سمیه براتی مقدم
کارآفرینی خانگی راه حل اشتغال بانوان…
از اوایل قرن بیست و یکم با پدیده‌ی جدیدی در کشورهای در حال توسعه با عنوان «مشارکت اقتصادی زنان در جامعه اقتصادی کشور» مواجه شده‌ایم که این امر موجب تحولاتی عمیق در رابطه‌ی زنان ومردان و نیز ظهور مسائلی جدید در خانواده شده است. در ایران نیز با پیروزی انقلاب اسلامی و بازتعریف نقش زن در فضایی که توأم با حفظ شخصیت انسانی اوست، به ارائه‌ی راهکارهایی برای ایفای نقش اقتصادی زنان در کنار ایفای سایر نقش‌ها بر اساس مبانی اسلامی نیاز احساس می‌شود. این ضرورت به خصوص در دوران جنگ اقتصادی همه جانبه اهمیت بیشتری نیز دارد؛ چرا که امروزه زنان توانایی‌هایی دارند که امکان ایفای نقش ایشان در جهاد اقتصادی را پررنگ می‌کند. بنابراین استفاده از راهکارهایی برای فعال سازی این ظرفیت مبتنی بر الگوهای اسلامی ایرانی مانند ترویج کارآفرینی خانگی که بیشترین هم سنخی با تعالیم اسلامی و نیز شرایط اقتصادی کشور را دارد، امری ضروری است.
الف. کار و تلاش زنان در تعالیم اسلامی
در اسلام تشویق به کار و تلاش و فعالیت‌های اقتصادی، یکی از اصول اساسی زندگی است. در روایات زیادی از امامان بر این موضوع تأکید شده است که انسان برای تأمین معاش خود و استفاده از توانایی خدادادی باید به فعالیت‌های حلال اقتصادی بپردازد. به عنوان نمونه کار و اشتغال در اندیشه‌ی الهی امام رضا (ع) به عنوان ضرورتی تکوینی و تکلیفی تشریعی مطرح شده است (مروت، ۱۳۸۶، ص۷). کار برای انسان مثل همه‌ی ضرورت‌های زیستی، ضرورتی طبیعی دارد، که در صورت عدم توجه به آن، انسان دچار آسیب‌های جدی جسمی و روانی می‌گردد و بیکاری موجب سستی و ناتوانی جسمی و افسردگی و روان نژندی او می‌گردد و این امر به واسطه‌ی انسان بودن است و طبعاً جنسیت در آن نقشی ندارد.
از نظر اسلام تفاوتی میان زن و مرد از حیث فعالیت‌های اقتصادی به صورت کلی وجود ندارد. چرا زن و مرد در گوهر انسانی خود با یکدیگر برابرند و هر چه که موجب رشد و تعالی نوع انسان می‌شود، برای هر دوجنس مورد توجه است. البته تناسب با ساختارهای روحی و انگیزشی جنس‌های مختلف نیز موضوعیت دارد و می‌بایست در فعالیت‌های اقتصادی مانع از بهره‌کشی‌های رایج از زنان شد.
قرآن کریم کسب و تلاش اقتصادی زنان و مردان را تأیید کرده و مالکیت آنان را بر آن مترتّب ساخته است: «لِلرِّجالِ نَصیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ» ( نساء/۳۲)؛ برای مردان از آنچه کسب کردهاند بهرهای است و برای زنان [نیز] از آنچه کسب کردهاند بهرهای است. اشتغال زنان در عصر پیامبر به شکلی گسترده به چشم میخورد به طوری که در تمام شغلهای رایج آن زمان، زنان حضور داشتند. زینب، دختر جحش به صنایع دستی اشتغال داشت (ابناثیر، ۱۳۸۵ق، ج5، ص ۵۶۵). زنی به نام زینب پزشک قبیله‌ی بنیداوود بود(علی بغداد، ۱۹۹۳ق، ج ۴، ص ۶۲۰). زنانی بسیار به امر شبانی و دامداری اشتغال داشتند مانند سلامه و امهانی (ابناثیر، همان، ص ۴۷۷) و زنانی چون قیله (مادر بنی نمار) به تجارت اشتغال داشتند (ابن اثیر، همان، ص ۵۳۵) و این نشان می‌دهد که اسلام نه تنها مانع فعالیت اقتصادی زنان نشده است بلکه زمینه را برای استفاده‌ی شایسته از ظرفیت زنان نیز فراهم آورده است.
البته اسلام به واسطه‌ی سرشت جمالی زن قوانین را به گونه‌ای تنظیم کرده است که فشار تأمین معاش خانوار بر دوش زن نباشد، چرا که زن را مایه‌ی طراوت زندگی و نه کارپرداز آن می‌داند و سعی دارد تصویر زن در زندگی را متناسب با ساختار روحی و جسمی او قرار دهد. در تقسیم کار خانوادگی در زندگی حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) امور بیرون منزل را به مرد و درون خانه آن را به زن وامی‌گذارد؛ ولی در عین حال تمام حقوق مالکیت را برای زن قایل است و امکان کار بیرون را نیز برای او فراهم آورده است؛ خطبه‌ی مشهور فدکیه نیز که در حقیقت برای روشن نمودن مرز اسلام ناب از اسلام ارتجاعی است، ظاهراً در قالب دفاع از میراث و مایملک حضرت فاطمه (س) بوده است. پس می‌توان ادعا نمود اسلام، نه تنها با فعالیت اقتصادی زنان مخالف نیست بلکه از آن حمایت می‌کند و زمینه‌ی فعالیت سالم زن، بدون صدمه زدن به شخصیت و وظایف وی را فراهم می‌آورد.
ب. فعالیت اقتصادی زنان در اسناد بالادستی جمهوری اسلامی
مبتنی بر همین دید اسلامی است که قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران حق فعالیت اقتصادی را برای زنان مجاز دانسته و درعین حال وظایف اصلی آن یعنی حفظ و تقویت کیان خانواده تأکید نموده است. بر همین اساس شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۷۰ سیاست های اشتغال زنان در جمهوری اسلامی ایران را تدوین کرد که ذکر خلاصه ای از آن سیاست ها می‌تواند مفید باشد: ۱. با توجه به قداست مقام مادری و تربیت نسل آینده و مدیریت خانه و با عنایت به نقش زنان در فرایند رشد فرهنگی و توسعه‌ی اقتصادی، باید ارزش معنوی و مادی نقش زنان در خانواده و کار آنان در خانه در نظر گرفته شود. ۲. اشتغال بانوان در مشاغل فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی و اداری از جمله شرایط و لوازم تحقّق عدالت اجتماعی و تعالی جامعه است و باید به آن وقع لازم گذاشته شود. ۳. شرایط و محیط کار اجتماعی بانوان باید به گونه‌ای مهیا باشد که زمینه‌ی رشد معنوی، علمی و حرفهای آنان فراهم شود و به دیانت، شخصیت، منزلت و سلامت روحی، فکری و جسمی آنان لطمه ای وارد نیاید. ۴. با توجه به نقش زنان در پیشرفت اجتماعی و توسعه‌ی اقتصادی و به عنوان نیمی از جمعیت، باید تسهیلات لازم برای اشتغال آنان از سوی دستگاه های اجرایی فراهم آید و برنامهریزیهای مناسب حسب اولویت صورت گیرد و به علاوه، قوانین و امکانات فوق العادهای نیز برای اشتغال زنان تا سرحد رفع نیاز در نظر گرفته شود و زنان نیز مانند مردان قادر باشند بدون تبعیض، شغل مطلوب خود را به دست آورند. ۵ . با توجه به اهمیتی که نظام جمهوری اسلامی ایران به استحکام بنیان خانواده و نقش تربیتی و سازنده‌ی زنان در خانه قایل است، مقررات و تسهیلات لازم برای این امر در سیاست‌های اشتغال فراهم گردد. بنابراین از نگاه اسناد بالادستی، تفاوتی در حقوق انسانی بین زن و مرد نیست؛ زیرا که هر دو انساناند، پس زن حق دخالت در سرنوشت خویش و انجام فعالیت‌های اقتصادی را همچون مردان دارد.
ج. اشتغال زنان، چالش‌ها و ظرفیت‌ها
مطابق آمار موجود در اغلب اوقات، زنان فرصت‌های کاری کمتری دارند و با حقوق و دستمزد کمتری به کار مشغول می‌شوند. از سوی دیگر ایجاد یک کسب و کار مستقل نیز به واسطه‌ی هزینه‌های سنگین برای اکثر بانوان مقدور نیست؛ چرا که دسترسی به اعتبارات بانکی در گروی وجود وثیقه است و هزینه‌های سنگین آغاز فعالیت اقتصادی مانند هزینه‌های بسیار سنگین اجاره یا خرید مراکز کسب وکار خصوصاً در کلان شهرها مانعی جدی برای ایجاد کسب و کار است. به علاوه مسائل فرهنگی در خصوص اشتغال زنان نیز وجود دارد. توجه و علاقه‌ی خاص زنان ایرانی به مسائل تربیتی و فرهنگی فرزندان، در کنار بی‌علاقگی مردان به اشتغال زنان بیرون از منزل، به عنوان موانعی جدی در مسیر تحقق علاقه بانوان برای بروز خلاقیت‌های خود در عرصه خدمت به جامعه از طریق فعالیت‌های اقتصادی رخ می‌نماید که ضرورت دارد با استفاده از رویکردهای نوآورانه در استفاده از ظرفیت‌های موجود راهی برای آن یافت.
یکی از این ظرفیت‌ها، افزایش زنان تحصیل کرده و آشنا با وسایل نوین ارتباط جمعی است که می‌توانند از ظرفیت فضای مجازی برای کسب درآمد و یا توسعه کسب و کار خود استفاده کند. این فرصت به بانوان اجازه می‌دهد تا با حضور در منزل و با استفاده از امکانات خانه‌ی خود اقدام به فعالیت مولد نمایند و یا بر بستر فضای مجازی محصول عینی خود را به مشتری برسانند و یا اساساً محصولی نوآورانه در فضای مجازی تولید نمایند. به همین دلیل به نظر می‌رسد که کارآفرینی خانگی به عنوان راه حلی مناسب توجیه یابد و از این مسیر علاوه بر اشتغال زنان به اقتصاد ملی نیز کمک شود.
د. کارآفرینی خانگی
کسب وکار خانگی در ایران سابقه‌ای دیرینه دارد. بسیاری از صنایع دستی که امروزه هم وجود دارند، در محل سکونت تولید می‌شده‌اند. بنابراین کسب وکار خانگی پدیده‌ی جدیدی نیست؛ بلکه در نتیجه‌ی تغییر و تحول در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی، امروزه توجه بیشتری به آن شده است. قابلیت‌های متعدد مشاغل خانگی، با استفاده از پیشرفت فناوری اطلاعات افزایش یافته است و نوع جدیدی از مشاغل خانگی ایجاد شده که نیازمند مهارت و تخصص‌های مربوط به رایانه است و یا بر اساس توانایی‌های تحصیلی فرد خدماتی ایجاد شده که قبل از آن سابقه‌ای نداشته است و این امر نشانگر اهمیت و جایگاه مهم کارآفرینان خانگی در جامعه و اقتصاد است.
مشاغل خانگی مزایا و منافع متعددی را به همراه دارد، مثلا کسب و کار خانگی هزینه‌های راه اندازی کسب و کار و اجاره‌ی محل کسب را کاهش می‌دهد و محیط خانه در عمل می‌تواند نقش کارگاه تولیدی را انجام دهد. علاوه بر آن به واسطه‌ی از بین رفتن رفت و آمد به محل کار که بر کیفیت و کارایی مشاغل تأثیرگذار است در مشاغل خانگی نوعی از صرفه‌جویی را شاهد خواهیم بود. به علاوه از جهات تربیتی تأثیرات مهمی را بر خانواده خواهد گذاشت، چرا که کسب و کار در منزل هیچ محدودیتی برای زنان ایجاد نمی‌کند، آن‌ها در عین اینکه امور منزل را اداره می‌کنند و به تربیت و پرورش فرزندان خود می‌پردازند، بخشی از اوقات فراغت خود را به کار خانگی اختصاص می‌دهند و از این جهت می‌توانند هزینه‌های زندگی را کاهش دهند و درآمد خانواده را بالابرند. بنابراین می‌توان گفت که توسعه‌ی کارآفرینی خانگی می‌تواند منجر به افزایش کیفیت زندگی و نیز افزایش کمیت تولیدات ملی گردد و از این رو حمایت و ترویج آن امری ضروری است.
منابع
* قرآن کریم
۱. ابن اثیر جزنی؛ الکامل فی التاریخ، بیروت، دارالطباعه و النشر، ۱۳۸۵ ق.
۲. علی بغداد، جواد؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج ۴، الجامعه بغداد، ۱۹۹۳ق.
۳. مروت، طیبه؛ تأمین رفاه خانواده در اندیشه حضرت رضا (ع)، نشریه حریم، ۱۶/۶/۱۳۸۶.
