سیره‌ تربیتی امام موسی کاظم(ع)

فاطمه اخروی

یکی از بزرگ‌ترین اهداف ازدواج، تربیت فرزندان صالح و شایسته‌ است و از ویژگی‌های انحصاری اسلام، نگاه عمیق و ریشه‌ای به امر تربیت است به گونه‌ای که زمینه‌های تربیت را از لحظه‌ی قبل از تولّد مورد توجّه قرار داده است.

خانواده نقش مهمّی در تربیت کودک و ساختار شخصیت او دارد؛ شخصیتی که در تمام دوران زندگی همراه فرد است. در این راستا سیره‌ی تربیتی معصومین(ع) می‌تواند در تبیین چند و چون این امر مهم، راهگشا باشد. تحقیق پیش رو این موضوع را در سیره‌ی امام موسی کاظم(ع) واکاوی می‌نماید.

رهنمودهای تربیتی امام موسی کاظم(ع)

جامعه‌ی سالم و با نشاط در گروی این است که فرزندان خویش را درست تربیت کنیم زیرا تربیت یکی از مهم‌ترین مقوله‌های تحصیل کمالات روحانی و نفسانی می‌باشد که امامان معصوم(ع) به آن بسیار سفارش نموده‌اند. امام موسی کاظم(ع) نیز در جهت تربیت صحیح کودکان راهکارهایی توصیه فرموده‌اند که برخی از آنان را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

از حقوق فرزند بر والدین، انتخاب نام نیکو می‌باشد. در این راستا امام موسی کاظم(ع) می‌فرمایند: «اوّلین کار نیکی که والدین برای فرزندشان انجام می‌دهند این است که نام نیکو برای او انتخاب نمایند» (حرّ عاملی، ۱۴۰۹ق، ج۱۵، ص۱۲۲) و نیز در حدیثی دیگر، برخی از اسامی نیکو را بیان می‌فرمایند که: «در خانه‌ای که یکی از اسم‌های محمّد، احمد، علی، حسن، حسین، جعفر، طالب و فاطمه باشد، فقر در آن خانه وارد نمی‌شود» (بحرانی، ۱۳۶۳، ج۱۱، ص۵۵۲). اهمیّت نام نیکو تا آن حد است که گاهی حضرت از نام‌های ناپسند نهی می‌کردند.

سیره‌ی ‌عملی امام موسی کاظم(ع) گواه صادقی بر اهمّیت نام نیکو برای فرزندان است. زیرا آن حضرت برای فرزندان خود نام نیکو بر‌می‌گزیدند و حتّی در مواردی اسامی مشترک انتخاب نموده و با پسوند اکبر، کبری، وسطی و صغری آن‌ها را از هم جدا می‌کردند (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۴۸، ص۳۱۷؛ الاربلی، ۱۳۸۱ق، ج۳، ص۲).

از دیگر مسائل تربیتی، پیوند عاطفی والدین و فرزندان است. پیوندی که بر اساس محبّت و نیاز است. نیاز به عاطفه سراسر وجود کودک را فرا گرفته و او را به عنایت والدین نیازمند ساخته است. کودک توان دوری از والدین را ندارد و هرگونه بی‌توجّهی پدر و مادر به این وابستگی، می‌تواند برای آینده‌ی کودک مشکل آفرین باشد. بنابراین شایسته است والدین در حدّ امکان، فرزندان خود را از حلاوت مهر مادری و عطوفت پدری برخوردار کنند.

از دیگر صفات پسندیده و مورد توجّه پیشوایان دین، وفای به عهد و پیمان است. این عمل مهم در برخورد با کودکان از اهمیّت بیشتری برخوردار است. امام کاظم(ع) می‌فرمایند: «هنگامی که به فرزندانتان وعده دادید، وفا کنید» (نوری طبرسی، ۱۳۸۲ق، ج۳، ص۵۵۸).

از مواردی که باعث اقتدار در فرزندان می‌شود، مسئولیت دادن به آن‌ها می‌باشد که از روش‌های مؤثّر تربیتی است. مسئولیت اگر متناسب با توان کودک باشد و در انجام دادن آن یاری شود، اعتماد به نفس او را تقویت می‌کند و کودک را برای پذیرش و به انجام رساندن مسئولیت‌های بزرگ‌تر آماده می‌سازد. علاوه بر این، کودکان احساس می‌کنند والدین برای آن‌ها احترام قائلند. ایشان در حدیثی می‌فرمایند: «بهتر است فرزند پسر را در دوران کودکى به کارهاى مختلف و سخت وادار کنید تا در سنّ بزرگى حلیم و بردبار باشد» (حرّ عاملی، ۱۴۰۹ق، ج۲۱، ص۴۷۹).

بیقراری کودکان از جمله مسائلی است که برخی از والدین با آن روبه‌رو می‌شوند. برخی از والدین در برابر این بیقراری‌ها موضع می‌گیرند و ناراحت می‌شوند. درحالی که این ناآرامی کودکان معمولاً طبیعی است و کسانی که در کودکی پرتحرّکند در جوانی آرام و بردبار خواهند بود. بنابراین باید والدین با صبر و حوصله با کودکان خود برخورد کنند. امام موسی کاظم(ع) در این زمینه می‌فرمایند: «سزاوار است فرزند در کودکی شلوغ و پرتحرّک باشد تا در بزرگی صبور و بردبار شود» (کلینی، بی‌تا، ج۶، ص۵۱).

فرزندان تا وقتی به بلوغ نرسیده‌اند به مراقبت والدین و هدایت آن‌ها نیاز دارند. فراهم ساختن زمینه‌ی مساعد برای دستیابی فرزندان به جایگاه اجتماعی مناسب، بخشی از وظایف والدین در برابر فرزندان است.

امام موسی کاظم(ع) فرزندان را به طور جدّی به تحصیل علم و تفقّه در دین دستور می‌دادند و آنان را از آموزش برخی از علوم که در پیشبرد زندگی آنان بی‌فایده است، برحذر می‌داشتند. ایشان در مورد علوم سودمند و شایسته فرمودند: «علم به اصول عقیدتی، واجبات الهی و سنّت استوار (اخلاقی) و مانند این‌ها که فراگیری آن فضیلت دارد» و باید عمر را صرف کسب آن‌ها نمود.

امام موسی کاظم(ع) به اصحابشان در مورد آن‌چه که سزاوار است بدانند و به آن بپردازند، این چنین می‌فرمایند: «علم و دانش مردم را در چهار نوع یافتم: اوّل آن‌که پروردگار خود را بشناسی، دوم آن‌که بدانی تو را چگونه آفریده است، سوم آن‌که مقصود از آفرینش تو چیست، چهارم آن‌چه را که باعث بیرون رفتن تو از دینت می‌شود بشناسی». ایشان مسلمانان را به آگاهی در دین و شناخت احکام شرعی دعوت می‌کردند و به آنان می‌فرمودند: «در دین خدا تفقّه کنید، زیرا که فقه کلید بینش و باعث کمال عبادت و وسیله‌ی رسیدن به درجات عالی و مراتب والای در دین و دنیای شماست» (قرشی، ۱۳۶۸، ج۱، ص۲۶۸-۲۶۷).

جمع‌بندی

ارائه‌ی شیوه‌های اطمینان بخش تربیتی، نقش مهم و اساسی در امر تربیت دارد که ضمن در برداشتن همه‌ی ابعاد زندگی انسان، او را به سعادت حقیقی که همان مقام قرب الهی است، نایل می‌گرداند. خداوند این گرایش الگوخواهی انسان را نیز بدون پاسخ نگذاشته و بی‌شک چنین شیوه‌های تربیتی جز از سیره‌ی عملی اسوه‌های راستین دین یعنی معصومین و ائمّه‌ی اطهار(ع) میسّر نمی‌شود. بنابراین می‌توان با در نظر گرفتن روش تربیتی معصومین(ع) و نیز سیره‌ی رفتاری و گفتاری آن‌ها، تربیت صحیح را عرضه نمود بدین ترتیب اگر استعدادهای کودک براساس الگوی الهی و معنوی تربیت نشود، اسیر نفس امّاره گشته و سقوط می‌کند. لذا در مسیر رشد وکمال نیاز به مربّی و الگو دارد.  

منابع

* قرآن کریم

۱. الاربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الأئمه، ترجمه‌ی علی بن حسین زوارئی، تبریز، انتشارات محمد باقر کتابچی حقیقت، ۱۳۸۱ق.

۲. الاصفهانی، ابو الفرج، مقاتل الطالبین، ترجمه‌ی هاشم رسولی محلاتی، تهران، کتابفروشی صدوق، بی‌تا.

۳. بحرانی، عبدالله بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الآیات و الاخبار و الاقوال، اصفهان، مکتبه الزهرا، ۱۳۶۳.

۴. بغدادی، خطیب، تاریخ بغداد، مصر، مطبعه السعاده، ۱۳۴۹ق.

۵. الحرانی، ابن شعبه، تحف العقول، قم، مؤسّسه النشر الاسلامی، ۱۴۰۴ق.

۶. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ترجمه‌ی محمد صالح روغنی قزوینی، قم، مسجد مقدس جمکران، ۱۳۸۹.

۷. قرشی، باقر شریف، تحلیلی از زندگانی امام کاظم†، ترجمه‌ی محمد رضا عطایی، قم، چاپخانه مهر، ۱۳۶۸.

۸. قمی، عباس، منتهی الامال، تهران، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۸۰ق.

۹. کلینی، ثقه الاسلام، اصول کافی، ترجمه و شرحِ سید جواد مصطفوی، تهران، انتشارات مسجد چهارده معصوم(ع)، بی‌تا.

۱۰. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت-لبنان، مؤسّسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.

۱۱. ……………………….، بحار الأنوار، ترجمه‌ی موسی خسروی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۹۶ق.

۱۲. نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، مکتبه الاسلامیه، ۱۳۸۲ق.