گروه تنظیم آثار استاد طاهایی
ماه رمضان ماه امید به رحمت پروردگار است. استاد طاهایی (ره) در بهار سال ۱۳۶۹ مباحثی قرآنی- روایی پیرامون مسأله‌ی امید و ابعاد و عوامل آن بیان فرموده‌اند. خلاصه‌ی بیانات استاد در نوشتار زیر به نظر شما خوانندگان گرامی می‌رسد.
حیات انسانی در گرو امید
قانون جاذبه و دافعه در کل عالم هستی جریان دارد به گونه‌ای که اگر این قانون نباشد نظام جهان از هم می‌پاشد. از بزرگترین مخلوقات جهان که کرات آسمانی و کهکشان‌ها هستند تا ریزترین موجود که اتم است همه دارای این دو نیرو هستند. در انسان نیز این دو نیرو اگر نباشد زندگی مختل می‌شود. نیرویی برای وادار کردن (رجاء و امید) و نیرویی برای بازداشتن (ترس و خوف) است. نیروی امید محرک انسان به کار و تلاش است و نیروی ترس او را از کارهای ناشایست بازمی‌دارد. در زندگی انسان اعم از فردی و اجتماعی ضرورت وجود رجاء و امید و اثر سازنده آن را کسی نمی‌تواند انکار کند.
امید انسان را شکوفا می‌سازد، کار و تلاش شخصی را افزون می‌سازد روزنه‌ها را در قلب او می‌گشاید و حرکت فرد را به سوی عوامل امید آفرین تسریع می‌کند.
امیدواران حقیقی
قرآن می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولَئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ» (بقره/۲۱۸)؛ کسانی که ایمان آورده و کسانی که هجرت کرده و در راه خدا جهاد نمودهاند، آن‌ها امید به رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است.
این آیه‌ی شریفه کسانی را مستحق رجاء و امید می‌داند که دارای شرایط خاصی باشند:
۱. ایمان حقیقی، زیرا در ادامه اوصاف عملی این افراد معرفی شده است.
۲. هجرت یعنی بریدن و پشت کردن به محیط فاسد
۳. جهاد فی سبیل الله: سعی و تلاش همه جانبه در راه خدا و موانع را از سر راه برداشتن.
باید توجه داشت که جهاد در آیه‌ی شریفه جهاد مرزی و فرهنگی هر دو را دربرمی‌گیرد.
این افراد با این اوصاف درخشنده امید به رحمت خدا دارند.
اوصاف دیگر امیدواران به رحمت خدا در آیه‌ی ۲۹ فاطر قابل مشاهده است؛ زیرا خداوند می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاهَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِیَهً یَرْجُونَ تِجَارَهً لَنْ تَبُورَ»؛ کسانی که کتاب الهی را تلاوت میکنند و نماز را بر پا میدارند و از آنچه به آن‌ها روزی داده‌ایم پنهان و آشکار انفاق میکنند، تجارت (پر سودی) را امید دارند که نابودی و کساد در آن نیست.
این آیه نیز برای تحقّق بذر نجات و امید در قلب‌ها و دل‌ها شرایطی را متذکر می‌شود.
۱. تلاوت قرآن: این تلاوت برای عمل به دستورهای الهی است.
۲. اقامه‌ی نمار: که یک وظیفه‌ی عبادی است برای پرهیز از فحشاء و منکر.
۳. انفاق: انفافات آشکار و پنهان برای رضای خدا. در انتهای آیه می‌فرمایند: کسانی که این شرایط را داشته باشند تجارتی بدون ضرر خواهند داشت.
ضرر و زیان در تجارت موجب ناامیدی و افسردگی می‌گردد؛ چرا که تاجر سرمایه‌ای به دست گرفته و به بازار اقتصادی می‌رود به امید این‌که سودی به دست آورد و اگر ضرر کند مأیوس می‌گردد. این حالت برای هر فرد فروشنده‌ای به وجود می‌آید. در نگاه کلی به دنیا، اهل بیت ع آن را بازاری از بازارها معرفی کرده‌اند. امام صادق ع می‌فرمایند: «الدُّنْیَا سُوقٌ مِنَ الْأَسْوَاق»؛ (ابن بابویه، ۱۳۶۲، ج ۱، ص ۱۰۴) انسان با سرمایه‌ی عمر به بازار تجارت دنیا آمده است و دوست ندارد زیان کند. به همین منظور خالق او راه کسب و سود این سرمایه را به او نشان داده است. چنین فرد باایمانی اگر از این دستورالعمل (تلاوت قرآن، انفاق و نماز) پیروی کند، تجارت بدون ضرر خواهد داشت.
انسان با سرمایه‌ی عمر وارد بازار تجارت دنیا می‌شود و طبق راهنمایی‌های قرآن و انبیاء و اولیاء باید از این سرمایه سود ببرد و نباید زیان کند، ولی اگر انسان راهی را که خالق برای کسب سود این سرمایه نشان داده نپیماید ضرر و زیان کرده است.
امید کاذب
امید به رحمت پروردگار بسیار خوب است و همه‌ی بندگان در زیر چتر رحمت عامه‌ی او به سر می‌برند؛ اما امید بدون عمل صالح و تلاش در راه ایمان خیالی بیش نیست. چه بسیارند افرادی که با تأمل و تسامح در اعتقادات و دینداری می‌گویند خدا «ارحم اراحمین» است. مذمت قرآن کریم با این دیدگاه را ببینید، می‌فرمایند: «لَیْسَ بِأَمَانِیِّکُمْ وَلَا أَمَانِیِّ أَهْلِ الْکِتَابِ مَنْ یَعْمَلْ سُوءًا یُجْزَ بِهِ وَلَا یَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَلَا نَصِیرًا» (نساء/۱۲۳)؛ (فضیلت و برتری) به آرزوهای شما و آرزوهای اهل کتاب نیست، هر کس که عمل بد کند کیفر داده می‌شود، و کسی را جز خدا، ولی و یاور خود نخواهد یافت.
افرادی که ادعای امید به رحمت پروردگار دارند ولی از عمل صالح تهی هستند به طور مسلم شایستگی دریافت هیچ پاداشی را نخواهند داشت. همان‌طور که پیامبر اکرم ص می‌فرمایند: «الأحمق من أتبع نفسه هواها و تمنى على الله»؛ (ابن ابی الحدید، ۱۴۰۴، ج ۶، ص ۳۷۴).
امکان ندارد کسی با مخالفت پروردگار و عمل به خواهش‌های نفسانی و تکرار آن امید به رحمت و بخشش پروردگار داشته باشد. زیرا کسی که امیدوار به رسیدن به مقصود و هدفی است تمام تلاش خود را برای دست یافتن به آن کار می‌برد.
امام علی ع در فرمایشی مدعیان دروغین امید را رسوا می‌سازد و می‌فرماید: «یَدَّعِی بِزَعْمِهِ أَنَّهُ یَرْجُو اللَّهَ کَذَبَ وَ الْعَظِیمِ مَا بَالُهُ لَا یَتَبَیَّنُ رَجَاؤُه»؛ (ابن ابی الحدید، ج9، ص ۲۲۶) او گمان می‌برد به خدا امیدوار است، اما سوگند به خدا دروغ می‌گوید.
چرا این امیدواری در عملش دیده نمی‌شود؟ حضرت در ادامه می‌فرمایند: «فَکُلُّ مَنْ رَجَا عُرِفَ رَجَاؤُهُ فِی عَمَلِه» (همان‌جا)؛ زیرا هر کس که به چیزی امید دارد در عملش دیده می‌شود. برای روشن شدن کلام حضرت مثالی می‌آوریم. کشاورز و باغبانی که به گرفتن محصول از زمین و باغش امید دارد به آبیاری مرتب و دفع آفات و فراهم کردن تمام مقدمات پرورش محصول می‌پردازد ولی اگر در خانه نشسته و دست به کاری نزند و امید و ادعای برداشت محصول داشته باشد همه می‌دانند که این یک امید کاذب و خیال واهی است.
به خدمت امام صادق ع عرض کردند: گروهی به سراغ گناه می‌روند و می‌گویند به لطف خدا امید داریم. امام ع فرمودند: «کذبوا لیسوا براجین إن من رجا شیئا طلبه، و من خاف من شیء هرب منه»؛ (مجلسی، ۱۴۰۶، ج12، ص ۷۲) آن‌ها دروغ می‌گویند. دارای رجاء و امید نیستند. کسی که به چیزی امید دارد به دنبال آن می‌رود و کسی که از چیزی می‌ترسد از آن می‌گریزد.
ناامیدی و درمان آن
اگر چراغ امید در قلب انسان‌ها خاموش شود ادامه‌ی زندگی سخت می‌گردد، چه بسا ضربه به اعتقادات او وارد شود. قرآن می‌فرماید: «… لَا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ» (یوسف/ ۸۷)؛ از رحمت خدا مأیوس نشوید که از رحمت خدا جز قوم کافر مأیوس نمیشوند.
در آیه‌ی شریفه «روح» به معنای فرج و رحمت به کار می‌رود. گویا با گشایش گره و مشکل جان تازه‌ای در انسان دمیده شده و شادمان می‌گردد اما مأیوس شده در درون خود می‌گوید: قدرت خداوند تمام شده است.
کسی که به بیماری ناامیدی (افسردگی) مبتلا شد تنها راه درمان او این است که هدف زندگی برای او بازگو شود تا امید او بیشتر گردد.
البته باید متوجه باشیم که اهداف زندگی برای افراد مختلف متفاوت است. بعضی هدف‌ها عادی و معمولی است و بعضی متعالی.
انسان وقتی در زندگی هدف‌دار بشود آن هم هدف والا و خدایی. اینجاست که امیدش زیاد شده، ترس از غیر کم می‌شود و عمل فقط برای تقرّب به خدا و رضای او انجام می‌گیرد. در چنین حالتی هرگز ناامید نمی‌شود و با افسردگی مواجه نمی‌گردد بلکه سختی‌ها را تحمل نموده و موانع را یکی پس از دیگری پشت سر می‌گذارد و مأیوس نمی‌شود.
منابع
* قرآن کریم
۱. محمدبن علی، ابن بابویه؛ الخصال، ج ۱، جامعه مدرسین، قم، ۱۳۶۲.
۲. ابن ابی الحدید؛ شرح نهج البلاغه، ج ۶، مکتبه آیه الله المرعشی، قم، ۱۴۰۴.
۳. مجلسى، محمدتقى بن مقصودعلى؛ روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه( ط- القدیمه)، ج ۱۲، مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور، قم، ۱۴۰۶.
