صحنه پردازی شیطان

خانم ملک احمدی

گاهی نفس در برآوردن نیازهای زشت خود، اشتیاق کامل دارد و برای این منظور، لعاب آراستگی بر آن‌ها می‌کشد تا برای طبع انسان خوشایند شود. این فرآیند را تسویل (= زینتگری) یا صحنه‌پردازی گویند. به عبارت دیگر تسویل، به معنای شر را برای کسی دوست داشتنی کردن و ساده انگاشتن و او را فریب دادن (نک: راغب اصفهانی، ۱۳۷۴، ج۲، ص۲۸۵)

برخی از مفسّران می‌فرمایند: شیطان برای تزیین عمل مذموم، در ابتدا خواسته‌ی نفس انسان را پیدا می‌کند و آن‌گاه عمل ضدّ ارزش را بر طبق خواسته‌ی نفس، زیبا جلوه می‌دهد و یا عمل ارزشی را زشت جلوه می‌دهد، سپس با تحریک قوای باطنی و احساسات درونی ـ هواهای نفسانی و شهوت‌ها ـ آن عمل را با لذّت جلوه می‌دهد و آن را برای انسان حق و واقع می‌نمایاند در نتیجه نفس به آن علاقه‌مند می‌شود و بدون توجه به عواقب بد آن از هر راهی که شد می‌خواهد آن عمل را انجام دهد(طباطبایی، ج۲، ص۱۱۰ و ج۳، ص۹۷؛ جوادی آملی، ۱۳۷۵، ص۱۰۳). شیطان دشمنی است کاردان و آشنا با مهارت‌ها و شناختش از انسان، دقیق و همه جانبه است و بر این اساس راه‌های ورود به حریم دل انسان را شناسایی و پیش‌بینی کرده و متناسب با آن‌ها، وسوسه می‌کند.

گفتنی است که این، تنها راهی است که شیطان در مقابل خداوند مطرح نموده، آن‌جا که شیطان رانده شد، چنین گفت: «رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنىِ لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فىِ الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِین (حجر/۳۹؛ انعام/۴۳؛ انفال/۴۸؛ نحل/۶۳؛ نمل/۲۴؛ عنکبوت/۳۸)؛ پروردگارا! چون مرا گمراه ساختى، من (نعمت‌هاى مادّى را) در زمین در نظر آن‌ها زینت مى‏ دهم و همگى را گمراه خواهم ساخت.» لذا شیطان با آراستن گناه و زیبانمایى افکار و اعمال باطل در نظر مرتکبان، به این امر مبادرت می‌کند.

اینک باید توجّه داشته باشیم که خداوند هرآنچه را در این عالم خلق نموده برای آزمایش انسان‌ها زینت قرار داده است(نک: کهف/۷)، و متأسّفانه نفس سرکش برای برآوردن نیازهایش اشتیاق کامل دارد؛ چرا که ریشه‌ی کشش انسان به سوی انجام و یا ترک نیازهایش، حبّ و بغض (کلینی، ۱۴۰۷، ج۲، ص۱۳۰) او می‌باشد و از آن‌جا که شیطان دشمن قسم خورده‌ی انسان‌هاست و کینه‌اش بسیار عمیق و قدیمی است (نک: اعراف/۱۶و۱۷؛ حجر/۳۹؛ اسراء/۶۲)  و صحیفه سجادیه، دعای۴۹، فراز۷) ، بدیهی است که راهی را انتخاب کند که به نفس و خوی انسان نزدیک‌تر باشد و این‌جاست که شیطان با تسویل چیزی که نفس آدمی بر آن حریص است، انسان را در دام خود گرفتار می‌سازد (نک: فاطر/۸).

هدف شیطان از زینت‌گری، این است که زشتی گناه را برای انسان بریزد و انسان مرتکب آن شود: «قال علی(ع): الشَّیطانَ مُوَکَّلٌ بِهِ یزَینُ لَهُ المَعصِیهَ لِیرِکَبَها (نوری، ۱۴۰۸، ج۶، ص۱۸۸)؛ شیطان موکّل است تا این‌که گناه را برای انسان زینت دهد تا انسان سوار بر گناه شود.» بنابراین آن‌چه در کیسه‌ی نفس یا شیطان است، هرگز کالای مرغوب و فطرت‌پسند نیست؛ بلکه مجموعه ای است از اجناس مسموم و نفس‌پسند که اگر به صورت باز و روشن در معرض دید قرار گیرد، حتّی یک قلم از آن هم به فروش نمی‌رسد. از این رو نیاز به زینت و آراستگی دارد و تنها خریداران این اجناس انسان‌های بی‌ایمان و نابخردی هستند(نک: نمل/۴)  که فریب روکش ظاهر را خورده، بُعد طبیعت را گرفته و عقل و فطرت را رها کرده‌اند. وگرنه خردمندان مغز را می‌بینند و به پوست توجّهی ندارند؛ زیرا بهای آن به قدری گزاف است (= از دست دادن دین) که با عقل و خرد هرگز سازگار نیست (نجّارزادگان، ۱۳۸۱، ص۶۵).

اهمیّت مطلب زمانی روشن می‌شود که دریابیم امام سجّاد(ع) در دعای خویش، آگاهی یافتن از زینت‌گری‌های شیطان را از درگاه خداوند متعال درخواست می‌کند: «اللّهم وَ ما سوَّلَ لَنا مِن باطِلِ فَعرفناهُ… (صحیفه سجادیه، دعای۱۷، فراز۷) ؛ بار خدایا باطل و نادرستى را که براى ما می‌آراید به ما بشناسان…»

  زینت‌گری دشمن را می‌توان به سه صورت ترسیم کرد که عبارتند از:

۱. زیبا نشان‌دادن جلوه های دنیا:

قرآن کریم می‌فرماید: «زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَنَاطِیرِ الْمُقَنطَرَهِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّهِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَهِ وَ الْأَنْعَمِ وَ الْحَرْثِ ذَالِکَ مَتَعُ الْحَیَوهِ الدُّنْیَا وَ اللَّهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمَآب (آل‌عمران/۱۴)؛ محبّت امور مادى، از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسب‌هاى ممتاز و چهارپایان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده است؛ (تا در پرتوی آن، آزمایش و تربیت شوند؛ ولى این‌ها (در صورتى که هدف نهایى آدمى را تشکیل دهند) سرمایه‌ی زندگى پست (مادّى) است؛ و سرانجام نیک (و زندگىِ والا و جاویدان) نزد خداست‏.»

شیطان آن‌قدر زندگی را در کام دنیاطلبان زیبا و شیرین جلوه می‌دهد که حاضر نیستند هیچ حرف و عملی که منافات با دنیا داشته باشد انجام دهند. هدف شیطان از این زینت، مسخره کردن مؤمنین است تا یاد خدا را فراموش کنند. (نک: مؤمنون/۱۱۰)

امام سجّاد(ع) می‌فرمایند: «اللَّهُمَّ اِنّا نَعُوذُ بِکَ مِنْ نَزَغاتِ الشَّیْطانِ الرَّجیمِ وَکَیْدِهِ وَ مَکآئِدِهِ» (صحیفه سجادیه، دعای۱۷، فراز۲)؛

بار خدایا، به تو پناه مى‏ بریم از فتنه‏ انگیزی هاى شیطان رانده شده، و از حیله و مکرهاى گوناگونش… .

۲. آرایش پندارهای باطل:

شیطان باورهای باطل را به جای باورهای حق می‌نشاند؛ مثلاً پیداست که سجده بر خورشید شرکی آشکار و عین سبکسری است؛ ولی قوم سبا به این پندار باطل دچار شدند. نمونه‌ی دیگر، پیروی قوم موسی از سامری و گاو است. امام سجّاد(ع) می‌فرماید: ین چنانچه شیطان ایشان را برای منصرف کردن از اطاعتت نفریبد، هیچ عصیان گری تو را معصیت نکند، و اگر باطل را در نظرشان، مانند حق جلوه ندهد، هیچ گمراهی از راه تو گمراه نشود‏.» (صحیفه‌ی سجادیه، دعای ۳۷، فراز۹)

۳.زیبا نشان دادن عمل زشت:

مورد دیگر در بحث زینت که وسیله‌ی شیطان قرار می‌گیرد، زیبا نشان دادن عمل زشت است:

قرآن کریم می‌فرماید: «وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ… ؛ و (به یاد آور) هنگامى را که شیطان، اعمال آن‌ها [مشرکان‏] را در نظرشان جلوه داد…، و در ادامه از دشمن دیرینه‌ی شیطان سخن می‌گوید: «إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ… أَ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ‏ فَرَءَاهُ حَسَنًا… (فاطر/۶و۸)؛ البتّه شیطان دشمن شماست،… آیا کسى که عمل بدش براى او آراسته شده و آن را خوب و زیبا مى‏ بیند (همانند کسى است که واقع را آن چنان که هست مى‏ یابد)؟!…» (ر.ک: نجارزادگان، ۱۳۸۱، ص۶۶)

امام سجّاد(ع) نیز به این مورد هم در دعایشان اشاره می‌کنند: «إِن هَمَمنا بِفاحِشَۀٍ شَجَّعَنَا عَلَیهَا و إِن هَمَمنَا بِعَمَلٍ صَالِحٍ ثَبَّطنَا عَنهُ، یتَعَرَّضُ لَنَا بِالشَّهَوَاتِ (صحیفه‌ی سجادیه، دعای ۲۵، فراز۷)؛ [شیطان] اگر گناه بزرگى قصد کنیم ما را بر آن دلیر می‌نماید و اگر کار شایسته‌اى آهنگ نماییم ما را از آن باز می‌دارد، خواهش‌های دل را پیش نظر ما جلوه می‌دهد.»

شیطان مثل راهزنی که آماده‌ی فرار است هیچ عملی را انجام نمی‌دهد فقط با استفاده از خواهش‌های نفسانی و… ، انسان را به طرف خود می‌خواند از طرفی خداوند و پیامبران و اولیای الهی و عقل سلیم راه راست را به انسان نشان می‌دهد و انسان باید با توسّل به اولیای الهی از خدا کمک بخواهد که همیشه بر شیطان غلبه کند و تنها به سخنان الهی گوش دهد.

 

منابع

* قرآن

** صحیفه‌ی سجادیه، علی نقی فیض الاسلام اصفهانی، (ترجمه و شرح فیض الاسلام)، تهران، فقیه، ۱۳۷۶.

۱. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی، مراحل اخلاق در قرآن، قم، انتشارات اسراء، ۱۳۷۵ ش.

۲. راغب اصفهانی، حسین‌بن محمّد، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، چ۲، ترجمه‌ی غلامرضا خسروی حسینی، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۴.

۳. طباطبایی، سیّد محمّد حسین، المیزان، چ۵، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۱۲.

۴. کلینی، محمّدبن یعقوب، الکافی، محقّق: علی اکبر غفاری و محمّد آخوندی، چ۴، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷.

۵. نجّارزادگان، فتح الله، مصاف بی‌پایان با شیطان، چ۳، قم، مؤسسه‌ی بوستان، ۱۳۸۱.

۶. نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسّسه‌ی آل البیت(ع)، ۱۴۰۸.