دانشگاه معارف الهی(شرح زیارت آل یاسین)

استاد رثایی

مقدمه

زیباترین ارتباط با خداوند از آن ولیّ خداست امام زمان عج، استوانه‌ی توحید و خداپرستی است. تمام لحظه‌هایش حمد و ستایش ذات احدیّت است. امامی که خواست و اراده‌ای جز خداوند ندارد. در زیارت آل‌یاسین به امام در حال حمد و سپاس درود می‌فرستیم:

«اَلسَّلامُ عَلَیْکَ حینَ تَحْمَدُ وَ تَسْتَغْفِر»

«سلام بر تو، هنگامی که حمد می‌گویی و استغفار می‌کنی»

حمد، در لغت به معنای ستایش کردن در برابر کار یا صفت نیک اختیاری است. (هنگامی که کسی آگاهانه کار خوبی انجام می‌دهد یا صفتی را برای خود برمی‌گزیند که سرچشمه‌ی اعمال اختیاری است شایسته‌ی ستایش می‌شود).

اصل حمد و ستایش، مخصوص خداوند است و اگر برای غیر خداوند هم ستایشی می‌شود، در حقیقت حمد پروردگار است. هر انسانی که سرچشمه‌ی خیر و برکت است، هر پیامبر و رهبر الهی که نور هدایت را در دل‌ها می‌پاشد، هر معلمی که تعلیم می‌دهد، هر شخص سخاوتمندی که بخشش می‌کند و هر طبیبی که مرهمی بر زخم جانکاهی می‌نهد، ستایش آن‌ها از ستایش خدا سرچشمه می‌گیرد؛ چراکه همه‌ی این مواهب در اصل از ناحیه‌ی ذات پاک اوست و یا به تعبیر دیگر حمد این‌ها، حمد خدا، و ستایش این‌ها، ستایشی برای اوست. در اهمیت حمد خداوند همین بس که خداوند پنج سوره‌ی (فاتحه، انعام، کهف، سبأ، فاطر) را با آن آغاز کرده است و حمد الهی از ارکان اذکار مهمی همچون تسبیحات، تلبیه‌ی حج و عمره، تکبیرات عید فطر و قربان و سرآغاز ادعیه و خطبه‌هاست.

امام صادق ع به مفضّل فرمودند: «خدای را حمد کن که هیچ نمازگزاری نیست جز این‌که برایت دعا کند و می‌گوید: سَمِعَ اللهُ لِمَن حَمِدَه، خداوند دعای هر حمدکننده را به اجابت رساند». در حدیث دیگر آمده که پیامبر اکرم ص هر روز سیصد و شصت بار (به شمار رگ‌های بدن) خداوند را حمد کرده و چنین می‌فرمودند: «اَلحَمدُ للهِ رَبِّ العالَمین کَثیراً عَلی کُلِّ حَالٍ» (الکافی، ج2/503، باب حمد).

انواع حمد، حمد بر سه گونه است: به گفتار، به کردار و به حالت. حمد گفتاری، سپاس گزاری به زبان و یاد کردن خداوند به اسماء و صفاتی است که بر زبان پیامبران جاری شده است. حمد به کردار، به جای آوردن عبادت‌های بدنی و به کار بستن اعضا و جوارح در راه خداست، به طوری که همه‌ی اعضا با زبان هماهنگ گردد و با تمام وجود خداوند را سپاس گوید. حالت حمد، به دل است که در برابر خداوند تسلیم و به تقدیر او راضی باشد و به صفات کمال آراسته گردد.

«اَلسَّلامُ عَلَیْکَ حینَ تَحْمَدُ»

در روایات آمده است آن حضرت هنگام ولادت بر زانو قرار گرفته و دو انگشت سبابه‌اش را به سوی آسمان بلند کرد و عطسه‌ای زد و فرمود: «اَلْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمینَ وَ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِه»، ستمگران پنداشته‌اند که حجت الهی باطل و نابود است و حال آن‌که اگر در سخن گفتن به ما اجازه داده شود شک و تردید از بین می‌رود» (کمال الدین، ج2/430). اگر بخواهیم بیشتر به شرح و تفسیر جمله‌ی (حین تحمد) در این فراز از زیارت پی بریم، شایسته است به دعای افتتاح در شب‌های مبارک ماه رمضان که از خود آن حضرت به ما رسیده توجه کرده و تجلّی گونه‌های مختلف حمد را در کلام امام عصرS دریابیم. امام صادق ع در باره‌ی حمد حضرت ولی عصرS در موقع ظهور می‌فرمایند، که آن حضرت به تنهایی وارد کعبه شده و چون شب فرامی‌رسد جبرییل و میکاییل و فرشتگان در صف‌های متشکّل بر او فرود آیند. آن‌گاه جبرییل عرضه می‌دارد «یَا سَیِّدی قَوْلُکَ مَقْبولٌ وَ اَمْرُکَ جَائِزٌ»؛ سرورم، فرمانت پذیرفته و دستورت اجرا می‌شود. پس از آن حضرت دست به صورت می‌کشند و می‌فرمایند: «اَلْحَمْدُ لله ِالَّذِی صَدَقَنا وَعْدَه وَ اَوْرَثَنَا الاَرْضَ نَتَبَوَّءُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءَ فَنِعْمَ اَجْرُ الْعَامِلِین»؛ حمد خدای را که به وعدة خود دربارة ما وفا کرد و زمین را میراث ما ساخت، هر جای بهشت را که بخواهیم منزلگاه خود قرار می‌دهیم، پاداش عمل‌کنندگان چه نیکوست. در آن وقت بین رکن و مقام می‌ایستد و فریاد می‌کشد: ای نقبای من (فرماندهان ارتش من) و ای کسانی که خداوند شما را (پیش از ظهورم) برای یاری من بر روی زمین ذخیره کرده، با خواست و رغبت نزد من آیید. با آن صدای حضرت، در یک چشم به هم زدن آن‌ها حاضر می‌شوند (بحارالانوار، ج53/7).

«اَلسَّلامُ عَلَیْکَ حینَ تَسْتَغْفِر»

استغفار از ریشه‌ی غَفَر، به معنای پوشانیدن و مستور نمودن است و در اصطلاح، آمرزش خواهی و پوزش طلبی و درخواست عفو و بخشایش الهی و محو آثار گناهان کوچک و بزرگ است. استغفار، از لوازم ایمان و از مهم‌ترین و برترین عبادات و اذکار بوده و نتایج آن بسیار است.

علی ع فرمودند: «در زمین دو وسیله‌ی ایمنی از عذاب بود یکی پیامبر خدا ص  که برداشته شده؛ بر شما باد، وسیله ایمنی دوم و آن را از دست ندهید که بر جای مانده و آن استغفار است» (نهج البلاغه، کلمات قصار88).

افراد زیادی به اهل بیت ع مراجعه می‌کردند و از تنگی روزی، مرض، قحطی و... گلایه داشتند، به همه دستور استغفار می‌دادند. در روایات و ادعیه‌ی معصومین ع آمده است که این بزرگواران، هم خود استغفار می‌کردند و هم امر به استغفار می‌نمودند. با اینکه عصمت ایشان در مذهب شیعه ثابت و مسلّم و غیر قابل مناقشه می‌باشد. چه بسا هر روز هفتاد بار یا بیشتر استغفار می‌نمودند شاید به جهت صعود به قله‌های بلند تقرب و محبت و یقین و مراتب بلند معرفتی که داشتند به عظمت پروردگار نظر نموده و خود را از انجام آنچه سزاوار ذات اقدس خداوند است عاجز و ناتوان می‌دیدند و خویشتن را در معرفت و عبادت مقصّر دانسته و به درگاه خداوند عرضه می‌داشتند «سُبحانَکَ مَا عَرَفناکَ حَقَّ مَعرِفَتِک وَ مَا عَبَدناکَ حَقَّ عِبَادَتِک»(مرآه العقول، ج12/155) و شاید استغفار این بزرگواران از گناهان درباره‌ی پیروان و شیعیانشان باشد مثل پدری که از بدی فرزندش اظهار شرمساری و عذرخواهی دارد.

پس سلام ما به محضر مولایمان امام زمانS در حین استغفار برای این است که هنگام استغفار، ما را در نظر آورد، آن پدر مهربان برای ما طلب آمرزش نماید و عرضه می‌داریم: «یَا اَبانا إستَغفِر لَنا ذُنُوبَنا إنَّا کُنَّا خَاطِئین» (یوسف/ 97)؛ ای پدر جان، برای گناهان ما آمرزش بخواه که ما گناهکار بوده‌ایم.