از رهگذر خاک سر کوی شما بود

از رهگذر خاک سر کوی شما بود        هر نافه که در دست نسیم سحر افتاد

تربیت اجتماعی فاطمی                           

طاهره خالقی

سازندگی و تربیت حضرت زهرا‌^{(علیها‌السّلام)}

درباره‌ی فاطمه‌^{(علیها‌السّلام)} چه می‏ توان گفت؟ او را از هر بُعد و نظری که بنگریم، عظیم است. تمام زندگی زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} سرشار از سازندگی و تربیت است. او با انفاق و احسانش، اطعام و دعوتش، سلام و ادبش، دعا و قرآنش، راستگویی و محبّتش، انصاف و وفایش، فریادها و تبسّمش، علم و حلمش و با تمام زندگیش درس سازندگی را به ما می‌آموزد.

زهرا^{(علیهاالسّلام)} در زمان کوتاه عمر خود آن قدر بلند زیست که اسوه‏ ی منجی انسان، صاحب الزّمان‌^{(عجّ‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشّریف)} گشت. او لحظه ‏ای از کار سازندگی غافل نبود، چه آن‌گاه که از او سؤال می‏ شد و چه آن‌گاه  که به عیادتش می‏ آمدند و چه آن هنگام که در مسجد علیه جور زمان و ستم خلفا می‏ شورید و چه آن دم که در خانه با فضّه و امّ‌ ایمن به سر می‏ برد. او تجلّی «اعمالی و اورادی کلها وردا واحدا و حالی فی خدمتک سرمدا» [2]  بود. او به ما آموخت که درس تربیت و سازندگی تنها در کلاس درس و بحث و جلسه ‏ی سخنرانی خلاصه نمی‏ شود که باید انس گرفت و از تمامی زندگی و همه‏ ی وجود مایه گذاشت(آقائی، ص۲۵۷) .

نخستین معلّم زن

یکی از کارها و مسئولیّت‏ هایی که او برای خود برگزید مسئولیّت رهبری و معلّمی زنان بود. وجودش برای زنان هم‌چون ابر رحمت و حضور فعّالش در جمع آنان موجب رشد و پیشرفت آن‌ها و دوری از عوامل گمراه کننده بود.

 خانه‌ی فاطمه^{‌(علیهاالسّلام)} مدرسه‏ ای عظیم بود که در آن شاگردانی بزرگ پرورش یافتند که بعدها هر کدام به ‌نحوی باشکوه در جهان اسلام درخشیدند.

هدایت زنان

فاطمه‌^{(علیها‌السّلام)} به زنان آموخت که شأن و رتبتشان بسی بالاتر از آن است که ملعبه‌ی دستِ ‏آلودگان باشند و به عنوان ابزاری در خدمت رونق دادن بازار شهوات قرار گیرند. به آن‌ها تفهیم کرد که بهای وجودشان بهشت است و این یک گناه نابخشودنی است که خود را ارزان بفروشند و یا در خدمت مفاسد و رسوایی‏ ها قرار گیرند.

فاطمه‌^{(علیها‌السّلام)} برای خود این احساس مسؤولیت و تعهّد را داشت که نظام عقلی را در جامعه‌ی زنان رونق دهد؛ اندیشه‏ شان را متوجّه تربیت درست نسل و تحکیم کانون خانوادگی نماید و این روحیه را در آنان زنده سازد که صعودها و سقوط‌ها در گرو کار و تلاش آن‌هاست و آینده‌ی نیک و بد جامعه در سرمایه‏ گذاری تربیتی امروز آن‌ها.

و بدین‏سان فاطمه‌^{(علیها‌السّلام)} یک رهبر است و یک راهنما، رهبری که معصومه است و خطاها و لغزش در کار او و در راه و روش او وجود ندارد. او رهبر زنان دیروز و امروز جامعه است(قائمی، ص۲۷۳) .

آموزش زنان

آموزش علوم: آموزش علوم به افرادی چون اسماء بنت عمیس در سطحی نسبتاً بالا وجود داشت و حتّی تفسیر قرآن و نکته‏ هایی مهم از معارف اسلامی و بعضی از مسایل شرعی و دینی روزمرّه. به آن‌ها آموزش داده می‌شد او به زنان می‏ آموخت که در امر تربیت فرزندان چه جنبه‏ هایی را مراعات کنند یا در حضور اجتماعی چه ضرورت‌هایی را در نظر گیرند، در برخورد با شوهر و همسایه و مردان و زنان مختلف، والدین و مهمان چگونه عمل کنند(قائمی، ص۲۷۴) .

آموزش تقوا و شجاعت: گاهی نیز حضرت به زنان درس جرأت و شجاعت می‏داد به‌گونه‏ ای که قادر باشند از لذّت خودخواهی‏ ها و هوشمندی‏ ها بگذرند، حق‏ گوی و حق‏ جوی باشند، اهداف عالی‌تری را در زندگی روزمرّه‌ی خود برگزینند و از هر چه که پستی و انحطاط است دوری جویند، او روح ورع و تقوا را در آنان می‏ دمید و با هشدارها و وعده و وعیدهای نشأت گرفته از قرآن، آنان را به راه صواب فرا می‌خواند(همان) .

آموزش استدلال و محاجّه: از دیگر آموزش‌های مهم حضرت زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} به زنان، آموزش راه و رسم دفاع از عقیده و ایمان بود. این‌که افراد، باید مسلمان باشند یک مسأله است و جمع عظیمی آن را پذیرفته و مورد رعایت قرار می‏ دهند امّا این هم نکته‌ی مهمّی است که افراد بتوانند از عقیده‌ی خود دفاع کنند و با محاجّه و استدلال، طرف مخالف را قانع سازند(قائمی، ص۲۷۵) .

به عنوان نمونه دو زن در امر دینی با هم مباحثه داشتند. کارشان از بحث به درگیری کشید. از این دو زن یکی مؤمن بود و دیگری معاند. فاطمه‌^{(علیها‌السّلام)} دلایل درست را در اختیار زن مؤمن قرار داد تا بتواند در بحث پیروز شود و طرف مقابل را اقناع کند. هدایت فاطمه‌^{(علیها‌السّلام)} اثر خود را گذاشت زن مؤمن در بحث خود پیروز و فوق‏العاده خوشحال شد.

آموزش همسرداری: از دیگر آموزش‌های فاطمه‌^{(علیها‌السّلام)} به زنان، آموزش مدیریت خانواده و رعایت حقوق آن بود. در آن روزگار که مردان بر زنان استیلای کامل داشتند و زن را مثل برده‌ی خود به‌حساب می ‏آوردند، موضع‌گیری اسلام در قبال زنان و حمایت از آن‌ها این خطر را هم برای برخی از عاقلان پدید می ‏آورد که از اطاعت مشروع همسر سرباز زنند و تبعیّت لازم را نداشته باشند و این خود نیاز به اصلاح اندیشه و پیگیری داشت(همان).

فاطمه‌^{(علیها‌السّلام)} سعی داشت ضمن آشنا کردن زنان با حقوق خود و همسر و فرزندان، پاره ‏ای از اندیشه‏ های افراطی یا تفریطی را در آنان تعدیل کند؛ نه آن‌چنان که زنان، تسلیم باشند و در همه‌ی امور اطاعت کنند حتّی در گناه، و نه آن‌چنان عاصی و نافرمان که حقوق شوهر را نادیده گیرند. زیرا اصولاً در هر انقلاب فکری که در جامعه ‏ای پدید می‌آید، افراد خیلی زود به افراط و تفریط کشانده می ‏شوند.

او هم‌چنان دفاع از حقّ شوهر را ضروری دانست، به ویژه که در همسر حقّانیتی راجع به مسأله‏‌ای باشد. عدم اطاعت از فرمان به حقّ شوهر را نوعی قبول لعنت خدا و فرشتگان معرفی فرمود و تسلیم زن به شوهر در گناه، (مثل روابط جنسی با شوهر مست) را بر اساس سخن پیامبر، خریداری لعنت‏ ها به تعداد ستارگان آسمان دانست. لذا در آن زمان وجود کسی که بتواند این حدّ و مرزها را برای زنان معیّن و به آن‌ها تفهیم کند، بسیار ضروری بود(همان، ص۲۷۶) .

۵.آموزش صبر و حوصله: فاطمه^{(علیها‌السّلام)} نه تنها از فراگرفتن دانش خسته نمی‏شد بلکه در یاد دادن مطالب به دیگران نیز از پشتکار و حوصله‌ی فراوانی برخوردار بود که این نکته برای همه‌ی معلّمان به‌خصوص خواهران معلّم باید الگو باشد.

او در برخورد با زنانی که برای کسب دانش و اطّلاع نزد او می‏آمدند، صبر و حوصله‌ی بسیاری از خود نشان می‏ داد، از کثرت سؤال و پاسخ خسته می‏ شد ولی به روی خود نمی ‏آورد و می‏ کوشید کسی را شرمنده نسازد.

 به نمونه‌ی زیر از این برخورد فاطمه‌^{(علیها‌السّلام)} توجه کنید:

روزی زنی نزد فاطمه‌^{(علیها‌السّلام)} آمد و گفت مادری پیر دارم که در مورد نماز خود اشتباهی کرده و مرا فرستاده تا از شما مسأله ‏اش را بپرسم. زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} سؤال او را پاسخ فرمود. زن برای بار دوم و سوم آمد و مسأله را پرسید و پاسخ شنید.

این کار تا ده بار تکرار شد و هر بار فاطمه‌ی زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} سؤال وی را پاسخ می‌داد. زن از رفت و آمدهای پی‏درپی شرمگین شد و گفت دیگر شما را به زحمت نمی ‏اندازم. فاطمه‌^{(علیها‌السّلام)} فرمود: باز هم بیا و سؤال هایت را بپرس تو هر قدر سؤال کنی من ناراحت نمی‏ شوم. زیرا از پدرم رسول خدا‌^{(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله)} شنیدم که فرمود: روز قیامت علمای شیعیان ما محشور می‏شوند و به آن‌ها به اندازه‌ی دانششان خلعت‌های گران‌بها عطا می‏ گردد و اندازه‌ی پاداش به نسبت میزان تلاشی است که برای ارشاد و هدایت بندگان خدا نموده ‏اند(دشتی، ص۲۲۴) .

ثمره‌ی تلاش و تربیت

فاطمه‌^{(علیها‌السّلام)} کوششی فوق‏ لعاده برای تربیت و هدایت زنان داشت و ثمره‌ی تربیت او از یکسو فرزندان او هستند که شرح و معرّفی حالات هر یک از آن‌ها دفتری جداگانه می‌طلبد و از سوی دیگر ده‏ ها زن که هر کدام در دوران حیات خود هم‌چون آفتابی در آسمان اسلام درخشیدند و در عصر خود هادی و راهنمای دیگران بودند که برای نمونه از سه زن به نام‌‌های فضّه، امّ‌ایمن و اسماء سخن می‌گوییم و تربیت فاطمی را از آینه‌ی وجود آنان می‌نگریم.

 

۱.فضّه

فضّه از شاگردان فاطمه‌^{(علیهاالسّلام)} است و پرورش یافته‌ در خانه‌ی او و خادمه‌ی اوست. او ظاهراً از اسرای جنگی است که رسول‌خدا^{(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله)} او را به فاطمه^{(علیهاالسّلام)} بخشیده بود. گویند او دختر پادشاه هند بود و به علوم غریبه از جمله علم کیمیا یا اکسیر اطّلاعی داشت (قائمی، ص۲۷۹) . او که از ظلم و ستم اربابان، داستان‏ ها شنیده بود و بارها خود کنیزکان را از زیر مشت و لگد اربابان، نیمه جان بیرون کشیده بود، چه بسا در دل آرزوی مرگ می‏ کرد. امّا با آمدن به خانه‌ی فاطمه‌^{(علیهاالسّلام)} ذهنیّت‌هایش درهم شکست.

تقسیم کار

در روایت آمده است که سلمان،رضوان الله علیه، فرمود: فاطمه‌^{(علیهاالسّلام)} نشسته بود و با آسیابی که در کنارش بود، جو آرد می‏ کرد، و این در حالی بود که از دسته‏ ی آسیاب خون سرازیر بود و حسین‌‏^{(علیه‌السّلام)} هم از گرسنگی ناله می‏کرد. عرض کردم: ای دختر رسول‏‌خدا، با وجود فضّه، چرا دست‌هایت مجروح شده است؟ فرمود:

رسول‏الله‌^{(صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله)} به من سفارش نموده که یک روز انجام کار خانه با او باشد و یک روز از آن من. و دیروز نوبت او بود…(سعادت پرور، ص۱۵۹).

این اوّلین بار بود که فضّه انصاف را تجربه می‏ کرد.

او بر سر سفره‏ی آنان می ‏نشست و از غذای آنان می‏ خورد. بارها با ناله ‏های شبانه ‏ی زهرا‌^{(علیهاالسّلام)} از خواب بیدار می ‏شد. دیری نپایید که از نفس گرم زهرا‌^{(علیهاالسّلام)} او هم برمی‌خاست و وضو می‏ ساخت و در گوشه ‏ای به عبادت می ‏نشست. او درس ‏های بلند معارف و انسانیّت را از زهرا‌^{(علیهاالسّلام)} آموخت و در خانه‏ ی او درس انفاق، ایثار و از خود گذشتگی گرفت(آقائی، ص۲۶۰) .

ابو القاسم قشیری حکایت می ‏کند که فضّه را در راه مکه ملاقات نمودم و هر چه با وی گفتگو کردم، جز با آیه‏ ی قرآن جواب نشنیدم، تا اینکه سرانجام با فرزندان او ملاقات کردم و از آنان پرسیدم که این زن کیست؟ گفتند: این مادر ما، کنیز زهرا‌^{(علیهاالسّلام)} است، که بیست سال است با هیچ کس جز با قرآن سخن نگفته است(سعادت پرور، ص۱۵۹) .

فضّه می ‏دید زهرا^{(علیها‌السّلام)} حتّی آن‌جا که مشغول آسیاب کردن است، زیر لب آیات قرآن را زمزمه می‏ کند. همین بود که از زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} انس با قرآن را آموخت تا آن‌جا که تا پایان عمر به غیر از قرآن سخن نمی‏ گفت. (آقائی، ص۲۶۰)

فضّه، این کنیز و دست پرورده‏ی زهرا ^{(علیها‌السّلام)}، این عالمه‏ ی حافظ قرآن و ایثارگر و با‌‌وفا، در همه حال مدافع حریم ولایت و اهل‏بیت عصمت و طهارت بود.

آن گاه که عمر بر در خانه‏ ی علی‌^{(علیه‌السّلام)‏} فریاد می ‏زد و او را به بیعت می‏ خواند، نخستین کسی که بر در خانه آمد و صدا به دفاع از علی‌^{(علیه‏السّلام)} بلند کرد و با عمر احتجاج کرد، فضّه بود. آن گاه که زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} را زخمی به گوشه ای انداختند، کسی که مونس و همدم او بود، فضّه بود.

آن‌گاه که در شب دیجور، زمانی که فریادها در سینه‏ ها گم شده بود و مردان از پای فتاده بودند، آن که مردانه بار سنگین تبلیغ دعوت به اهل‏ بیت^{(علیه‏م السّلام)} و رسوایی خلفا را بر دوش می‏ کشید، فضّه بود(آقائی، ص۲۶۸-۲۷۳).

امّ ‏ایمن

او پرستار مهربان و هشیار محمد^{(صَلّی‌الله‌عَلَیه‌وَ‌آلِه)} ، آزاده ‏ی پیشگامِ مهاجر، امینِ وارث دو شهید مجاهد، این محدّثه‏ ی بهشتی، مدافع رسول‌نبی‌^{(صَلّی‌الله‌عَلَیه‌وَ‌آلِه)}؛ این همدم با ‌وفای زهرا‌^{(علیها‌السّلام)}، دخت نبی و مدافع همیشه‏ ی فاطمه، زوج وصی است. او اگر چه شیفته و محبّ رسول^{(صَلّی‌الله‌عَلَیه‌وَ‌آلِه)} بود و رسول‌^{(صَلّی‌الله‌عَلَیه‌وَ‌آلِه)} او را مادر خود و باقیمانده‏ ی اهل‏ بیت^{(علیهم السّلام)} می‏ خواند و به دیدارش می‏ رفت و همواره بزرگش می‏ داشت و لبخند بر لبانش می‏آورد، امّا این ها به تنهایی کافی نیست، که این همه نیمی از راه است و نیم دیگر راه را باید با ولای اهل‏ بیت^{(علیهم السّلام)}  رفت. که به شهادت قرآن در روز غدیر، دین مرضیّ خدا، دین همراه ولایت است و اکمال و اتمام دین به همین است و آن چه مانع از گمراهی است، بودن این هر دو با هم است و آن چه باعث هدایت است، تمسّک و چنگ زدن به این هر دو است و این دو تا قیامت با هم‏اند و هرگز از هم جدا نمی ‏شوند. از این رو امّ ‏ایمن اگر چه آزاده بود، اما به خاطر آن همه سفارش ‏هایی که رسول‌^{(صَلّی‌الله‌عَلَیه‌وَ‌آلِه)} در حقّ زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} داشت، خود به خدمت زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} درآمد تا به کمالی رسد. او انصاف و ایثار را در این خانه تجربه کرد و در نهایت، عشق و ولاء را از زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} آموخت و از جام ولای او نوشید و هر چه یافت از همین یافت.

از رهگذر خاک سر کوی شما بود        هر نافه که در دست نسیم سحر افتاد

او درس بلند بیداری و حمایت از ولی زمانه را از زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} آموخت.

آن‌گاه که علی ^{(علیه‌السّلام)} را برای بیعت به مسجد کشاندند، آن که در مسجد در برابر همه فریاد اعتراض سر داد و بی پروا خلفا را اهل نفاق خواند، امّ ‏ایمن بود.

چه آن‌گاه که فدک را غصب کردند، آن که در برابر استبداد خلفا ایستاد و مردانه علیه آنان شهادت داد، ام ‏ایمن بود.

آن‌گاه که همه، زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} را تنها گذاشته بودند، آن که همدم باوفای زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} بود و تا واپسین دم بر بالینش نشست، امّ ‏ایمن بود.

آن‌گاه که هیچ کس را بی اذن زهرا ^{(علیها‌السّلام)} اجازه‏ی حضور در تشییع نبود، آن که با خواست زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} حضور داشت، امّ ‏ایمن بود.

آن‌گاه که زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} از دنیا چشم بربست، آن که از فراق او و هم برای اعتراض به خلفا و رساندن پیام مظلومیّت علی‌^{(علیه‌السّلام)} و زهر‌ا^{(علیها‌السّلام)} از مدینه هجرت کرد، امّ ‏ایمن بود.

او آن قدر بر فراق یار و مظلومیّت او سوخت که بیش از چند صباحی دوام نیاورد و خیلی زود به معشوق پیوست و از تنهایی درآمد، سلام و رضوان خدا بر او باد(آقائی، ص۳۲۰-۳۲۷) .

اسماء

اسماء دست پرورده ‏ی دیگر فاطمه‌^{(علیها‌السّلام)} است که همسر ابوبکر بود، او طبعاً در جریان امور و وقایعی که در دستگاه خلافت می‏ گذشت قرار داشت. اسماء مَحرم راز فاطمه^{(علیها‌السّلام)} بود، او همان کسی است که در شست‌و‌شوی فاطمه^{(علیهاالسّلام)} پس از مرگ بنا به وصیّتش حضور داشت و به علی کمک می ‏کرد. فاطمه ^{(علیها‌السّلام)} درباره‌ی او بسیار وقت می‌گذاشت و چه بسیارند نکته‏ هایی که او از محضر فاطمه^{(علیها‌السّلام)} کسب کرد و بعدها در زندگی از آن بهره گرفت(قائمی، ص۲۷۷) .

اسماء هم سرگذشت و فضایلی شنیدنی دارد.  او مهاجری عالمه، محدّثه ‏ای بهشتی، همسر و مادر دو شهید، بسیارعاقل و مدیر، هوشیار و نجیب بود. او مطیع و محرم رسول‌‌^{(صَلّی‌الله‌عَلَیه‌وَ‌آلِه)}، مأنوس و همراه زهرا‌^{(علیها‌السّلام)}، یار و مدافع علی‌^{(علیه‌السّلام)‏} بود.

او به امر رسول ^{(صَلّی‌الله‌عَلَیه‌وآله)} مهاجرت کرد و رسول^{‌(صَلّی‌الله‌عَلَیه‌وَ‌آلِه)} در خلوت، خبر شهادت حسین‌^{(علیه‌السّلام)} را به او داد. همو بود که در واپسین لحظات بر بالین زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} بود و در دوران بیماریش همدم او بود و باز همو بود که لبخند بر لب‏ های زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} آورد، پس از آن که مدّت‏ ها از لبانش رخت بربسته بود. او در جریان فدک شاهد زهرا^{(علیهاالسّلام)} بود و علیه شوی خود، ابوبکر، شهادت داد و آن گاه که پس از فوت زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} ، عایشه می‏ خواست به درون خانه بیاید به او اجازه نداد و در جواب اعتراض ابوبکر گفت: زهرا ^{(علیها‌السّلام)} خود این گونه خواسته بود.

او همواره مدافع و یار علی‌^{(علیه‌السّلام)}. چه آن گاه که در خانه‏ی او بود و چه وقتی که در خانه‏ ی دشمن او.

آن گاه که در خانه‏ ی ابوبکر بود، در جریان فدک به نفع زهرا‌^{(علیها‌السّلام)} و علی‌^{(علیه‌السّلام)} شهادت داد و فرزندش محمد را دشمن پدر، ابوبکر، و محبّ علی‌^{(علیه‌السّلام)} پروراند تا آن جا که به علی‌^{(علیه‌السّلام)} می‏ گفت: شهادت می ‏دهم که تو امام بر حقّی و پدرم در آتش است.

آن گاه که در خانه‏ ی علی‌^{(علیه‌السّلام)} بود، احادیث و فضایل او را نشر می‏ داد و از او فرزندی آورد به نام عون که در کربلا در رکاب امام حسین‌^{(علیه‌السّلام)} به شهادت رسید. درحالی که از قبل هم فرزند دیگرش، محمّد در حمایت از علی‌^{(علیه‌السّلام)} به شهادت رسیده بود(آقائی، ص۲۷۳–۲۷۷) .

هم‌چنین در جریان توطئه‏ ی خلفا برای کشتن علی‌^{(علیه‌السّلام)} که در خانه ابوبکر صورت گرفته بود، اسماء خبر آن را دریافت و به علی^{(علیه‌السّلام)} خبر داد. قرار بر این بود که خالد بن ولید (اباسلیمان) در مسجد در کنار علی بنشیند و به‌محض خاتمه یافتن نماز، ابوبکر، علی را بکشد. اسماء از این جریان شدیداً بیمناک شد و جرأت نکرد که خبر آن را مستقیماً به علی برساند.

کنیز خود را دستور داد که به نزد علی برو و قرائت صحیح و تفسیر این آیه را از جانب من از علی بپرس و پاسخ بیاور آن آیه این بود: وَ جاء رَجُلْ مِنْ اَقْصَی المدینَهِ یَسْعی، قال یا مُوسی اِنّ الْمَلذَء یَأتَمِروُنَ بِکَ لِیَقْتلُوکَ، فَاخْرُجْ اِنّی لَکَ مِنَ الناصِحینَ (ترجمه: مردی از نقطه دور دست دوان دوان آمد و گفت ای موسی مردم در این تصمیم و اراده‏اند که ترا بکشند، زود بیرون رو من از نصیحت کنندگان و خیرخواهان توأم).

کنیز آیه را به علی رسانید و علی که قضیّه را دریافت پیام داد اِنَّ الله یُحُولَ بَیْنَ المرء و قلبهِ (مطمئناً خداوند بین من و آن ها را حائل خواهد شد) و بر این اساس خاطر اسماء را آسوده کرد (قائمی، ص۲۷۸) .

نتیجه:

یکی از راه های شناخت فاطمه‌^{(علیها‌السّلام)} شناخت دست پروردگان فاطمه‌^{(علیها‌السّلام)} است، تجلّیات آنان خود حکایت دارد از شأن و عظمت فاطمه ^{(علیها‌السّلام)} چه بسیارند زنانی که رشد اسلامی و اجتماعی خود را مرهون فاطمه ^{(علیها‌السّلام)} بوده ‏اند و حتّی بر اثر رهنمودهای او شرایط خانواده و همسر را تغییر داده‏ اند.

منابع

*قرآن کریم

*نهج البلاغه

۱.آقائی، مسعود،چشمه در بستر،قم،موسسه فرهنگی انتشاراتی حضور،چاپ اول،زمستان۱۳۷۴.

۲.دشتی،محمد،نهج الحیاه (فرهنگ سخنان فاطمه^{(علیها‌السّلام)})، قم: مؤسّسه‌ی‌تحقیقاتی امیرالمؤمنین^{(علیه‌السّلام)}، چاپ دوّم،آبان۱۳۷۲.

۳.سعادت پرور، علی،جلوه نور(پرتوی از فضائل معنوی فاطمه زهرا^{(علیها السّلام)})،تهران،انتشارات احیاءکتاب،چاپ پنجم،۱۳۸۸.

۴.قائمی، علی،در مکتب فاطمه^{(علیها السّلام)}،تهران،انتشارات امیری،چاپ سوم،خرداد۱۳۷۳.