بررسی اشتغال زنان از دیدگاه اسلام/زهرا طهرانیان
به عقیده‌ی بسیاری از صاحب نظران، نیروی انسانی یکی از منابع اصلی توسعه‌ی پایدار است که شامل فرهنگ و دانش، مهارت و خلاقیّت افراد می‌باشد. زنان نه تنها نیمی از این منبع توسعه هستند، بلکه از دیر باز پرورش دهنده، و هدایت کننده‌ی هر دو نیمه‌ی این منبع بوده اند و خواه ناخواه این طیف وسیع در پی ریزی ابعاد انسانی توسعه، نقش بسزایی داشته اند که البته این نقش می‌تواند به صورت یک نقش مثبت و تأثیرگذار بروز کند و یا به صورت یک نقش ناکافی و منفی به منصه‌ی ظهور در آید. از آن جا که شخصیّت و هویّت افراد بر پایه‌ی ارزش‌ها و اعتقادات شکل می‌گیرد، بالطبع فرهنگ در نیروی انسانیِ به سمت توسعه، عامل تعیین کننده ای است و همه‌ی جهت گیری‌ها و تحرکات اقتصادی و اجتماعی و سیاسی هر جامعه، پاسخی به فرهنگ خاص آن جامعه است. اعتقادات مذهبی و ارزش‌های دینی از عناصر تأثیرگذار بر فرهنگ هستند؛ لذا اگر زنان جامعه هویت خود را از فرهنگ دینی گرفته باشند طبعاً در روند کار و تلاش آن‌ها در عرصه‌های گوناگون تأثیر خواهد گذاشت.
دین اسلام به عنوان کاملترین ادیان الهی در بطن خود دارای عناصری است که احیای آن‌ها می‌تواند یک مدل فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی متعالی برای توسعه به وجود آورد.
عناصر اقتصادی و فرهنگی اسلام مانند: کار و تولید، پیوستگی مادیت و معنویت، مذمّت فقر، اهمیّت به خانواده، دعوت به تعاون و همکاری، بهره وری در کار و زندگی و نقش تکاملی زن و مرد در ارتباط با هم و احترام به اصل عدالت و حقوق متقابل همه و همه در ارائه‌ی یک الگوی صحیح از زنِ مسلمانِ درگیر توسعه، حائز اهمیت هستند.
از صدر اسلام تاکنون فعالیتهای اقتصادی و کار همواره قرین زندگی زنان بوده است. آموزه‌های قرآن کریم و سیره‌ی ائمه‌ی اطهار:و پیامبر اسلام(ص)نه تنها زنان را از کار و تلاش منع نمی‌کرده بلکه نصیب و بهره‌ی حاصل از کار را نیز به خودشان اختصاص داده و حقوقشان را محترم شمرده است.
«… لِلرِّجالِ نَصیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ…» (نساء/۳۲)؛ «مردان را نصیبی است از آن چه به دست می‌آورند و زنان را نصیبی از آن چه کسب می‌کنند».
زنان بسیاری در صدر اسلام و زمان پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) اشتغال به کار بیرون از منزل داشته اند و می‌توانستند شخصاً برای خود درآمدزدایی داشته باشند و حاصل درآمد را مالک شوند. (طاهری نیا، ص۷۷)
سیره‌ی نبوی با اتکا و بر آموزه‌های وحیانی آیین اسلام و احیاء اصل عدالت در جامعه و با ضابطه مند کردن حضور زنان در عرصه‌ی اجتماعی و اشتغال کمک کرد تا زنان در مشاغلی مانند: بافندگی، آرایشگری، عطاری، طبابت، صنعتگری (محمد بن سعد کاتب واقدی، ص۳۲)، و تجارت و… مشغول باشند (فهیم کرمانی، صص۸۰-۷۱) و بتوانند به ایفای نقش اقتصادی در جامعه بپردازند. پس زن از عرصه‌های اقتصادیِ درآمدزا در اسلام هیچ گاه تحریم نشده است و شرع مقدّس به درستی به این نکته توجه دارد که گاه زنان برای تأمین اقتصادی خود و خانواده، نیازمند کار هستند و گاهی هم جامعه در عرصه‌های گوناگون به فعالیّت زنان نیازمند است؛ اما شایان ذکر است که در نظام برنامه ریزی اقتصادی اسلام مدیریت خانواده بر عهده‌ی مرد است . «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ…» (نساء/۳۴) که علاوه بر تأمین هزینه‌های والدین و فرزندان، (حر عاملی،۱۸۰/۲۰) مسئول تأمین هزینه‌های همسر است که باید طبق شئونات وی حتّی در فرض توانگری در این وظیفه کوشا باشد، نکته‌ی مهم در این است که این صرفاً یک وظیفه‌ی واجب نیست، بلکه دِین به حساب می‌آید یعنی در صورت عدم پرداخت، مرد بدهکار خواهد بود. (همان، ۵۴۰/۲۱؛ مجلسی، ۷۲/۱۰۴) پس تأمین هزینه‌های خانواده علی الاصول بر عهده‌ی زن نیست. طبیعی است که از سوی دیگر حق مرد در مدیریت خانواده باید مورد احترام قرار گیرد. لذا براساس دیدگاه اسلامی موضوع دموکراسی در خانواده و یا توزیع وظایف سرپرست میان پدر و مادر به مصلحت خانواده نمی باشد (تشکری، ص۱۲۹) و منجر به گسست در نظام خانواده می‌گردد. در تعیین چگونگی تقسیم کار بیش از هر چیز می‌باید به استعدادهای تکوینی مرد و زن نظر داشت و چنین دقّت نظری بدون بهره گیری از افق برتر وحی امکان پذیر نخواهد بود، چرا که عقل کوته اندیش بشر به تنهایی و بدون الهام از خالق هرگز نخواهد نتوانست استعدادهای شگفت نهاده شده در ضمیر آدمی را باز شناسد. از این روی می‌توان در تعیین الگوی تقسیم کار در عرصه‌ی خانواده به دنبال نمونه‌هایی بود که پشتوانه‌ی وحیانی دارند. لذا به سیره‌ی زندگانی بهتـرین اسوه‌های الهـی روی می‌آوریم تـا جستجوگـر کامل ترین شیوه باشیم. زندگی مشترک علی و فاطمه۸که کاملترین اسوه در مسایل خانوادگی و اجتماعی هستند، از علم و حکمت نبوی سرچشمه می‌گرفت. تدبیر کارهای منزل برعهده‌ی زهرا(س) تدبیر امور بیرون منزل بر دوش علی(ع) گذاشته شد و آن هنگام که رسول خدا(ص)چنین تقسیم کاری را پیشنهاد فرمود و حضرت فاطمه(س)با رضایت کامل فرمود: «فَلَا یَعْلَمُ مَا دَخَلَنِی مِنَ السُّرُورِ إِلَّا اللَّهُ بِإِکْفَائِی رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و مسلم) تَحَمُّلَ أَرْقَابِ الرِّجَالِ»؛ (مجلسی، صص۸۱-۳۱؛ حر عاملی، ص۱۲۳؛ تفسیر البرهان، ص۲۸۴) «جز خدا کسی نمی داند که از این تقسیم کار تا چه اندازه مسرور و خوشحال شدم چرا که رسول خدا مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان است بازداشت».
طرح پیشنهادی رسول خدا(ص)بیش از هر چیز ناظر به استعدادهای طبیعی هر یک از زن و مرد است طرحی که در عرصه‌ی وظایف خانـواده نـه زن سـالاری را تجویـز می‌کند نه مردسالاری را، زیرا در آموزه‌های اسلامی مرد حق ندارد همسر خویش را به چشم یک خدمتکار بنگرد و کارهای خانه را وظیفه‌ی او بداند. (مصباح یزدی، ص۱۳۴) بلکه کار زن از سر ایثار، صمیمیت، رأفت و عطوفت است که علاوه بر نقش همسری و مادری به انجام امور خانه می‌پردازد. سپس خطا بودن این نگرش را حضرت علی۷در بیان نورانی خویش بیان می‌فرمایند:
«لَا تُمَلِّکِ الْمَرْأَهَ مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا فَإِنَّ الْمَرْأَهَ رَیْحَانَهٌ وَ لَیْسَتْ بِقَهْرَمَانَهٍ» (تمیمی آمدی، ص۵۳۴)؛ «زن را به کار بیش از توانش مگمارید همانا زن ریحانه (گلی خوشبو) است نه قهرمان (نیرومند)».
پس با توجه به نکات گفته شده به دست می‌آید که عوامل انسانی مهمترین نقش را در پیشرفت و توسعه‌ی جوامع دارند و زنان در نقش همسر و مادر در ایجاد تعادل عاطفی و روانی و رشد فضایل اخلاقی و انسانی و استحکام شخصیت نسل‌ها نقش بسزایی را عهده دار هستند. در ادبیات اسلام قبول مسئولیّت‌هایی که کارآمدی زن در دو نقش فوق را با مشکل مواجه می‌کند و فشار مضاعف بر دوش او می‌گذارد، امری نامبارک است. طی پژوهش‌هایی که در سال‌های ۱۹۸۱-۱۹۸۹ در کانادا انجام گرفته از جمله جنبه‌های منفی اشتغال زنان را افزایش اضطراب والدین در مورد رفاه کودکان و تأثیر منفی در روابط زناشویی بیان می‌کند. (سفیری، ص۱۰۹) حتّی افزایش روز افزون مهدها و سایر سیاست‌ها برای رفع مشکلات زنان شاغل هرگز از میزان خستگی و نگرانی و اضطراب مادران نکاسته است. (فیگز، ص۲۰۱) از نتایج افزایش تعداد زنان در بازار کار تغییر برخی الگوهای سنّتی خانواده است. مدل مرد نان آور کم کم به جای قاعده به استثناء تبدیل شده است و کودکانی که والدین آن‌ها بیرون از منزل کار می‌کـنند در مقـایسه با کودکانی که در سنین اولیـه آن‌ها یکـی از والدین در خانـه می‌ماند، دچار محرومیت‌های عاطفی و شخصیتی هستند. (گیدنز، ص۵۷۳؛ خاتمی، ص۱۰۶)
علاوه بـر موارد مذکور باید اذعـان نمود که طرح شعـار اشتغال زنان از سوی فمینیست‌ها که با هدف برابری اقتصادی و اجتماعی میان زنان و مردان بیان شد (و در ایران هم طرفداران برابری به دنبال آن هستند) عملاً نابرابری به مراتب شدیدتری را بر زنان تحمیل کرد و مشکلات گسترده تری (www.ir.womensenews.org-۱۳۸۷/۸/۲۸) را برای آنان به ارمغان آورد. از یک سو به تعدد نقش‌ها و مسئولیت‌های زنان انجامید و از سوی دیگر تحقیر زنان در محل کار و دستمزد پایین و فشار مضاعف بر ایشان را به دنبال داشت. معاونت فرهنگی نهاد نمایندگی رهبری، ص۱۵۸) مؤید این حقیقت وضعیت ناگواری است که به گفته‌ی کارشناسان، زنان را به سمت فشار جسمی و عاطفی و خستگی وافر سوق داده است. (فیدر، صص۱۱-۷) بعضی از این متفکّرین معتقدند: کارکردن زن خارج از خانه برای زن استقلال نمی آورد و امکان برقرار شدن برابری بین مردان و زنان وجود ندارد زیرا زن و مرد با یکدیگر قابل مقایسه نیستند، بلکه مکمّل یکدیگرند. (مورالی، ص۱۶)
براساس ادبیات دین محور، حیات بشر صحنه‌ی تلاش برای کسب تعالی و رسیدن به عبودیت و قرب الی الله است. «… وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ» (توبه/۷۲)؛ «…و خشنودی و رضای خدا برتر است و پیروزی بزرگ همین است». بنابراین زن و مرد می‌کوشند آن گونه عمل کنند که آنان را به ساحت عبودیّت و سعادت حقیقی رهنمون سازد. در این نگرش اساساً انسانها با یکدیگر بر سر تصاحب دنیا و مناصب و قدرت نزاع ندارند، زن و مرد می‌کوشند زمینه‌های رشد و سعادت خود و خانواده را در جهت نیل به کمالات به وجود آورند.
اگر ضرورت رویکرد جنسیتی در برنامه ریزی برای توسعه در جهان امروز به طور وسیع و پر دامنه مطرح می‌شود باید دانست به دلیل ضرورت استفاده از نیروی ارزان کار زن در خدمت اهداف سرمایه داری است که به قول ویل دورانت از عوارض انقلاب صنعتی در غرب بود. (دورانت، صص۱۵۵-۱۵۱) تکامل ماشینیسم و رشد روز افزون تولیدات بیشتر از میزان نیاز واقعی مردم و ضرورت تبدیل انسانها به عاملی بی اراده برای مصرف، بار دیگر ایجاب می‌کرد نظام سرمایه داری از زن بهره کشی کند؛ یعنی علاوه بر استفاده از قدرت کار زن و دادن امکان خرید به خود زنان در بازار مصرف، از نیروی جـاذبه و زیبـایی آن‌ها در تسخیر اندیشه‌ها و اراده‌ها از طریـق تبلیغات کالاها و تحمیل روحیه‌ی مصرف گرایی و نیاز کاذب به مردم دنیا، بهره ببرد. (مطهری، ص۱۸)
آن چه نظام سرمایه داری لیبرال کرد این بود که زن را از بندگی و جان کندن در خانه رهانید و گرفتار بندگی و جان کندن در محل کار و کارخانه کرد. اما اسلام براساس اصل عدالت و انسان دوستی حقوقی متناسب را برای زنان قرار داد و با الزام مرد به تأمین بودجه‌ی خانواده، هر نوع اجبار و الزامی را از دوش زن برای تأمین معاش خود و خانواده برداشت. (همان، ص۲۰۳) اسلام به زن استقلال اقتصادی داد اما خانه براندازی نکرد، اساس خانواده را متزلزل نکرده و زنان را علیه شوهران و دختران را علیه پدران به تمرّد و عصیان وادار نکرد. زن از نظر اسلام در عین این که حق دارد طبق غریزه‌ی انسانی به تحصیل ثروت و حفظ و افزایش آن بپردازد، طوری نیست که فشار زندگی و کار او را در تنگنا قرار دهد و غرور و جمال شادابی که همیشه باید همراه وی باشد را از او بگیرد.
شایان ذکر است که اشتغال زنان به تبع رشد مشارکت سیاسی و اجتماعی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، هم در واقعیت و هم در عرصه‌ی اندیشه یکی از مباحث مطرح و قابل تأمل است، فراوانی دختران تحصیل کرده و ایجاد مطالبات جدید و زمینه سازی برای اشتغال زنان در الگوهای رایج دنیا، باعث شده تا بعضی از زنان ایرانی به تعریف تازه ای از مشارکت اجتماعی با محوریت قدرت اقتصادی فرا خوانده شوند. در نتیجه میل به ایفای نقش مادری و همسری کم و روابط خانوادگی و ساختارهای آن تا حدودی دستخوش تغییر شده است.
سیاست اسلام بر حفظ بنیان خانواده است و انتظار می‌رود که در نظام مدیریتی کشور سیستم‌های فرهنگی و اجتماعی در سیاست گذاری‌های خود بر حمایت از نقش‌های ویژه در برنامه‌های توسعه توجه خویش را افزایش دهند و بر کارآمدی خانواده را در این عصر نوین با دستاورد جهانی سازی بیفزایند.
فهرست منابع:
۱. احمد طاهری نیا، فعالیت اقتصادی زنان از دیدگاه قرآن، مجله معرفت، شماره ۸۳، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۳.
۲. محمد بن سعد کاتب واقدی، طبقات، محمود مهدوی دامغانی، تهران، فرهنگ اندیشه، چاپ اول، ۱۳۸۲.
۳ . مرتضی فهیم کرمانی، چهره زن در آیینه قرآن و تاریخ، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۴.
۴. حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل بیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۶.
۵. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، تهران، المکتبه الاسلامیه، فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۳.
۶. زهرا تشکری، زن در نگاه روشنفکران، قم، کتاب طه، چاپ اول، ۱۳۸۱.
۷. تفسیر البرهان، ج۱.
۸ . محمد تقی مصباح یزدی، جامی از زلال کوثر، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۰.
۹ . عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، مصطفی درایتی، مشهد، ضریح آفتاب، چاپ اول، ۱۳۸۱.
۱۰. خدیجه سفیری، مسئله ای اجتماعی به نام اشتغال زنان، کتاب مجموعه مقالات اجتماعی ایران، تهران، آگه، چاپ اول، ۱۳۸۳.
۱۱ . کیت فیگز، زنان و تبعیض، اسفندیار زندپور، به دخت مال امیری، تهران، گل آذین، چاپ اول، ۱۳۸۴.
۱۲ . آنتونی گیدنز، جامعه شناسی خانواده، حسن چاوشیان، تهران، نشر نی، چاپ اول، ۱۳۸۶.
۱۳. محمد خاتمی، استرس مادران شاغل.
۱۴ . معاونت فرهنگی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری، فمینیسم در امریکا تا سال ۲۰۰۳، تهران، نشر معارف، چاپ اول، ۱۳۸۳.
۱۵. شرلی اسلون فیدر، بار سنگین زنان شاغل، مینا اعظامی، تهران، البرز، چاپ دوم، ۱۳۸۷.
۱۶ . آندره مورالی، دانینو، جامعه شناسی روابط جنسی، حسن پویان، تهران، توس، چاپ اول، ۱۳۸۳.
۱۷ . ویل دورانت، لذات فلسفه، عباس زریاب خویی، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ هفدهم، ۱۳۸۴، .
۱۸ . مرتضی مطهری، نظام حقوق زن و اسلام، تهران، صدرا، چاپ ۳۵، ۱۳۸۲.
