مشورت در قرآن و سنّت/ زهرا کمالی نژاد
بهره گیری از فرهنگ غنی و پویای اسلام، در تمام ابعاد برای ما ضروری است. از جمله نکاتی که در فرهنگ اسلامی، به آن اهمیت فراوانی داده شده و در کتاب خدا و کلام معصومین پیرامون آن بحث و گفتگو به عمل آمده، مسأله‌ی مشورت و «تبادل نظر» است که همه‌ی افراد جامعه‌ی اسلامی مأمور به اجرای آن شده‌اند. امروزه نیز به دلیل تنوّع نیازهای بشر و گستردگی و انشعاب روز افزون مسائل علمی، اقتصادی و… و تخصّصی شدن علوم و فنون، نیاز به مشورت بیش از پیش، احساس می‌شود. مشورت در لغت، از عبارت «شار العسل» گرفته شده و به معنای بیرون آوردن عسل از موم یا جدا کردن عسل از موم آن و به دست آوردن عسل ناب است.۱ و در اصطلاح به معنای به دست آوردن راه درست و حقیقی، از طریق نظر خواهی دیگران می‌باشد.۲
اهمیت و ضرورت مشورت
قرآن کریم در آیات متعدّدی، به این اصل عقلانی اشاره می‌نماید، که دلیل بر اهمّیت این موضوع است.
«وَالَّذِینَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاهَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ» آنان که امر خدا را اجابت و اطاعت کردند و ناز را به پای داشتند و کارشان را با مشورت با یکدیگر انجام می‌دهند و از آن‌چه روزی کردیم، به فقیران انفاق می‌کنند»۳.
امام صادق (علیه السّلام) نیز در این باره می‌فرمایند: «اَلْمُسْتَبِدُّ بِرَأْیِهِِ مَوْقُوفُ عَلی مَداخصِ الزَّلل» هرکس بر رأی خود پافشاری کند و به آرای دیگران بها ندهد، بر لبه‌ی پرتگاه لغزش ها قرار گرفته است.۴ از دیگر فواید مشورت، این است که:
۱. موجب کشف بهترین راه‌کار برای عمل می‌شود؛
۲. پشتوانه‌ی محکمی در تمام امور است
۳. پشیمانی در پی ندارد؛
۴. مشاور از، آرامش خیال برخوردار می‌شود؛
۵. نشانه‌ی دوراندیشی افراد است؛
۶. موجب ارزشمندی انسان می‌شود؛
۷. اداء حق نعمت الهی است.
مشورت حکمی تأسیسی یا امضایی
با توجّه به این که، مشورت یکی از ارزش های اخلاقی مثبت عرب قبل از اسلام بود، مشورت اصلی است امضایی، که بعد از بعثت پیامبر اکرم و گسترش اسلام، این روش پسندیده متناسب با احکام و مبانی اسلام، در شکلی تازه‌تر و شرایطی ویژه که مخصوص مکتب اسلام بود، جلوه نمود و به سرزمین های دیگر انتقال یافت.
مشورت حکمی الزامی یا وظیفه‌ای اخلاقی؟
انسان موجودی است اجتماعی و این موجود با رشد فکری و موقعیّت های اجتماعی خویش، مسؤولیت هایی در اجتماع دارد و چون هر عملی را عکس العملی است و گاهی نتیجه ی این عمل به خود شخص باز می‌گردد، بنابراین در مسائل حسّاس و پیچیده، به کارگیری اصل مشورت، امری واجب و الزامی است.
مشورت یا استخاره
همیشه در میان افراد متدیّن، دیده می‌شود که به جای مشورت، بیشتر تمایل به استخاره دارند، چه بسا از استخاره، تعبیر به مشورت با خدا را نیز داشته باشند. باید بگوییم: استفاده از استخاره، در آن جایی درست است که انسان به کمک عقل خود و یاری و مشورت دیگران نمی‌تواند مصلحت و خیر خود را تشخیص دهد.۵ پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) هنگامی که حضرت علی(علیه السّلام) را به سوی یمن روانه کرد، به او سفارش فرمود: «یا علیّ ما حار من استخار و لا ندم من استشار» هرگز سرگردان نخواهد ماند، کسی که از خداوند درخواست رهنمود کرد و هرگز پشیمان نمی‌گردد، کسی که مشورت نماید».۶
با چه کسانی مشورت کنیم و با چه کسانی نه؟
هرگاه شخص تصمیم به مشورت می‌گیرد،از میان اهل نظر و خردمندان، کسی را باید انتخاب کند که دارای شرایط زیر باشد:
۱. مسلمان باشد؛ ۲. دیندار و با تقوی باشد؛ ۳. خیرخواه و مهربان باشد؛ ۴. عاقل و خردمند باشد؛ ۵. خداترس باشد؛ ۶. امانت دار باشد؛ ۷. با ورع باشد؛ ۸. عالم و دانشمند باشد, ۹. بردبار و شیکبا باشد.
و هم‌چنین باید از مشورت با افراد زیر پرهیز شود:
۱. دروغگو؛ ۲. بخیل و ترسو و حریص؛ ۳. تنبل و ناتوان؛ ۴. منافق و دورو؛ ۵. کسانی که در فشار روحی هستند؛ ۶. احمق؛ ۷. کسی که در مشاوره، مورد قبول مراجع نباشد؛ ۷. جاهل؛ ۸. شخص بی‌ثبات؛ ۹. افراد پست و فرومایه.
وظایف مشاور
۱. احترام گذاشتن به فرد مراجعه کننده؛ ۲. ارائه‌ی نظر صحیح و مناسب (مشاور نباید در مقام رأی و تدبیر، خود را، بالاتر از همه بداند و نظری ناصحیح ارائه نماید)؛ ۳. با مشورت کننده با نرمی و مهربانی برخورد کند، زیرا این عمل، موجب جذب افراد می‌شود؛ ۴. مشاور نباید، قبل از آن که مورد مشورت قرار گیرد، رأی دهد، مگر در مواردی که حاجت اقتضا کند و نباید بدون درخواست، اظهار نظر کند، مگر در جایی که لازم شود.
وظایف مشورت کننده
۱. مشورت کننده باید، قبل از هرکس در کارها با خدا مشورت کند و از او خیر بخواهد؛ ۲. اگر مشورت کننده، فرد جامع الشرایطی را برای مشاوره انتخاب کرد، نباید به رأی و نظر او بی‌اعتنا باشد و مشاور را به عدم صلاحیّت، متّهم کند؛ ۳. سپاس‌گزاری از مشاور.
علّت مشورت پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) و ائمه‌ی معصومین (علیهم السّلام)
۱. مشورت به خاطر تجلیل و احترام به مردم و اجتماع؛ ۲. مشورت برای آزمایش؛ ۳. مشورت برای رشد فکری مردم و در نهایت استفاده از تأیید مردم؛ ۴. مشورت برای آگاهی مشورت شوندگان؛ ۵. مشورت برای این‌که مردم بدانند نظرخواهی از دیگران عیب و عار نیست؛ ۶. مشورت به جهت برخورداری از فضیلت آن؛ ۷. مشورت به منظور احترام به عرف عقلاء و سنّت صالحه در میان اقوام؛ ۸. مشورت رسول خدا برای این که امّت به او تأسّی کنند.
مشورت با زنان، آری یا نه؟
یکی از شبهات مهم و بحث برانگیز، مسأله ی مشورت با زنان در اسلام است. این شبهات ممکن است، دستاویزی برای کسانی شود که از معرفت علمی لازم برخوردار نیستند و حق را از باطل نمی‌توانند تشخیص دهند. در پاسخ به این شبهات، آیات و احادیث بسیاری وجود دارد.
مشورت با زن در قرآن
در قرآن کریم، آیات مربوط به مشورت عام بوده و مشورت با همگان را در برمی‌گیرد. آیه‌ی «وَ أَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهْمْ» مشورت زنان و مردان با یکدیگر و آیه «وَ شاوِرْهُم فِی الْاَمْر» مشورت پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) با زنان و مردان را بیان می‌نماید.
بررسی احادیث نهی مشورت با زنان
در رابطه با مشورت با زنان احادیثی وارد شده است که ما را از مشورت با زنان برحذر می‌دارد.
۱. در وصیت پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به حضرت علی (علیه السّلام) چنین آمده است: «یا عَلی لَیْسَ عَلَی النِّسَاء جمعه وَ لا تولی القَضاء وَ لا تستشار»
«ای علی نماز جمعه بر زنان [واجب] نیست، [تا جایی که فرمود] و قضاوت به عهده نمی‌گیرند و مورد مشورت واقع نمی‌شوند»
۲. امام باقر (علیه السّلام) می‌فرمایند: «لا تُشاورهُنَّ فِی النَّجْوی وَ لا تُطیعوهُنَّ فِی ذی قرابه» «در نجوا (امور سرّی) با زنان مشورت نکنید و درباره‌ی اقوام، پیرو نظرات آنان نباشید».
در مقابل این احادیث در سیره‌ی انبیا و ائمه (علیهم السّلام) موارد متعددی هم وجود دارد که نشان‌گر آن است که آنان با زنان مشورت می‌کردند و مطابق رأی صحیح آن‌ها عمل می‌نمودند. ۲. مشورت دیگران را با زنان تأیید کرده‌اند. ۳. رأی و نظر صواب زنانی را تمجید نموده‌اند. در روایات مشورت با افراد جاهل، بخیل، ترسو، حریص و دروغگو نهی شده است. در این مورد فرقی بین زن و مرد نمی‌باشد، بنابراین بسیاری از مردان، نیز صلاحیّت ندارند تا مورد مشورت قرار گیرند.
الف) امام علی (علیه السّلام) می‌فرمایند: «ایّاک و مشاوره النساء فان رأیهن الی الافن و عزمهن الی الوهن»؛ «از مشورت با زنان بپرهیز که رأی آنان سست و تصمیم آنان ناپایدار است». در این روایت که مشورت با زنان نهی شده است، قرینه‌ای وجود دارد که روشنگر آن است که با کدام گروه از زنان نباید مشورت کرد. از جمله: حضرت علی(علیه السّلام) فرمودند: «ایاک و مشاوره النساء الا من جربت بکمال عقل فان رأیهمن یجر الی الافن و عزمهمن الی وهن»: «از مشورت بازنان پرهیز کن، مگر زنانی که رشد عقلی دارند، زیرا نظر زنانی (که به رشد عقلی نرسیده‌اند) به نقص و حماقت می‌انجامد و تصمیم آن‌ها به سستی می‌گراید.» بنابراین مشورت با زنان بی‌خرد، ممنوع است و طبیعی است این گونه نهی کردن اختصاص به زنان ندارد و مردانی را هم که این گونه هستند، شامل می‌شود.
ب) در روایتی مشورت با زنان و اطاعت از رأی آنان، هنگام عزیمت به میدان جنگ نکوهش شده است. در این جا اشاره به این نکته، لازم و ضروری است که در بررسی یک روایت باید زمان سخن گفتن، شخص مخاطب و موقعیت‌ها را در نظر داشت. در این حدیث مخالفت با نظر زنان به صورت مطلق مطرح نشده است، بلکه حضرت با نظر زنان، در مورد جنگ یا اسرار خانوادگی (مربوط به همسران) مخالف است. ولی متأسفانه، این قید در همه‌ی روایات حذف شده است.
ج) به نظر می‌رسد در برخی روایات، مشورت با زنان به دلیل محدودیت تجارب اجتماعی آنان، غیرمطلوب به شمار آمده است، چراکه لازمه‌ی مدیریّت داخلی خانه، حضور محدودتر در خارج از خانه است. لذا از حضرت علی(علیه السّلام) روایت شده است: «افضل من شاورت ذو التجارب»: «بهترین مشاور فردی است که دارای تجربه‌های بسیار باشد». چه بسا دلیل تأکید قرآن بر مشورت با زنان در امور خانوادگی و یا توصیه‌ی پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به مشورت با زنان در مورد دخترانشان نیز همین تجربه‌های فراوان آن‌ها در زمینه‌ی مسائل خانواده باشد. در مواردی هم به دلیل لزوم محدودیّت در روابط زنان و مردان نامحرم، اولویّت بر مشورت با هم جنس نهاده شده است. همان‌گونه که امام رضا (علیه السّلام) در حدیثی به این امر، اشاره می‌نمایند: «ثلاث مجالستهم تمیت القلب… و الحدیث مع النساء»: «گفتگو با زنان نامحرم سبب مرگ قلب می‌شود». بنابراین مشورت با جنس مخالف، هنگام ضرورت، مطلوب و پسندیده خواهد بود.
در مواردی نیز به نظر می‌رسد که در روایات، خردمندان قوم را از نفوذ عواطف و احساسات زنانه بر حذر می‌دارد. عواطف زنانه که در جای خویش، فواید بسیار دارد ولی در هنگام ضرورت، ژرف‌نگری و اندیشه‌ی عمیق می‌تواند پیامدهای منفی به دنبال داشته باشد. البتّه این امر، بدان معنا نیست که لازمه‌ی زن بودن، رأی مقرون با احساسات و به دور از تدبیر باشد، بلکه زنان فاضل بسیاری می‌توانند با کنترل خردمندانه‌ی عواطف خویش، مشاورین خوبی در بالاترین سطوح تصمیم‌گیری اجتماعی باشند. همان‌گونه که از حضرت علی(علیه السّلام) نقل شده که می‌فرمایند: با زنان مشورت نکنید، مگر آنان که کمال یافته‌اند.
در پایان بحث، ذکر این نکته خالی از فایده نیست؛ که عدم مشورت با زنان، نه به معنای تحقیر شخصیّت آنان، بلکه به مفهوم آسایش و جلوگیری از به رنج انداختن آنان است. همان‌گونه که حضرت علی (علیه السّلام) فرمودند: «المشاوره راحه لک و تعب لغیرک»: مشورت برای تو راحتی و برای مشاور تو، رنج و سختی در پی دارد.
حاصل کلام آن‌که، مطابق کلام مولا علی(علیه السّلام) عاقل هرگز از مشورت با دیگران، بی‌نیازی نمی‌جوید. «لایستغنی العاقل عن المشاوره»
پی نوشت ها
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. محمد علی شرقی، قاموس نهج البلاغه، تهران.
۲. ابی الفضل جمال الدین محمد بن مکرم ابن منظور الافریقی مصری.
۳. سوره ی شوری: آیه ی ۳۸.
۴. محمد باقر مجلسی: بحارالانوار، ج۷۲، ص۱۰۵.
۵. محمد تقی مصباح یزدی: پند جاوید، قم، انتشارات موسسه‌ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۰، صص۱۰۲و۱۰۴.
۶. حر عاملی: وسایل الشیعه، قم، موسسه‌ی آل البیت، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۷۸ ، باب استحباب الدعاء بطلب الخیر.
