گروه تنظیم آثار استاد طاهایی
استاد طاهایی )رحمه الله علیها) در دهه‌ی ۸۰ سلسله درس‌هایی پیرامون گستره‌ی حقوق و چگونگی اجرای آن در خانواده و جامعه ارائه نموده‌اند.
مقاله‌ی حاضر بخشی از این سلسله مباحث است که دیدگاه اسلام پیرامون چگونگی رعایت حقوق از کوچک‌ترین واحد اجتماعی یعنی خانواده تا همسایه و تمام افراد جامعه را معرّفی می‌کند.
از دیدگاه ایشان رعایت حقوق در همه‌ی ابعادش منجر به وحدت و یکپارچگی امت میشود و راه رسیدن به آن، جاری کردن احسان و نیکی در همه‌ی شریان‌های اجتماع است. در این نگاه همه‌ی افراد، خیرخواه یکدیگر بوده و باید در نهضت خدمت رسانی از هیچ کاری دریغ ننمایند. در حوزه‌ی خانواده تأکید ایشان بر متقابل بودن وظایف است. بدین معنا که والدین وظایف خود را درباره‌ی فرزندان به نحو احسن اجرا کنند و فرزندان در زمینه‌ی رعایت حقوق پدر و مادر کوتاهی از خود نشان ندهند.
مسلم است تحقق چنین برنامه‌ای جامع در کمک رسانی و رعایت حقوق دیگران، نیازمند آگاهی و بصیرت بوده و اجرایی شدن آن جامعه‌ای با امنیت و آرامش ایجاد می‌کند.
خاستگاه رعایت حقوق
اسلام سعی بر وحدت و یکپارچگی امت دارد و می‌خواهد همه‌ی افراد از پدر و مادر، فرزندان و همسایگان تا دیگر اعضای جامعه‌ی اسلامی از انس و آرامش برخوردار بوده و یکدیگر را در نیکی و احسان یاری دهند.
خشت اول بنای اجتماع در خانه بین والدین و فرزندان گذاشته میشود. وحدت اجتماع از وحدت خانه آغاز میشود.
ازدواج پیوند مقدس الهی است که اتحاد را بین زن و مرد پدید می‌آورد و حاصل آن، صفای اخلاق، پاکی، صداقت، نسل سالم و… است.
ساختن جامعه‌ای سالم در گرو رعایت حقوق والدین، فرزندان، همسایگان، شهروندان و دیگر اقشار جامعه است که هر یک از افراد به نوعی با آن‌ها تعامل و معاشرت دارند.
معرفی اعضای جامعه و خانواده
قال رسول الله (ص): «رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً أَعَانَ وَالِدَهُ عَلَى بِرِّهِ رَحِمَ اللَّهُ وَالِداً أَعَانَ وَلَدَهُ عَلَى بِرِّهِ رَحِمَ اللَّهُ جَاراً أَعَانَ جَارَهُ عَلَى بِرِّهِ رَحِمَ اللَّهُ رَفِیقاً أَعَانَ رَفِیقَهُ عَلَى بِرِّهِ رَحِمَ اللَّهُ خَلِیطاً أَعَانَ خَلِیطَهُ عَلَى بِرِّهِ رَحِمَ اللَّهُ رَجُلًا أَعَانَ سُلْطَانَهُ عَلَى بِرِّهِ» (ابن بابویه (للصدوق)، ۱۳۷۶، ص ۲۸۸)؛ خداوند رحمت کند فرزندی را که به والدین نیکی نموده و آن‌ها را در خیر یاری کند. رحمت خدا بر پدری که فرزند خویش را در نیکی یاری کند. رحمت خدا بر همسایه‌ای که در کارهای خیر به دیگری یاری رساند و به معاونت همسایه بپردازد. رحمت خدا بر دوست و رفیقی که به رفیق خویش مدد نماید. رحمت خدا بر کسی که با همکاران خویش تشریک مساعی نماید. رحمت خدا بر کسی که به حکومت یاری و مدد رساند.
با توجه به حدیث فوق، گستره‌ی خانواده و معیار تعامل افراد جامعه با یکدیگر روشن می‌گردد چه بسا در تعاریف کنونی از خانواده فقط زن وشوهر، اعضای آن به شمار آیند امّا در کلام معصومین (ع) دایره بسیار وسیع‌تر است و شامل زن و شوهر و فرزندان آن‌ها، پدر و مادر زن و شوهر می‌گردد.
پدر و مادر شوهر، هم چنین پدر و مادر زن حق پدری و مادری به گردن عروس و داماد دارند. یعنی دختری که با مردی ازدواج می‌کند اضافه بر حق شوهر، دو نفر دیگر به گردن او حق دارند نظیر حق والدینش البته با رتبه‌ی پایین‌تر و ضعیف‌تر.
از لحاظ عقل و عاطفه و وجدان، مسأله قابل درک است. مادری که زحمت کشیده فرزندی را به سن جوانی رسانده حالا موقعی شده که باید از این ثمره‌ی زندگی‌اش نتیجه‌ی مادی و معنوی ببرد.
پیامبر اکرم(ص) بسیار زیبا در این روایت جایگاه یک یک افراد را بیان فرموده‌اند که در ادامه به طور مختصر با هر یک از گروه‌ها آشنا می‌شویم.
وظایف متقابل والدین و فرزندان
بنابر حدیث نبوی چتر رحمت خدا بر سر فرزندی است که به والدین نیکی نموده و به آن‌ها خیر می‌رساند و نیز رحمت پروردگار شامل پدر و مادری است که فرزند خویش را در نیکی یاری کرده‌اند.
در توضیح این فراز از حدیث شریف می‌توان گفت: پدر و مادر باید در تربیت فرزندشان نهایت سعی را داشته باشند. او را خداشناس و موحد واقعی تربیت نمایند به طوری که هیچ گاه کاری که خدا را به غضب می‌آورد، انجام ندهد. ثمره‌ی چنین تربیتی این است که فرزند به پدر و مادرش احسان می‌کند و در این صورت مشمول رحمت پروردگار میشود.
از نظر اسلام وظایف، متقابل است و آن چنان نیست که تنها پدر و مادر موظف باشند مانند یک خدمتکار فقط در خدمت فرزند، روزگار خود را سپری نمایند. آری کودکان جذب کننده‌ی نیروها و تلاش‌های والدین بوده و هستند. پدران و مادران بخش اعظم عمر خود را در راه رشد و اعتلای حیات کودکانشان صرف می‌کنند و فرزندان در قبال آن‌ها نیز وظایفی دارند به خصوص در سنین رشد و بعد از ازدواج نباید والدین را از یاد ببرند.
خواهران عزیز! اگر شما خواهان سعادت شوهرتان هستید باید وادارش کنید هر چه بیشتر به والدین نیکی کند تا بیشتر مشمول رحمت الهی واقع شود و امور دنیا و دین او اصلاح گردد.
تربیت صحیح فرزند در زمینه‌های عبادی، اخلاقی و رفتاری او را با وظایفش آشنا نموده و آنان را به گونه‌ای می‌سازد که برخورد مناسب با والدین در همه‌ی احوال و شرایط داشته و متواضعانه بال و پر خود را زیر پای آن‌ها بگسترانند.
چنین فرزندانی نگاه با محبت و رأفت به والدین داشته و مراقب هستند که حتی صدایشان از صدای پدر و مادر بلند‌تر نشود.
اگر خانواده‌ها ثمره و برکات تربیت بر محور دستورات ائمه‌ی هدی را بدانند، هیچ گاه از محورهای دستورات ایشان جدا نمی‌شوند. امام سجاد (ع) پیرامون حق فرزند می‌فرمایند: «أَمَّا حَقُ وَلَدِکَ فَتَعْلَمُ أَنَّهُ مِنْکَ وَ مُضَافٌ إِلَیْکَ فِی عَاجِلِ الدُّنْیَا بِخَیْرِهِ وَ شَرِّهِ وَ أَنَّکَ مَسْئُولٌ عَمَّا وُلِّیتَهُ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ الدَّلَالَهِ عَلَى رَبِّهِ وَ الْمَعُونَهِ لَهُ عَلَى طَاعَتِهِ فِیکَ وَ فِی نَفْسِهِ فَمُثَابٌ عَلَى ذَلِکَ وَ مُعَاقَبٌ فَاعْمَلْ فِی أَمْرِهِ عَمَلَ الْمُتَزَیِّنِ بِحُسْنِ أَثَرِهِ عَلَیْهِ… » (حرانی، ۱۴۰۴، ص۲۶۳)؛ امّا حق فرزندت آنست که بدانی از توست و در این دنیا به تو وابسته است خوب باشد یا بد. تو مسئولی در سرپرستی او با پرورشی خوب و راهنمایی او به پروردگارش و کمک او به طاعت وی درباره‌ی خودت و درباره‌ی خودش و بر عمل او ثواب بری و در صورت تقصیر کیفر شوی. پس درباره‌ی او کاری کن که در دنیا حسن اثر داشته باشد (تحف العقول، سخنان امام سجاد(ع)، رساله‌ی حقوق).
حقوق شهروندان
جامعه‌ای زیر چتر رحمت پروردگار زندگی می‌کند که وظایف خود را نسبت به اقشار مختلف به نحو احسن به انجام برساند. در خارج از فضای خانه و خانواده بیشترین کسانی که با آن‌ها تعامل و معاشرت داریم شامل این گروه‌ها می‌شوند: همسایگان، رفقا و دوستان، همکاران، دولت مردان که در حدیث پیامبر اکرم (ص) بدان‌ها اشاره شده است.
۱. همسایگان: اولین گروهی که رسول خدا (ص) در حدیث به آنان اشاره نموده همسایگان هستند. پیامبر(ص) می‌فرمایند: «رَحِمَ اللَّهُ جَاراً أَعَانَ جَارَهُ عَلَى بِرِّهِ…» (ابن بابویه (للصدوق)، ۱۳۷۶، ص ۲۸۸)؛ خدا رحمت کند همسایه‌ای را که در کار خیر به دیگری یاری برساند و به معاونت همسایه بپردازد.
عزیزان همسایه تنها آن نیست که در خانه یا کنار خانه باشد. تا چهل خانه همسایه‌اند بلکه از آن بیشتر همه‌ی مردم یک شهر همسایه‌اند و باید به یکدیگر خیر برسانند.
پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌فرمایند: مال شما این قدر نیست که بتوانید با مال به همه‌ی خَلق، احسان کنید ولی با اخلاق نیک می‌توانید به همه احسان نمایید (ر.ک: تفسیر منهج الصادقین، ج۹، ص۳۷۲).
اگر هیچ کاری برای رفع گرفتاری از دست ما بر نیاید وظیفه داریم برایشان دعا کنیم به خصوص در نیمه شب‌ها.
خیرخواهی نسبت به همسایگان گاهی با مال است و گاهی با عمل. یک همسایه می‌تواند از نظر اخلاق، تقوی، عفت و حجاب چنان عمل کند که دیگران از او درس عملی بگیرند.
پدر و مادرها باید به این فکر باشند در جایی خانه بگیرند که همسایه برای بچه‌های آن‌ها بدآموزی نداشته باشد. با توجه به حدیث نبوی می‌توان گفت همسایه‌ای که بی بندوباری، بداخلاقی و فساد را عملاً به دیگران نشان بدهد مسلماً از رحمت خدا دور میشود.
۲. دوستان: در ادامه‌ی حدیث رسول اکرم(ص) می‌فرمایند: رحمت خدا بر دوست و رفیقی که به رفیق خودش در کار خیر مدد نماید.
عزیزان با هر کسی که رفیق و دوست می‌شویم و معاشر و مصاحب هستیم او را به یاد خدا بیندازیم. حواریون از حضرت عیسی(ع) سؤال کردند: «… قَالُوا یَا رُوحَ اللَّهِ فَمَنْ نُجَالِسُ إِذاً قَالَ مَنْ یُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ رُؤْیَتُهُ وَ یَزِیدُ فِی عِلْمِکُمْ مَنْطِقُهُ وَ یُرَغِّبُکُمْ فِی الْآخِرَهِ عَمَلُهُ» (حرانی، ۱۴۰۴، ص۴۴)؛ با چه کسی همنشینی کنیم؟ فرمود: کسی که سه صفت داشته باشد: اول به او نگاه می‌کنی به یاد خدا بیفتی. دوم این که سخن که می‌گوید به علم تو بیفزاید. سوم عمل او یاد آخرت را در تو زیاد کند.
۳. همکاران: یکی دیگر از گروه‌هایی که با آن‌ها برخورد و تعامل داریم، شریکان و همکاران است. این گروه در کلام پیامبر خاتم (ص) نیز مورد توجه قرار گرفته‌اند. می‌فرمایند: رحمت خدا بر کسی که با شرکاء و همکاران خویش تشریک مساعی کند.
گاهی اتفاق می‌افتد که در یک مسأله‌ی خاصی از دست شما کاری ساخته است که از دست همکار شما ساخته نیست، این جا او را یاری کنید و نگویید من این کار را کردم. اگر من نبودم تو نمی‌توانستی. قرآن می‌فرماید: «لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى»(بقره/۲۶۴)؛ صدقات خودتان را با منت گذاری و آزاردادن از بین نبرید. بدانید رحمت برای کسی است که عمل نیک خودش و خدمتی را که انجام می‌دهد با منت و اذیت از بین نبرد.
۴. دولتمردان: در جمله‌ی پایانی حدیث، رسول خدا(ص) رحمت را برای کسانی می دانند که به حکومت یاری و مدد رسانند. این خیلی مهم است و وظیفه‌ی فرد فرد مسلمان‌هاست. قرآن می‌فرماید: «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ»(توبه/۷۱)؛ مردان مؤمن و زنان مؤمن اولیای یکدیگر هستند امر به معروف نموده و نهی از منکر می‌نمایند.
در این جامعه یک نوع نظارت همگانی و عمومی نسبت به مسائل اجتماعی وجود دارد که در رأس آن‌ها حکومت است. وظیفه‌ی فرد فرد ما در حکومت اسلامی چنین است. مردم نباید نسبت به مسئولیت اجتماعی‌شان بی تفاوت باشند.
حاصل سخن اینکه جامعه‌ی سالم، پویا و زنده نیاز به اتحاد دارد. خشت اول بنای اجتماع در خانه بین فرزندان و والدین گذاشته میشود و به دنبال آن در اجتماع تحقق می‌یابد.
روی سخن ما با متدینین است؛ به فکر کمک و یاری به یکدیگر باشیم و مسئولیت خود را نسبت به افراد خانواده و جامعه نادیده نگیریم و حقوق همه‌ی اعضای جامعه را رعایت کنیم.
منابع
* قرآن کریم
۱. ابن بابویه، محمد بن على، الأمالی( للصدوق)، تهران، چاپ ششم، ۱۳۷۶.
۲. حرانى ابن شعبه، حسن بن على، تحف العقول، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۴.
