نیم نگاهی به مسأله‌ی عاقّ والدین/ سمیّه صادقی
از آن جا که خداوند و معصومین (علیهم‌السّلام) تأکید بر احسان و خوشرفتاری با والدین داشته و نافرمانی، آزار و اذّیت و بیحرمتی به ایشان را مذموم دانستهاند، همچنین به سبب بیتوجّهی فرزندان به جایگاه ارزشمند پدر و مادر در خانواده، مطلبی در این موضوع به شرح ذیل بیان میگردد.
«عاقّ» به معنای آزار دهنده و نافرمان پدر و مادر (حسینی دشتی، ج۷، ص۱۷۸)، اسم فاعل از «عقوق» و در اصل به معنای شکافتن و پاره‌نمودن است. به این علّت نافرمانی پدر و مادر را عاق میخوانند که رشتهی طاعت آنها را پاره نموده است، (معلوف، ج۲،ص ۱۱۴۹) گفتنی است که نافرمانی والدین از گناهان کبیره می‌باشد. امام صادق(علیه‌السّلام) در این باره فرمودند: «عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ مِنَ الْکَبَائِرِ لِأَنَّ اللَّهَ جَعَلَ الْعَاقَّ عَصِیّاً شَقِیّا» یعنی نافرمانی پدر و مادر از گناهان کبیره است، زیرا خداوند متعال عاقّ والدین را گناه‌کار شقی شمرده‌است (مجلسی،ص74) شخصی از امام جعفر صادق(علیه‌السّلام) سئوال کرد: پیش‌نمازی است که تمام شرایط امامت را داراست جز این که با پدر و مادرش رفتار تندی دارد و با سخنان درشت آنها را میرنجاند، آیا به این پیش‌نماز اقتدا کنم یا نه؟ حضرت فرمودند: «تا زمانی که با پدر و مادرش رفتاری ناشایست دارد و والدین خود را ناراحت کند، پشت سر او نماز نخوان». (شیخ صدوق، ص ۳۵)
*موارد عاقّ والدین
۱.افّ گفتن به والدین
قرآن کریم می‌فرماید: «وَ قَضى رَبُّکَ الاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ ایَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ احْساناً امَّا یَبْلُغَنَ عِنْدَکَ الْکِبَرَ احَدُهُما اوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما افٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریماً »: و پروردگارت حکم کرد که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید، چنانچه که یکی از آن دو یا هر دوی آنها نزد تو به پیری برسند، پس به آنها افّ نگو و آزار نرسان و با ایشان به احترام و اکرام سخن بگو. (اسراء ، ۲۳)
از این آیه چند نکته به دست میآید:
الف- در این آیه چند تأکید بر نیکی و احسان به پدر و مادر وجود دارد:
۱- واژه‌ی «قضا» به امر و فرمان قطعی و محکم گویند؛ ۲- قرار دادن توحید یعنی اساسیترین اصل اسلامی در کنار نیکی به والدین، تأکید دیگری بر اهمیّت این مسأله است؛۳- مطلق بودن «احسان» که هر گونه نیکی را در بر میگیرد؛ ۴- واژه‌ی «والدین» که مسلمان و کافر را شامل می‌شود؛ ۵- نکره بودن احسان«احسانا» که برای بیان عظمت آمده است، پنجمین تأکید در این مسأله می‌باشد.(مکارم شیرازی، صص ۷۳-۷۴)
ب- واژه‌ی «افّ» دلالت بر تنفّر و خشم گوینده دارد. (طبرسی، ص ۱۱۹)
ج- خداوند به حالات پیری والدین اشاره دارد که انسان در آن موقع از همیشه نیازمندتر به حمایت و محبّت و احترام است، البتّه اطاعت ایشان درهر حالی بر فرزند واجب بوده و آزار ایشان ممنوع می‌باشد. (طوسی،ص466)
د- با صدای بلند و اهانت‌آمیز و داد و فریاد با آنها سخن مگو و در مقابل ایشان با گفتار نرم و بزرگوارانه برخورد کن. (مکارم شیرازی، ص ۷۶)
۲.تیز نگاه کردن به والدین
انسان نباید به چهره‌ی پدر و مادرش تیز نگاه کرده و خیره شود. از امام صادق(علیه‌السّلام) در این باره نقل شده که فرمودند: « … ِوَ مِنَ الْعُقُوقِ أَنْ یَنْظُرَ الرَّجُلُ إِلَى وَالِدَیْهِ فَیُحِدَّ النَّظَرَ إِلَیْهِمَا» یعنی نوعی از عقوق این است که انسان به پدر و مادرش تیز نگاه کند. (کلینی، ص۵۰)
۳.غمگین کردن والدین
یکی از موارد نافرمانی پدر ومادر، غمگین و ناراحت کردن ایشان است. از حضرت علی (علیه‌السّلام) روایت شده که فرمودند: «مَنْ أَحْزَنَ وَالِدَیْهِ فَقَدْ عَقَّهُمَا» یعنی کسی که پدر و مادر خویش را غمگین سازد، عاقّ والدین شده است. (مجلسی، ص84)
۴.دشنام دادن به والدین
از موارد ممنوع و نهی‌شده دشنام دادن و گفتار زشت و ناپسند با والدین می‌باشد. پیامبر‌اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) در این زمینه فرمودند: از گناهان کبیره است که انسان پدر و مادرش را دشنام دهد [به این صورت که انسان پدر کسی را دشنام دهد و او هم متقابلاً پدر وی را دشنام دهد یا مادر کسی را دشنام دهد و در نتیجه آن شخص، مادر وی را دشنام گوید] (هندی، ص ۴۶۴).
*مجازات عاقّ والدین
۱.قبول نشدن نماز
از امام صادق(علیه‌السّلام) روایت شده که فرمودند: «مَنْ نَظَرَ إِلى أَبَوَیْهِ نَظَرَ مَاقِتٍ- وَ هُمَا ظَالِمَانِ لَهُ- لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ لَهُ صَلَاهً»: یعنی هر کس که از روی نفرت به پدر و مادرش که به او ستم کردهاند نگاه کند، نمازش در درگاه الهی پذیرفته نمیشود. (کلینی،ج۴، ص50) با دقّت در این روایت متوجّه میشویم نماز کسی که والدین خویش را نافرمانی کند به طریق اولی مورد قبول درگاه الهی قرار نمیگیرد.
۲.قبول نشدن عبادات
در خبر قدسی است که خداوند عزّوجل می‌فرماید: « به عزّت و جلال و بلندی شأن خودم سوگند که اگر عاقّ والدین عبادت جمیع پیغمبران را بکند، از او قبول نمیکنم». (نراقی، ص ۴۰۷)
۳.مجازات شدن در همین دنیا
از پیامبر‌اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) نقل شده که فرمودند: «ثَلَاثَهٌ مِنَ الذُّنُوبِ تُعَجَّلُ عُقُوبَتُهَا وَ لَا تُؤَخَّرُ إِلَى الْآخِرَهِ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ وَ الْبَغْیُ عَلَى النَّاسِ وَ کُفْرُ الْإِحْسَان» به این معنی که عقوبت سه گناه تعجیل می‌شود و به آخرت نمیماند: نافرمانی پدر و مادر، ظلم و تجاوز بر مردم، ناسپاسی در مقابل احسان و نیکی. (مجلسی،ج۷۴،ص ۷۴)
۴.عدم ورود به بهشت
یک دسته از افرادی که وارد بهشت نمیشوند، هر چند اعمال خیر زیادی انجام دهند، عاقّ والدین هستند. امام صادق(علیه‌السّلام) در این باره فرمودند: «لَا یَدْخُلُ الْجَنَّهَ الْعَاقُ لِوَالِدَیْهِ، وَ الْمُدْمِنُ الْخَمْرِ، وَ الْمَنَّانُ بِالْفَعَالِ الْخَیْرِ إِذَا عَمِلَهُ». یعنی نافرمانِ والدین و شراب‌خوار و انسان خیّر منّت‌گذار وارد بهشت نمیشوند. (مجلسی،ج۷۴ ،ص ۷۴)
۵.عدم استشمام بوی بهشت
از امام باقر (علیه‌السّلام) نقل شده که فرمودند: رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرمودند: «بپرهیزید از نافرمانی پدر و مادر، زیرا بوی بهشت در حالی که از مسیر هزار سال راه استشمام می‌شود، چند گروه آن را احساس نمیکنند که عبارتند از: عاقّ والدین، قاطع رحم، پیرمرد زناکار و همسایهای که تکبّر ورزد، زیرا کبر ردای خدای تعالی است.(شبّر، ص ۱۹۷)
۶.خشم خداوند
در خبر است که اول چیزی که در لوح محفوظ نوشته شده، این بود که: منم خدایی که به جز من خدایی نیست، هر که پدر و مادر از او راضی باشند من نیز از او راضی هستم و هر که پدر و مادر بر او خشمناک باشد، من نیز بر او خشمناکم. (نراقی، ص ۴۰۷)
۷.ندیدن پیامبر اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) در روز قیامت
افرادی که موجبات ناراحتی و نارضایتی والدین خویش را فراهم میکنند در روز قیامت از توفیق دیدار پیامبر‌اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) محروم میمانند. پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) در این باره فرمودند: «جمیع مسلمین در روز قیامت مرا خواهند دید مگر عاقّ والدین و شراب‌خوار و کسی که نام مرا بشنود و صلوات بر من نفرستد». (همان، ص ۴۰۷)
۸.کوتاه شدن عمر
یکی دیگر از مجازاتهای دنیوی این گونه افراد، کوتاه شدن عمر ایشان می‌باشد.
۹.هجوم فقر و پریشانی
افرادی که زمینه‌ی رضایت والدین خود را به وجود نمیآورند، مورد هجوم فقر و ناداری، پریشانی و اندوه قرار گرفته و زندگی ایشان دچار اختلال و مشکلات مختلف میگردد.
۱۰.شدّت سکرات موت
هر که به پدر و مادر یا یکی از آن ها بدی کند، عمر او کوتاه و زندگانی وی به تلخی میگذرد، فقر و پریشانی به او هجوم می آورد، سکرات مرگ بر او شدید و جان کندن بر او دشوار می گردد. (نراقی، صص ۴۰۷-۴۰۸)
۱۱. از بین رفتن توفیق الهی
از دیگر عقاب های دنیوی این افراد، از بین رفتن توفیق الهی در مورد انجام واجبات و مستحبّات، و ترک محرّمات و مکروهات می باشد که بر افراد آگاه بسیار سخت است.
۱۲.قطع نسل
از امام رضا(علیه‌السّلام) نقل شده که فرمودند: «خداوند نافرمانی پدر و مادر را از این جهت حرام فرموده است که موجب از دست دادن توفیق طاعت خداوند عزّوجل و بی‌احترامی به پدر و مادر و ناسپاسی نعمت و از بین رفتن شکر و سپاس‌گزاری و کم‌شدن نسل و قطع آن می شود؛ زیرا نافرمانی والدین سبب میگردد که به پدر و مادر احترام نشود، حق و حقوق آنها شناخته نشود، پیوندهای خویشاوندی قطع گردد، پدر و مادر به داشتن فرزند بی‌رغبت شوند و به علّت نیکی نکردن و فرمان نبردن فرزند از پدر و مادر، آنان نیز کار تربیت او را رها سازند». (مجلسی،ج۷۴، ص ۷۴)
پس شایسته است با استعانت از درگاه الهی خود را از این گناه و عقاب بازداشته و درصدد نیکی و احسان به والدین خویش برآییم.
فهرست منابع
*قرآن کریم
۱.حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، تهران، موسسه فرهنگی آرایه، ۱۳۷۹.
۲.شبر، سید عبدالله، اخلاق بشر، ترجمه ی محمد رضا جباران، قم، نشر هجرت، ۱۳۸۲.
۳.طبرسی، ابوعلی بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمهی احمد بهشتی، بی جا، نشر فراهانی، ۱۳۵۲.
۴.طوسی، ابی جعفر بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر العاملی، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی تا.
۵.قمی، محمّد بن بابویه(شیخ صدوق)، ترجمه و شرح من لایحضره الفقیه، ترجمه صدر بلاغی و محمد جواد غفاری، بی جا، نشر صدوق، ۱۳۶۹.
۶.کلینی، محمّد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه ی سید هاشم رسولی، تهران: بی نا، بی تا.
۷.مجلسی، محمّد باقر، بحار الانوار، تهران: المکتبه الاسلامیه، ۱۳۸۶.
۸.معلوف، لویس، المنجد، ترجمه ی محمّد بندر ریگی، تهران: نشر ایران، ۱۳۸۲.
۹.مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷.
۱۰.نراقی، احمد، معراج السّعاده، بی جا، بی نا، ۱۳۶۶.
۱۱.هندی، متقی، کنز العمال، بیروت، مؤسّسه الرساله، ۱۴۰۵.
