؛ گمشده بشریت، امید (در آیات و روایات)، تهران، بیکران دانش، ۱۳۹۴.