آموزش خوبی و شناساندن بدی به کودکان

هانیه درجاتیانی

کودک به دنیا می­آید در حالی که از تمام آگاهی­ها و اطّلاعات مربوط به این جهان و جهان بعدی عاری است.

والدین و مربّیان از روحیه­ی غالب کودک، یعنی بازی می­توانند به عنوان یکی از مهم­ترین ابزار تربیت وی استفاده کنند. چرا که بازی روش مناسبی است که می‏توان با آن واجبات، مستحبّات، محرّمات و مکروهات را به کودک آموزش داد.

در ادامه طریقه‌ی آموزش و امر به معروف و نهی از منکر برای کودکان در قالب بازی و مثال تدوین شده است که قبل از آن ذکر نکاتی ضروری است:

– در هنگام این بازی‏ها مربّی و والدین باید ذوق و سلیقه و ابتکار عمل و حوصله داشته باشند.

– سعی کنند یکنواخت صحبت نکنند بلکه لحن و تُن صدای خود را تغییر دهند، از کلمات زیبا استفاده نمایند.

– لازم نیست بازی ‏ها را دقیقاً با همان موضوع و شیوه که در این‏جا آمده اجرا کنند. می‏توانند بنا بر نیاز تربیتی دینی، سلیقه و حالت تأثیر‏پذیری کودک خود، در آن تغییراتی ایجاد کنند.

این بازی‏ ها شما را راهنمایی می‏کنند و پیشنهادهایی را ارائه می ‏دهند؛ امّا مهم‏تر از همه چگونگی رویکردی است که شما در حین بازی انتخاب می ‏کنید. شما می‏توانید با رفتاری حمایتی، مثبت و آرام، پیشرفت کودکان را تسهیل کنید (تایزش، ۱۳۷۳، ص ۱۵).

آموزش فضایل اخلاقی

الف. راست­گویی

راست­گویی از صفات پسندیده‏ای به شمار می‏ آید که هر انسانی مایل است آن ‏را داشته باشد و سخنانی را که می‏شنود، راست تصوّر کند(وفائی، ۱۳۸۷، ص ۲۰۸). اگر کودک را به حال خود بگذارند، طبعاً راست­گو تربیت می ‏شود. علل و عوامل خارجی است که او را از فطرت خدادادی منحرف ساخته، به دروغ‏گویی می‏کشاند. از این‏رو پرورش راست­گویی را نمی‏توان نادیده گرفت یا آن را به زمان بزرگی حواله داد (همان، ص ۱۶۳-۱۶۴).

بازی در این‏ زمینه به ‏عنوان نمونه:

نام بازی: آینه بازی

وسایل مورد نیاز: دو عدد آینه متناسب با قد کودک (اگر تهیه‌ی آینه متناسب با قد کودک مقدور نبود می‏توانید از آینه در سایز کوچک استفاده کنید، به اندازه‏ای که دست کودک در آن دیده شود).

شرح بازی: چند کودک را به نوبت جلوی آینه بیاورید. از آن  ‏ها بخواهید تعدادی حرکت دلخواه انجام دهند بعد از کودکان بپرسید آیا آینه عین همان کارها را نشان داد. آیا حقیقت را نشان داد. حرکتی را اشتباهی نشان نداد. آفرین بچه‏ها آینه راست­گو است دروغ ندارد. بچّه‏ ها کدام یک از شما راست‏گویی را می ‏تواند تعریف کند؟ درست است؛ راست­گویی یعنی گفتن حقیقت. حالا شما هم به گروه‏های دو نفره تقسیم شوید، افراد هر گروه روبه‌روی هم بایستند، یک نفر آینه می‌شود و نفر دیگر هم خود را در آینه می ‏بیند. هر کاری که دوستتان انجام می‏ دهد آینه هم باید انجام بدهد. یادتان باشد سعی کنید مثل آینه دقیقاً همان‏ کار را انجام دهید؛ زیرا آینه فقط واقعیت را نشان می ‏دهد دل‏ های شما هم مانند آینه شفّاف و صادق است و… مربّی باید متناسب با درک و سنّ کودک درباره‌ی راست­گویی صحبت کند (تیلمن دایان و دیگران، ۱۳۸۷، ص ۸- ۹-۱۳).

 ب. حـجـاب

 برای آموزش رعایت حجاب به کودکان، پسندیده است آنان را از خردسالی با تشویق و مهربانی و به صورت غیرمستقیم به این کار تمرین دهند (ر.ک: همان، ص ۳۵).

بازی به عنوان ‏نمونه در این ‏زمینه:

نام بازی: خاله ‏بازی

وسایل مورد نیاز: هر چه باشد.

شرح بازی: مادر با کودک خود مشغول خاله‏ بازی می‏شود که زنگ به صدا در می‏آید. مادر آیفون را برمی‏دارد، دخترم دوست باباجون هستند، چادرم کجاست؟ آخه دوست بابا نامحرم هستند. دوست بابا داخل می‏ آیند و در رابطه با کار با پدر صحبت می‏کنند و ادامه‌ی ماجرا و… می‏توان قصّه را متناسب با فضا و درک خود کودک ادامه دارد. هم‌چنین می ‏توانید از او بپرسید دختر عزیزم موهایم بیرون نیامده است؟ و… این نکات خود پیام غیرمستقیم تربیتی تمرین حجاب می ‏باشد.

البته این بازی را می‌توان برای اکثر آموزش ‏های اخلاقی به کار برد.

ج. وفـای به عهـد

از مسائلی که وجدان و فطرت هر انسانی با آن آشناست و نیکی آن را درک می‏ کند، مسئله‌ی «وفای به عهد» است. هر فرد با هرگونه مذهب و مرام و نژاد و رنگ و… خوب بودن وفای به عهد و ناپسند بودن پیمان‏شکنی را تصدیق می‏کند.

در فرهنگ قرآن و نظام اخلاقی اسلام، مسئله‏ی وفای به عهد از اهمیت ویژه ‏ای برخوردار است، تا آن‏جا که در قرآن کریم این مسئله از شرایط و ویژگی‏ های انسان مؤمن شمرده شده است (غرویان، ۱۳۸۵، ص ۹۱- ۹۲).

حضرت علی ع نیز فرمودند: «مِنْ دَلَائِلِ إِلْإِیمَانِ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ»(تمیمی آمدی، ۱۳۶۶، ص۲۵۲)؛ وفای به عهد از نشانه‏ های ایمان است.

لذا برای آن که وفاداری در جامعه احیا شود و به صورت یک وظیفه‏ی همگانی درآید، باید از زمان کودکی این خوی پسندیده را در نهاد کودکان پرورش داد تا به پیمان‏داری عادت کنند و خلف‏وعده را تخلّف از قانون فطرت بدانند.

بازی در رابطه با امانت‌داری و وفای عهد به ‏عنوان نمونه:

نام بازی: قصّه سازی

وسایل مورد نیاز: یک یا چند تصویر مرتبط به هم که گویای یک فضیلت اخلاقی است.

شرح بازی: مانند نمونه تصاویر ذیل که مرتبط به‏ هم هستند و یک رویداد اخلاقی را حکایت می‏کند به کودک نشان دهید. از کودک بخواهید برای تصاویر مورد نظر قصّه بسازد. شما هم در صورت نیاز اصلاحاتی به قصّه‌ی او اضافه کنید. بعد از اتمام قصّه‌ی کودک، درباره‌ی قصّه با کودک گفتگو کنید، (این بازی به صورت گروهی و تک نفره قابل اجراست) سؤالاتی را مطرح کنید: به نظر شما چرا این آقا پسر کتاب را در باران زیر کتش کرد؟ و… آفرین عزیزم پس ما باید از امانتی که در دست ما است به خوبی مراقبت کرده و سعی کنیم به موقع و سالم آن را به صاحبش برگردانیم تا به عهد‏ی که با هم بستیم عمل کرده باشیم، مگر نه؟ (با تأکید بگویید) و… احسنت مثل آقا پسری که به بهترین نحو از کتاب کتابخانه ‏ی مدرسه‏ اش مراقبت کرد و آن امانت را سالم به آن‏جا برگرداند (ر.ک: سپهریان و غضنفری، ۱۳۹۳، ج۱، ص ۳۳) و حدیثی کوتاه بیان کنید. مثلاً در رابطه با این تصاویر، حدیث امام صادقع: «…أَدَاءُ الْأَمَانَهِ إلَی الْبِرِّ…» (مجلسی، ۱۳۶۳، ج۷۲، ص۹۲)؛ ادا کردن امانت به سوی خوبی‏ها می‏برد.

شناسایی رذایل اخلاقی در کودک

الف. دروغ

از مسائل مهمّی که در فرهنگ و اخلاق اسلامی مطرح بوده و هست و در قرآن کریم و روایات پیشوایان دینی از آن سخن فراوان گفته شده است، مسئله‌ی دروغ‏گویی است(غرویان، ۱۳۸۵، ص ۳۷).

امام محمّد باقر ع فرمودند: «إنَّ الْکَذِبَ هُوَ خَرَابُ الْإِیمَان»(مجلسی، ۱۳۶۳، ج ۶۹، ص ۲۴۷؛ حسن دیلمی، ۱۴۱۲ ق، ج۱، ص۱۷۸)؛ دروغ پایه‌ی خرابی ایمان است.

دروغ‏گویی در همه‏ ی افراد و به ‏خصوص در کودکان از خطرات بزرگ است که متأسفانه دامن‏ گیر بسیاری بوده، در اثر تکرار و عمومیت آن در برخی موارد، گویا زشتی آن از بین رفته است(ر.ک: همان، ص ۳۷).

یکی از عوامل دروغ‏گویی در کودکان، ترس است. اگر کودک به سبب راست­گویی تنبیه شود، در آینده برای نجات و رهایی از مجازات به دروغ‏گویی دست می‏زند.

در نتیجه والدین نقش مهمّی در تکوین شخصیت فرزندان خود بازی می ‏کنند و این نقش در سال‏‏ های اوّلیه‏ ی تربیت کودکان ارزشی بسیار والا دارد.

برای آن‏که که فرزندان خود را راست‏گو تربیت کنیم، ابتدا می‏ بایست نسبت به اعمال خود نهایت دقّت را داشته باشیم و نیز در ارتباط خود با دیگران دقّت کنیم (ستایش، ۱۳۸۹، ص ۱۴۹- ۱۵۰).

ب. خـشم

خشم، تظاهری به احساس خصمانه نسبت به اشخاص و گاهی هم اشیاء است و این تظاهر به حقیقت چیزی جز اعلام وضع ناراحتی درون نیست (وفایی، ۱۳۸۷، ص ۱۸۸).

صفت غضب مانند صفات دیگر، از دوران کودکی مایه می‏‏گیرد. همه‏ ی انسان‏ ها از این غریزه برخوردارند، ولی شدّت و ضعف آن به اوضاع و شرایط محیط تربیت و رفتار پدر و مادر و سایر معاشران کودک بستگی دارد. والدین باید علّت خشم کودک را پیدا کنند و در صدد علاج آن برآیند (ر.ک: امینی، ۱۳۸۵، ص ۲۲۳- ۲۲۴).

ج. حسـادت

باید دانست که حسادت همچون دیگر صفات ناپسند ریشه‏ ی فطری ندارد، بلکه معلول عوامل محیطی و تربیت خاصّی است که در خانه، مدرسه و… زمینه‏ ی پیدایش آن به وجود می ‏آید. شاید بتوان در این‏جا نیز نقش مهم و اولیه را به پدر و مادر و محیط خانوادگی داد.

والدین محترم و مربّیان گرامی بایستی همواره این نکته را در نظر داشته باشند که کودکان دارای روحیه‌ی ظریف و عواطفی تحریک ‏آمیز هستند و کوچک‏ترین بی ‏توجّهی و یا کم‏ توجّهی به آنان، ممکن است عواقب سوء اخلاقی به دنبال داشته باشد (غرویان، ۱۳۸۵، ص ۸۲- ۸۳).

از این‏رو والدین گرامی باید در جهت شناخت منشأ حسادت و راه درمان آن کوشا باشند (ناظمی، ۱۳۹۱، ص ۱۶۴).

والدین گرامی در ضمن رعایت نکاتی از قبیل شناخت علل و درمان این رذیله‌ی اخلاقی می‏توانند برای متوجّه‏ کردن کودک به قبح این رفتار از داستان‏ ها و نمایش ‏ها و بازی‏ هایی که نشان می ‏دهد، رذایل اخلاقی نه تنها نتیجه‌ی مثبتی دربر نخواهد داشت بلکه چه آثار سوئی درپی دارد، کمک بگیرند.

منابع:

۱. امینی، ابراهیم، تربیت، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۵.

۲. تایزش، سارا، چگونه با کودک خود بازی کنیم؟، ترجمه‌ی سیامک رضا مهجور، شیراز، اسوه، ۱۳۷۳.

۳. تمیمی آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالحکم، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۶۶.

۴. تیلمن، دایان و دیگران، راستی (ارزش‏های زندگی ۶)، ترجمه‌ی ناصر یوسفی، شهره یوسفی، (مؤسسه پژوهشی کودکان دنیا)، تهران، افق، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ ش.

۵. دیلمی، حسن، ارشاد القلوب الی الصواب، ج۱، قم، شریف رضی، ۱۴۱۲ ق.

۶. سپهریان، زهره و غضنفری، راحله، درس نور، ج۱، تهران، فرهنگ منهاج، ۱۳۹۳.

۷. ستایش، نسرین، چگونگی رفتار با کودک و نوجوان از جنینی تا نوجوانی، چاپ سوم، شیراز، قشقایی، ۱۳۸۹.

۸. غرویان، محسن، تربیت فرزند با نشاط و سالم، قم، احمدیه، چاپ هفدهم، ۱۳۸۵.

۹. مجلسی، محمّد‏باقر، بحارالانوار، دوره‏ ی۱۱۰ جلدی، چاپ دوم، تهران، اسلامیه، ۱۳۶۳.

۱۰.  ناظمی، احمد، خدا را نقّاشی کن، مشهد، استوار، ۱۳۹۱.

۱۱. وفایی، اکرم، کودک مرواریدی در صدف زندگی، قم، منشور وحی با همکاری فاتح خیبر، چاپ دوم، ۱۳۸۷.