منصوره تقربی مقدمه
از اهداف اصلی جامعه‌ی مطلوب و مدینه‌ی فاضله رشد انسان‌های متعادل و سالم در تمام ابعاد روانی و جسمی است. امیدوار بودن به آینده، یکی از مؤلفه‌های مؤثر در سلامت شهروندان و از معیارهای اصلی توسعه‌یافتگی است. داشتن حس امیدواری و آرمان‌های واقع‌گرایانه به عنوان اصلی‌ترین فرآیند رشد و پیشرفت جامعه محسوب می‌شود.
امید و آرزو دو واژه‌ای است که در زندگی انسان بسیار پرکاربرد است. در متون دینی واژه‌ی «رجا» معادل امید می‌باشد. رجا در یک معنا به حالات توقع و انتظار گفته می‌شود حتی اگر انتظار امر ناخوشایندی باشد؛ ولی هرگاه در برابر خوف به کار رود به معنای انتظار امری خشنودکننده است (رک. طریحی، ۱۳۷۵، ج۱، ص۱۷۵). ولی واژه‌ی «امانی» به معنای آمال و آرزوهاست که این دو با هم بسیار متفاوتند.
امام خمینی ره می‌نویسند: امانی و غرور از بزرگترین جنود ابلیس است به خلاف رجاء (امیدواری) که از جنود رحمان است؛ زیرا مبدأ رجا، علم به سعه‌ی رحمت الهی است ولی مبدأ غرور و امانی و آرزوها تهاون و سستی نسبت به امر الهی است (خمینی، ۱۳۷۸، ص۱۳۱ تا ۱۳۳).
امید خواستن مطلوبی است که در آینده قابل تحقق است و چون قابل تحقق است بالضروره مبتنی بر واقعیت می باشد. بنابراین امید یک پدیده‌ی روانی است که هر چه بیشتر بر واقعیات و حقایق تکیه کند مفیدتر و محرک‌تر خواهد بود، اما آرزو نوعی خواستن است که خواسته شده، فعلاً تحقّقی ندارد. علل و عواملی ممکن است آن خواسته شده را در آینده تحقق بخشند، اثر و نشانی آن در حال حاضر وجود ندارد (جعفری، ۱۳۸۸، ج۹، ص۲۷۶).
قرآن کریم امیدواری به رحمت و پاداش الهی را مهم‌ترین عامل تقویت روحیه و آسان شدن سختی‌ها می‌داند.
«وَلَا تَهِنُوا فِی ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَکُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَمَا تَأْلَمُونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لَا یَرْجُونَ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا»(نساء/ ۱۰۴)؛ در جستجو و تعقیب کفار سستی نورزید، اگر شما درد و رنج می‌کشید آن‌ها نیز مانند شما درد و رنج می‌کشند و شما چیزی را از خدا امید دارید که آن‌ها امید ندارند و خداوند همواره دانا و حکیم است.
مهم‌ترین مؤلفه‌های امیدواری در نهج البلاغه عبارتند از: امید به رحمت و فضل الهی، تلاش برای رسیدن به اهداف، پرهیز از آرزوهای دست نیافتنی، امید به بخشش اشتباهات و پذیرش حقایق و تأکید بر آینده و عبرت از گذشتگان (ر.ک. یوسف زاده و شاهمرادی،۱۳۹۷، ص۷۷).
امام علی ع یکی از آفت‌های امیدواری جهت رسیدن به هدف را وجود آرزوهای غیر منطقی و امیدهای دروغین و بی‌اساس می‌داند زیرا تکیه بر این آرزوها تمام فکر و عمر انسان را به خود مشغول می‌دارد بلکه این نوع آرزوها سرمایه‌ی نادانان می‌باشد. چنانکه امام علی ع به فرزند خود فرموده: «إیّاکَ وَالاِتَّکالَ عَلَى المُنى؛ فَإِنَّها بَضائِعُ النَّوکى»؛ از تکیه کردن بر آرزوها بر حذر باش که سرمایه‌ی احمق‌هاست (نهج البلاغه، نامه ۳۱).
از نظر جهان‌‌بینی توحیدی امیدواری در زندگی بشر یک تحفه‌ی ارزشمند الهی است که چرخ زندگی را به گردش در می‌آورد. به همین جهت امیرمؤمنان ع در کلامی می‌فرماید: «وَ نَسْتَعِینُ بِهِ اسْتِعَانَهَ رَاجٍ لِفَضْلِهِ، مُؤَمِّلٍ لِنَفْعِهِ، وَاثِقٍ بِدَفْعِهِ،… وَ نُؤْمِنُ بِهِ إِیمَانَ مَنْ رَجَاهُ مُوقِناً… »؛ از خدای متعال استعانت می‌جوییم، استعانت کسی که به فضل پروردگار امیدوار و به سودش آرزومند و به دفع زیان‌ها مطمئن است… . به او ایمان داریم، ایمان کسی که با یقین کامل به او امیدوار است (نهج البلاغه، خطبه ۱۸۲).
در جای دیگر امام جهت تأکید بر آینده‌نگری و امیدواری در تمام لحظات زندگی می‌فرمایند: «و لا تَیأسُوا مِن مُدبِرٍ ؛ فإنَّ المُدبِرَ عَسى أن تَزِلَّ بهِ إحدى قائمَتَیهِ…»؛ نسبت به آنچه گذشته مأیوس نباشید، زیرا آن کس که پشت کرده است ممکن است یکی از پاهایش بلغزد و دیگری برقرار بماند. پس هردو باهم بجای خود بازگردند و ثابت استوار گردند (نهج البلاغه، خطبه۱۰۰).
گویا امام به بیان دو قاعده‌ی کلی پرداخته‌اند که در تمام حوادث سخت زندگی انسان باید به آن توجه داشته باشد، نخست اینکه نباید در این گونه مواقع گرفتار خوش‌بینی افراطی شده و دل به چیزی ببندد که هنوز مقدمه‌ی آن فراهم نشده و دیگر اینکه شکست‌ها و مشکلات نباید مایه‌ی تأسف و ناامیدی گردد، زیرا هنگام بروز حوادث سخت گروهی ناگهان از همه چیز مأیوس می شوند و این حالت مانع مهمی از فعالیت‌های حساب شده‌ی آن‌ها در آینده خواهد شد (ر.ک. مکارم شیرازی، ۱۳۸۳، ج۴، ص۳۶۶ تا ۳۶۸). بلکه به آینده باید نگاهی مثبت داشت و به آن امیدوار بود، چنانکه امام فرموده‌اند: «اَلرَّجَاءُ مَعَ اَلْجَائِی وَ اَلْیَأْسُ مَعَ اَلْمَاضِی»؛ امید با آینده است و نومیدی از گذشته (نهج البلاغه، خطبه ۱۱۴).
البته این جمله به این معنا نیست که انسان فقط در فکر و اندیشه حالت امیدواری ایجاد کند، ولی به عمل که رسید کوتاهی داشته باشد؛ زیرا امیدواری صحیح آن است که در عمل خود نشان دهد. امام می‌فرمایند: «یدَّعِی بزَعمِهِ أنّهُ یَرجُو اللّه، کَذَبَ و العظیمِ … فَکُلُّ مَنْ رَجَا عُرِفَ رَجَاؤُهُ فِی عَمَلِهِ»؛ او گمان می‌برد به خدا امیدوار است اما سوگند به خدا دروغ می‌گوید، اگر راست می‌گوید چرا این امیدواری در عملش دیده نمی‌شود زیرا هر کس به چیزی امید دارد در عملش مشاهده می‌شود (نهج البلاغه، خطبه ۱۶۰). پس امیدواری باید به عمل باشد نه به زبان و انسان وارسته در تمام لحظات زندگی، امیدش به خدای بزرگ و رئوف است و امیداواری او دارای هدف خواهد بود و هیچگاه برای او حالت ناامیدی رخ نخواهد داد زیرا از نظر امام «أعظَمُ البَلاءِ انقِطاعُ الرَّجاءِ»؛ بزرگترین مصیبت در زندگی هر انسان قطع شدن امید اوست (تمیمی آمدی،۱۴۱۰، ج۳، ص۳۷۳).
حتی در سخت‌ترین لحظه‌های زندگی انسان باید به خدا امیدوار باشد، همچنان که امام فرموده‌اند: «عندَ تَناهِی الشِّدّهِ تکونُ الفُرجَهُ و عندَ تَضایُقِ حَلَقِ البَلاءِ یکونُ الرَّخاءُ»؛ هنگامی که سختی‌ها به آخرین درجه شدت برسد، فرج حاصل می‌شود و در آن هنگام است که حلقه‌های بلا تنگ می‌گردد و نوبت آسایش و راحتی فرا می‌رسد (نهج البلاغه، حکمت ۳۵۱).
این حقیقت بارها تجربه شده است که پایان شب‌های سیاه سپید است و عاقبت گرفتاری‌ها راحتی و استراحت است. به همین دلیل انسان هرگز نباید به هنگام هجوم مشکلات و درد و رنج‌ها مأیوس گردد و دست به کارهای نامعقول بزند و یا زبان به ناشکری بگشاید و یا بی‌تابی کند، بلکه باید پیوسته امیدوار باشدکه به دنبال این شدت‌ها و تنگی حلقه‌های بلا، گشایش حاصل می‌شود. طوفان بلا فرو می‌نشیند و ابرهای نومیدی کنار می‌رود و آفتاب شفاف امید آشکار می‌گردد (مکارم شیرازی، ۱۳۷۴، ج۱۴، ص۸۰۸).
در شرایط فعلی جامعه‌ی ما، مسائلی مانند فاصله گرفتن از فرهنگ سخت کوشی و تلاش، سپردن امور زندگی به شانس و اقبال، کم شدن آستانه‌ی تحمل و صبر و تمایل به انجام کارهای ساده و کاهش روحیه‌ی امیدواری گریبان‌گیر جامعه به خصوص جوانان و نوجوانان شده است. پس با بازنگری در برنامه‌های تربیتی و فرهنگی در سطح کلان جامعه امری ضروری به نظر می‌رسد (ر.ک. شاه مرادی و یوسف زاده، ۱۳۹۷، ص۸۴).
بنابراین در عصری همچون عصر ما باید به جای تأسف خوردن در برابر حوادث دردناک و مفاسد وحشتناکی که مسلمانان را از هر سو احاطه کرده به طور فعالانه دست به کار شویم و در مقابل وسایل تبلیغاتی مجهز دشمنان از مجهزترین وسائل تبلیغاتی روز استفاده کنیم و در مقابل مراکز ناسالم، وسایل تفریح سالم را برای جوانان خود فراهم سازیم (مکارم شیرازی، ۱۳۸۳، ج۴، ص۱۰۸) و در مقابل طرح‌ها و تزها و دکترین‌هایی که مکتب‌های مختلف سیاسی و اقتصادی و اجتماعی ارائه می‌دهند طرح‌های جامعه‌ی اسلامی را به شکل روز در اختیار همگان قرار دهیم تا روحیه‌ی امیدواری و تلاش و کوشش در جامعه روز به روز افزون‌تر گردد.
منابع
*قرآن کریم
** نهج البلاغه
۱. جعفری، محمدتقی، تفسیر نهج البلاغه، ج۹، مشهد، آستان قدس رضوی، شرکت به نشر، ۱۳۸۸.
۲. خمینی، روح الله، جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸.
۳. شاهمرادی، مرتضی و یوسف زاده، محمدرضا، تحلیل مؤلفه‌ها و مصادیق امیدواری در نهج البلاغه، فصلنامه‌ی فرهنگ در دانشگاه اسلامی، سال هشتم، شماره یک، بهار ۹۷.
۴. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۳.
