فاطمه کهنمویی
طبق تعالیم دین مبین اسلام حیات حقیقی انسان در سرای آخرت است و دنیا وسیله‌ای برای کسب سعادت و پاداش اخروی و به تعبیری مزرعه‌ی آخرت است. صحیفه‌ی سجادیه نیز همانند قرآن و نهج البلاغه با استخدام واژه‌ی تجارت، حیات دنیوی را وسیله‌ای برای کسب آخرت و رسیدن به سودهای الهی معرفی می‌کند.
امام سجاد ع در صحیفه سجادیه (دعای۴۵، فراز۱۲) خداوند را به تاجر و فروشنده‌ای تشبیه می‌کند که برای معامله با فروشنده بسیار راغب و علاقه‌مند است و هدفش از این معامله بر خلاف معاملات معهود بشری تنها سود بردن بندگان به عنوان فروشنده است و این، نشان دهنده‌ی کمال عنایت و رحمت الهی نسبت به بندگان است (المدنی الشیرازی، ۱۴۲۷ق، ج۶، ص۱۳۳). در دو مورد دیگر نیز امام سجاد ع برای کسب سود در تجارت خویش با پروردگار دعا می‌نمایند و می‌فرمایند: «و اجعَل تِجارَتی رابِحَه» (دعای ۴۷، فراز۱۴۶)؛ و تجارتم را سودمند قرار ده و «اجعَلنی … الرَّابِحِینَ فِی التِّجَارَهِ عَلَیْک» (رک: صحیفه سجادیه، دعای۴۵، فراز۱۱)؛ مرا از آن گروه قرار ده که از سوداگری با تو سود سرشار بردند.
در واقع حضرت در این موارد لفظ تجارت را استعاره از اعمال صالحه و امتثال اوامر الهی آورده‌اند به گونه‌ای که وجه شبه این استعاره، معاوضه‌ی متاع کم دنیا در قبال متاع جاویدان آخرت و لفظ «ربح» قرینه بر افضلیت آخرت بر دنیاست (المدنی الشیرازی، ج۶، ص۱۳۳). در این گفتار فرازهایی از ادعیه‌ی صحیفه‌ی سجادیه را که می‌تواند مصادیق سود حاصل برای آدمی در جریان تجارت او با خداوند باشد معرّفی می‌کنیم:
۱. سود تقرب
یکی از مصادیق سود از دیدگاه امام سجاد ع رسیدن به مقام قرب الهی است که آدمی در جریان تجارت سودمند خود با خداوند می‌تواند بدان دست یابد.
دوری از خداوند بدترین بلا و سنگین‌ترین مرض و شدیدترین عذاب است؛ در مقابل، قرب الهی بالاترین نعمت و فوز عظیم و سود حقیقی است که لذّتی بالاتر از آن برای مؤمنان حقیقی وجود ندارد. از این رو تقرب به خداوند سود و غنیمتی است که نصیب بندگان وارسته می‌شود. در یکی از ادعیه‌ی صحیفه چنین می‌خوانیم که:
بارخدایا بر محمد و آلش درود فرست و ما را از غضب خود حفظ کن و به عنایت خویش نگاه دار و به سوی خود هدایت کن و از پیشگاه خود دور منما، آن را که تو حفظ کنی سالم ماند و آن را که تو هدایت کنی دانا شود و آن را که تو به خود نزدیک سازی غنیمت برد (دعای ۵، فراز۹).
در این فراز یکی از این حاجات، عدم دوری از خداوند است که سبب قرب به ذات اقدس او می‌شود و غنیمت متقین به شمار می‌رود (المدنی الشیرازی، ج۲، ص۵۹).
۲. سود یقین
یقین از نیرومندترین اسباب سعادت و شریف‌ترین فضایل اخلاقی و افضل کمالات نفسانی است. آموزه‌های صحیفه‌ی سجادیه به مرحله‌ی والای حق الیقین اشاره دارد. از جمله امام سجاد ع در دعایی ضمن درخواست این مقام از خداوند آن را سود و منفعت معرفی کرده و می‌فرمایند: «أَسْئلُکَ عَمَلاً تُحِبُّ بِهِ مَنْ عَمِلَ بِهِ، وَ یَقِیناً تَنْفَعُ بِهِ مَنِ اسْتَیْقَنَ بِهِ حَقَّ الْیَقِینَ فِی نَفَاذِ أَمْرِک» (دعای ۵۴، فراز۳)؛ از تو درخواست عملی دارم که هر که آن را به جای آورد دوستش داری و یقینی که هر کس در مسیر رضای تو به آن آراسته گردد به حق یقین برسد و او را بدین خاطر نفع رسانی.
۳. برکت صلوات
با توجه به معنای واژگان نفع و برکت در کلام امام سجاد ع از مصادیق دیگر سود در جهت تجارت سودمند انسان با خداوند، صلوات و درود بر رسول اکرم ص و خاندان پاک ایشان است.
امام سجاد ع در یکی از ادعیه‌ی صحیفه به برکات و منافع صلوات اشاره کرده و شمول این منافع و استجابت دعاها به وسیله‌ی آن را از خداوند خواستار می‌شوند. حضرت چنین می‌فرمایند:
بارالها بر محمد ص پیامبر ما و آل او درود فرست، هم چنان که بر فرشتگان مقرّب خود درود فرستادی و بر او و آلش درود فرست، آن طور که بر پیامبران مرسلت درود فرستادی و بر او و آلش درود فرست آن طور که بر بندگان شایسته‌ات درود نثار کردی و بهتر از آن ای خدای عالمیان، چنان درودی که برکتش به ما برسد و سودش نصیب ما گردد و به خاطر آن، دعاهایمان مستجاب شود (دعای۴۵ ، فراز ۵۶ و ۵۵)
۴. سود اقرار
با توجه به معنای واژگان نفع و برکت می‌توان گفت از منظر صحیفه‌ی سجادیه، اعتراف و اقرار به گناهان یکی دیگر از مصادیق سود به شمار می‌رود.
دعای دوازده صحیفه به دعای اعتراف به گناه و توبه موسوم گشته است. امام سجاد ع در این دعا با تعابیر گهربار خود، معارف والایی را پیرامون اقرار به گناه و عرض ندامت و توبه به درگاه الهی بیان می‌کنند؛ از جمله در قسمتی از این دعا می‌فرمایند: «فَهَلْ یَنْفَعُنِی، یَا إِلَهِی، إِقْرَارِی عِندَکَ بِسوُءِ ما اکتَسبتُ» (دعای۱۲، فراز۶)؛ خدایا اکنون که در برابرت به زشتی اعمالم اعتراف می‌کنم برایم سودی خواهد داشت؟
حضرت در این فراز از دعا به شیوه‌ی استفهام انکاری و از باب تجاهل، اشاره به خاضع بودن اعتراف به گناه فرموده‌اند (المدنی الشیرازی، ج۲، ص۴۸۲) سایر ادعیه‌ی صحیفه نیز بر مسأله‌ی اعتراف به معاصی و گناهان اشاره دارد؛ از جمله امام سجاد ع در دعایی می‌فرمایند: «أَتَیْتُکَ مُقِرّاً بِالْجُرْمِ وَ الْإِسَاءَهِ إِلَى نَفْسِی، أَتَیْتُکَ أَرْجُو عَظِیمَ عَفْوِکَ الَّذِی عَفَوْتَ بِهِ عَنِ الْخَاطِئِین» (دعای۴۸، فراز۷)؛ من در حالی به سویت آمدم که به گناه و بدی در حق خود اقرار دارم، به سویت آمدم در حالی که به عفو عظیمی که شامل حال خطاکاران کرده‌ای چشم دوخته‌ام.
حضرت در این دعا به تأثیر اقرار به گناه در عفو الهی اشاره کرده و اعتراف به خطای خود را وسیله‌ی جلب رحمت و عفو الهی قرار می‌دهند (المدنی الشیرازی، ج۷، ص۱۸۶).
۵. سود رحمت
در ادعیه‌ی صحیفه‌ی سجادیه التفات ویژه‌ای به رحمت خداوند دیده می‌شود. امام سجاد ع در ادعیه‌ی مختلف با ادبیات گوناگون رحمت الهی را از درگاه خداوند طلب می‌کند. از جمله در دعایی، حضرت رحمت الهی را سود و خیر دانسته و آن را از خداوند طلب می‌کنند. با توجه به معنای واژه‌ی «عائده» می‌توان گفت رحمت و عطوفت خداوند یکی از مصادیق سود در کلام امام سجاد ع به شمار می‌رود: «وَ عد عَلیَّ بعائدَه رَحمَتک»؛ و رحمتت را شامل حالم کن (دعای۳۲، فراز۲۰).
امام سجاد ع در دعایی دیگر نیز از رحمت الهی به عنوان سود و منفعت یادکرده و مصادیقی از آن را بیان می‌کنند: «وَ تَلَقَّیْتَ مَنْ عَصَاکَ بِالْحِلْمِ، وَ أَمْهَلْتَ مَنْ قَصَدَ لِنَفْسِهِ بِالظُّلْمِ، تَسْتَنْظِرُهُمْ بِأَنَاتِکَ إِلَى الْإِنَابَهِ، وَ تَتْرُکُ مُعَاجَلَتَهُمْ إِلَى التَّوْبه لِکَیْلَا یَهْلِکَ عَلَیْکَ هَالِکُهُمْ، وَ لَا یَشْقَى بِنِعْمَتِکَ شَقِیُّهُمْ إِلَّا عَنْ طُولِ الْإِعْذَارِ إِلَیْهِ، وَ بَعْدَ تَرَادُفِ الْحُجَّهِ عَلَیْهِ، کَرَماً مِنْ عَفْوِکَ یَا کَرِیمُ، وَ عَائِدَهً مِنْ عَطْفِکَ یَا حَلِیم» (دعای۴۵، فراز۹)؛ و با آن که با تو به مخالفت برخاسته با بردباری رو به رو می‌شوی و به آن که در حق خویش ستم کرده، با صبر و بردباری مهلتشان می‌دهی تا به حضرتت بازگردند و در مؤاخذه‌ی عاصیان شتاب نمی‌کنی تا به توبه موفق شوند؛ تا هلاک شونده‌ی آنان بدون رضای تو هلاک نشود، و تیره بختان به نعمتت بدبخت نگردد مگر پس از قطع بهانه و بعد از اتمام حجت همه جانبه بر او و این همه بزرگواری و آقایی از عفو و گذشت توست ای بزرگوار و بهره ای است از محبتت ای بردبار.
فراز مذکور بیان قطره‌ای از دریای بی‌کران کرم و لطف الهی و بهره و صله‌ای از خوان گسترده‌ی رحمت الهی است.
منابع
*صحیفه‌ی کامله‌ی سجادیه.
المدنی الشیرازی، السید علی خان، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدین، جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، ۱۴۲۷ق، ج۶، ص۱۳۳.
