امر به معروف و نهی از منکر رمز حیات سیاسی و اجتماعی/گروه تنظیم آثار استاد طاهایی
دین مقدّس اسلام عالی‌ترین برنامه‌های حیاتی را برای بشر آورده است. استحکام بنای دین و ارزش‌های اسلامی به امر به معروف و نهی از منکر بستگی دارد.
قرآن کریم یکی از صفات برجسته‌ی امّت پیامبر خاتمص و مردان و زنان مؤمن را نظارت همگانی می‌داند. زیرا در فرهنگ اسلام بندگان خدا در جامعه اسلامی مانند یک پیکرند.
همه می‌دانند اگر یک عضو در بدن دچار بیماری شود دیگر عضوها نمی‌توانند از آسیب آن در امان بمانند؛ اجتماع نیز همین گونه است. مؤمنین نسبت به بیمارهای جامعه و فساد آن هیچ‌گاه بی‌توجّه نیستند و بر همین اساس تواصی به حق و صبر و امر به معروف و نهی از منکر را در صدر وظایف اجتماعی خود می‌دانند.
امر به معروف و نهی از منکر در قرآن
آیات قرآن کریم در این زمینه روشن و گویا است: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ… » (آل‌عمران/ ۱۱۰)؛ شما بهترین امتی بودید که به سود انسان‌ها آفریده شدید (چه این‌که) امر به معروف می‌کنید و نهی از منکر، و به خدا ایمان دارید.
در این آیه خداوند وجه امتیاز بهترین امّت بودن را در این می‌داند که آن جامعه دو وظیفه‌ی الهی را که رمز حیات سیاسی و اجتماعی جامعه‌ی اسلامی است به خوبی انجام دهد. در آیه‌ای دیگر از قرآن کریم آمده است:
«وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ یُطیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزیزٌ حَکیمٌ» (توبه/ ۷۱)؛ مردان و زنان با ایمان، ولی (و یار و یاور) یکدیگرند. امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند. نماز را برپا می‌دارند و زکات را می‌پردازند و خدا و رسولش را اطاعت می‌کنند. به زودی خدا آنان را مورد رحمت خویش قرار می‌دهد خداوند توانا و حکیم است.
تعبیر «اولیا» در آیه‌ی مورد بحث اشاره به این معنا دارد که برای تحقّق این وظیفه‌ی مهم با یکدیگر همبستگی و همکاری دارند. همیاری این زنان و مردان مؤمن در امر به نیکی‌ها و نهی از زشتی‌هاست. آنان اقامه‌ی نماز می‌کنند که خود انجام این فریضه‌ی الهی در نتیجه‌ی امر به معروف و نهی از منکر است.
توجه کنیم که اقامه‌ی نماز غیر از خواندن آن است. اقامه به معنای برپا کردن حقیقت نماز در جامعه است.
این گروه وظیفه‌ی خودشان را در مورد زکات نیز انجام می‌دهند و اطاعت خدا و رسول خدا را نیز دارند. این جماعت نه تنها در قیامت بلکه در دنیا هم مورد رحمت پروردگار قرار می‌گیرند. وعده‌ی خدا برای آخرت این مردان و زنان مؤمن بهشت‌ها و مسکن‌های پاکیزه و مهم‌تر از همه خشنودی پروردگار در رسیدن به رستگاری و پیروزی است (اشاره به محتوای آیه‌ی ۷۲).
بررسی معنای معروف و منکر
معروف به چه معناست؟ آیه همه‌ی مردم معروف و منکر را می‌شناسند؟
در مباحث اصول فقه بحثی تحت عنوان حسن و قبح عقلی داریم اگر عقل سلامت باشد نه تابع و مقلّد این و آن و توأم با عناد و لجاج هم نباشد می‌تواند معروف و منکر را بشناسد. عقل سلیم و فطرت پاک انسانی، نیک را نیکو می‌داند و قبیح را قبیح می‌شمارد. پس فرد فرد انسانی روی فطرت پاک و اصیل، معروف و منکر را می‌توانند بشناسند امّا چه بسا عقل دچار اشتباه شود پس باید معروف و منکر را از دیدگاه شرع بررسی کرد. معروف شامل همه‌ی هدف‌های اسلامی و عقلی است که مطابق با شرع باشد. منکر در بردارنده‌ی همه‌ی اهداف ضد اسلامی و ضد عقلی است که مطابق نظر شرع نباشد.
با توجّه به این تعریف می‌توان گستردگی دایره‌ی این دو واجب الهی را کاملاً تصوّر کرد. اسلام و قرآن می‌خواهند ما نیکی‌ها را پیاده کنیم و بدی‌ها و فساد را از جامعه دور نماییم.آیا امر به معروف و نهی از منکر فقط مخصوص حجاب است؟ وقتی سخن از امر به معروف و نهی از منکر پیش می‌آید ذهن‌ها به کوچه و خیابان رفته و متوجّه حجاب می‌شود. البته مسأله‌ی حجاب مهم است امّا تنها این نیست. هر وسیله‌ای که می‌توانید به کار گیرید تا نشر دین شود و جلوی فساد گرفته شود از موکت نمازخانه تا تهیه‌ی مقدّمات و بنای ساختمان برای جلسات مذهبی همه و همه در دایره‌ی امر به معروف و نهی از منکر است.
مهم‌ترین شرایط امر به معروف و نهی از منکر
۱. ایمان
خداوند با تعبیراتی همچون مؤمنین و مؤمنات، رمز بسیار زیبایی را به کار برده است. نیروی ایمان برای آمران به معروف و ناهیان از منکر بسیار لازم است. چنان‌چه این پایگاه مهم در هر فردی وجود داشته باشد یارای سرپیچی از این نیرو را ندارد. جالب این‌که اگر کسی این وظیفه‌ی مهم را ترک کند دچار ضعف ایمان می‌شود.
در حدیث آمده است: «إِنَّ اللَّهَ لَیُبْغِضُ الْمُؤْمِنَ الضَّعِیفَ الَّذِی لَا دِینَ لَهُ… » (الکافی، ج۵، ص۵۹)؛ همانا خدا دشمن دارد مؤمن ضعیف الایمان مرا که دین ندارد. سؤال شد آن مؤمنی که دین ندارد کیست؟ فرمودند: آن کسی است که مردم را از زشتی‌ها و منکرات نهی نکند.
۲. تربیت نفس
یکی دیگر از شرایط مهم آمران به معروف و ناهیان از منکر خودسازی است.
امام صادقع می‌فرمایند: «مَنْ لَمْ یَنْسَلِخْ عَنْ هَوَاجِسِهِ وَ لَمْ یَتَخَلَّصْ مِنْ آفَاتِ نَفْسِهِ وَ شَهَوَاتِهَا وَ لَمْ یَهْزِمِ الشَّیْطَانَ وَ لَمْ یَدْخُلْ فِی کَنَفِ اللَّهِ تَعَالَى وَ أَمَانِ عِصْمَتِهِ لَا یَصْلُحُ لِلْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ لِأَنَّهُ إِذَا لَمْ یَکُنْ بِهَذِهِ… » (مصباح الشریعه، ص۱۸)؛ هرکه خواهش‌های نفسانی را از خود سلب نکرده باشد و از آفات نفس و مهلکات آن رهایی نیافته باشد و پناه به حفظ و حمایت الهی نبرده باشد و در هر لحظه از خداوند خلاصی خود را از چنگ شیطان استغاثه ننماید، صلاحیت امر به معروف و نهی از منکر را ندارد.
توصیه و تأکید امام صادق در این روایت بسیار مهم است. قرآن می‌فرماید: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُون» (بقره/۴۴)؛ آیا مردم را به نیکی دعوت می‌کنید امّا خودتان را فراموش می‌کنید. با این‌که شما کتاب (آسمانی) را می‌خوانید.
اصولاً یک برنامه‌ی اساسی به خصوص برای داعیان راه حق این است که بیش از سخن، مردم را با عمل خود تبلیغ کنند. تأثیر عمیق دعوت عملی از این جا سرچشمه می‌گیرد که هرگاه شنونده بداند گوینده از دل سخن می‌گوید و به گفته‌ی خویش صد در صد ایمان دارد گوش جان خود را می‌گشاید و سخنی که از دل برخیزد بر دل می‌نشیند و در جان اثر می‌گذارد. آمر به معروف و ناهی از منکر خودش باید ابتدا کننده به عمل باشد. علیع می‌فرماید: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا أَحُثُّکُمْ عَلَى طَاعَهٍ إِلَّا وَ أَسْبِقُکُمْ إِلَیْهَا وَ لَا أَنْهَاکُمْ عَنْ مَعْصِیَهٍ إِلَّا وَ أَتَنَاهَى قَبْلَکُمْ عَنْهَا» (نهج البلاغه (صبحی صالح)، خطبه۱۷۵)؛ ای مردم سوگند به خدا شما را به هیچ طاعتی تشویق نمی‌کنم مگر این‌که قبلاً خودم آن را انجام داده‌ام و از هیچ کار خلافی باز نمی‌دارم مگر این‌که پیش از شما از آن دوری جسته‌ام.
منابع
* قرآن کریم.
** نهج البلاغه (شرح صبحی صالح).
۱. کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷.
۲. مصباح الشریعه، منسوب به جعفربن محمّد، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۰.
