در اهمّیت شیر مادر
*دکتر مریم شایسته‌خوی
اهمّیت شیر مادر
بعضی اوقات مسائلی هست که در عین سادگی بسیار با اهمیّت است و شاید همین زیاد در دسترس بودن و سادگیشان ما را به اشتباه می اندازد تا در مورد اهمّیتشان کمتر فکر کنیم. یکی از این موضوعات شیر مادر است. روزانه با مادرهای زیادی مواجه می‌شوم که رضایت زیادی از وضعیت شیردهی نوزادشان ندارند و مشتاق هستند از تغذیهی مصنوعی(شیرخشک یا به قول ما شیر پدر!) برای نوزادشان کمک بگیرند. البتّه مادرهایی هم هستند که با آیندهنگری و منطق محکمشان پایه‌‌ی یک سرمایه‌گذاری موفّق را برای نوزادشان می‌گذارند و در کمال افتخار از شیر خود نوزادشان را سیراب می‌کنند.
طبق شعار جهانی سال ۱۹۹۸، شیر مادر یک سرمایه‌گذاری است؛ سرمایه‌گذاری بزرگی برای داشتن نسلی سالم، باهوش، خلّاق و با آینده‌ای درخشان. شاید به ذهنتان بیاید که این امر به شما ربطی ندارد، ولی واقعیّت این است که قطره‌های کوچک، دریا را می‌سازند و ما مادران تکتکمان در ساختن آیندهی کشور و نسل‌هایمان تأثیر خاص و بسزایی داریم.
۱۰ تا ۱۵ سال قبل از این که شما تصمیم به ازدواج و یا حتّی بچّه‌دار شدن بگیرید، در میانه‌ی بلوغ غدد شیری در پستان‌ها شروع به رشد می‌کند تا وقتی که به سن ۱۸تا ۲۰ سالگی برسید، محلّ امنی برای نگهداری عصارهی حیات نوزاد باشد.
به محض تولّد نوزاد مایهی حیات کاملاً پاکیزه، رقیق، با درجه‌ی حرارتی مناسب، طعمی لذّت بخش و سرشار از نیازهای غذایی نوزاد در پستان‌ها جریان مییابد و تنها وظیفهی مادران این است که آن را در اختیار نوزادشان بگذارند. کاملاً درست است که شیردهی، آن هم در روزهای اوّل، کاری بسیار وقت‌گیر و سخت است. شب بیداری‌ها، انرژی از دست رفته‌ی موقع زایمان، خستگی‌ها و زمان‌های طولانی شیردهی برای یک مادر جوان بسیار دشوار است؛ ولی همانطور که می‌دانید چیزهای ارزشمند سخت بهدست می‌آیند! اولین شیری که از سینهی مادر خارج می‌شود، آغوز یا کلستروم نام دارد. یک واکسن خاص و درجه یک، سرشار از آنتی بادی‌ها و ایمونوگلوبولین‌هایی که در طیّ سال اوّل زندگی، نوزادتان را از عفونت‌های تنفّسی و گوارشی در امان نگه می‌دارد. قدیم رسم بود که شیرِِ اوّل را می‌دوشیدند، ولی امروزه ثابت شده اوّلین شیر، مهم‌ترین شیردهی مادران است.
حواستان باشد: اگر نوزاد نارس دارید، حتماً از شیر خودتان به او بدهید چرا که شیر مادران، خاصّ نوزاد خودشان است. در هر سنّی که نوزاد بهدنیا بیاید، چه به موقع و چه نارس، شیر متناسب با وضعیّت جسمی‌اوست و تمام نیازهایش را مرتفع می‌کند.
در بررسی شیر مادرِ نوزادان نارس و رسیده مشخّص شد میزان pr و مینرال‌ها در شیر مادر نوزادان نارس بیشتر است و دلیل این امر مهم، نیاز بیشتر نوزادِ نارس، به سرعت رشدِ بیشتر می‌باشد.
شیر مادر دو نوع کیفیت دارد که به آن‌ها شیر اول foremilk و شیر دوم hindmilk گفته می‌شود.
شیر اوّل: ترکیبی رقیق‌تر دارد و باعث رفع تشنگی کودک می‌شود.
شیر دوم: غلیظتر بوده و موجب سیری می‌شود.
توصیه شده که در اوایل تولّد نوزاد، حتماً از هر دو پستان شیردهی انجام شود. ابتدا از یک پستان شیر داده و بعد از گرفتن آروغ کودک، مجدّد از پستان بعدی شیر داده شود.
شیری که در هنگام شب به کودک داده می‌شود در رشد وی تأثیر بسزایی دارد. یادمان باشد حاصل تمام این زحمات و بیخوابیهاست که بهشت را زیر پای مادران جا می‌دهد!
نوزادان و کودکان ممکن است در ۲۴ ساعت ۸ تا ۱۲ بار شیر بخورند و به همان میزان نیز دفع مدفوع داشته باشند که اگر از رنگ زرد یا سبز و قوام مناسب برخوردار باشد، طبیعی است و جای نگرانی ندارد. حدّاقل ۶ بار در روز نیز انتظار داریم نوزاد پوشک خود را خیس نماید.
هر چه سنّ نوزاد بالاتر می‌‌رود، میزان دفعات شیر خوردن وی کمتر می‌شود.
مادران با شیردهی نوزاد خود باعث کاهش احتمال مرگ و میر نوزادان، رشد خوب و طبیعی آن‌ها، افزایش سرعت تکامل در جنبههای مختلف، کاهش موارد ابتلا به آسم و حسّاسیت، افزایش سطح هوشی و حتّی تکامل بهتر حواس پنجگانهی نوزاد و کودک دلبند خود می‌شوند و بسیاری فواید دیگر که در این مقاله نمی‌گنجد.
در کنار این فواید مزایای شیردادن برای مادران نیز شامل: سلامت روح و احساس شادابی، جلوگیری از چاقی، کاهش خونریزی بعد از زایمان، کاهش شیوع بیماری‌های عفونی به علّت افزایش هورمون شیردهی، کاهش شیوع سرطان پستان، رحم و تخمدان، کاهش ابتلا به استئوپوزر(پوکی استخوان) و از همه مهم‌تر مزایای اقتصادی و آسانی تهیه و مصرف شیر مادر است.
مصرف کافی مایعات، آن هم از نوع گرم، می‌تواند در شیردهی مؤثّر باشد. هر غذایی که مادر می‌خورد بعد از چهار ساعت در شیر وی یافت می‌شود؛ بنابراین بهتر است که در صورت خوردن غذاهایی که برای مادر ایجاد نفخ می‌کند، حتماً ضدّ نفخی مانند زیره خورده شود تا به کودک نفخ را منتقل نکند. طیّ تحقیقات انجام شده بر روی مادران با اندازه‌های متفاوت، مکان‌های جغرافیایی مختلف و نژادهای گوناگون مشخص شدهاست که ترکیب شیر در همه نسبتاً یکسان بوده و تفاوت در شیر مادران به علّت تفاوت‌های نوزادانشان بوده و در اصل ترکیب شیر تفاوتی ندارد (مثلاً نوزادی که نارس است ترکیبات شیر او کمی متفاوت است).
نشانه‌های عدم کفایت شیر مادر
بسیاری از مادران از کافی نبودن شیر خود شاکی‌اند و همیشه گمان می‌کنند که شیرشان برای نوزاد و کودکشان کافی نیست. در اینجا سه دسته از عوامل را که می‌تواند کفایت شیر مادر را تعیین کند نام می‌بریم.
دستهی اول:
علائم غیر قابل اعتماد: یعنی علائمی که فقط باورهای غلطند و وجودشان دلیلی بر عدم کفایت شیر مادر نمی‌باشد:
§ شیر خوار انگشت خود را میمکد؛
§ پستان‌ها نسبت به قبل نرم‌تر شده است؛
§ بلافاصله بعد از زایمان پستان پر نمی‌شود؛
§ مادر بچّه‌ی قبلی‌‌اش را نتوانسته‌است شیر بدهد؛
§ احساس جهش یا رگکردن در مادر ایجاد نمی‌شود؛
§ شیر مادر رقیق است؛
§ اعضای فامیل معتقدند شیر مادر کم است؛
§ شیرخوار بسیار ریز یا خیلی درشت است؛
§ شکم شیرخوار بعد از تغذیه گرد و برجسته نمی‌شود؛
§ وقتی با شیشه شیر می‌‌دهند نوزاد بیشتر می‌خوابد؛
§ مادر خیلی جوان یا خیلی پیر است.
دستهی دوم:
علائم احتمالی که ممکن است عدم کفایت را مطرح کند که در صورت وجود هر یک باید پزشک مادر و نوزاد را ویزیت نماید:
§ شیر خوار بعد از شیر خوردن راضی به نظر نمی‌رسد؛
§ غالباً نوزاد گریه می‌کند؛
§ سینه را نمی‌گیرد و بد سینگی می‌کند؛
§ می‌خواهد مکرّر و طولانی سینه را بمکد؛
§ پستان از زمان حاملگی بزرگ نشده است؛
§ با دوشیدن پستان شیر خارج نمی‌شود؛
§ بعد از زایمان شیر به پستان نیامده است؛
§ مدفوع بچّه سخت، خشک، یا سبز رنگ و یا دفعات آن کم است.
دستهی سوم:
علائم قابل اعتماد؛ یعنی علائمی که وجودشان دلیل بر عدم کفایت شیر مادر است:
§ عدم وزن گیری مناسب (کمتر از ۵۰۰ گرم در ماه)؛
§ طفل ۲ هفته بعد از تولّد به وزن اولیه نرسیده باشد؛
§ در روز کمتر از ۶ بار ادرار کند یا ادرار او بوی آمونیاک بدهد.
چند نکته:
۱.معمولاً نوزاد در چند روز اول پس از زایمان ۱۰ درصد وزن خود را از دست می‌دهد، ولی بعد از ۲ هفته به وزن اوّلیه برمی‌گردد.
۲.انتظار داریم نوزادانِِ تغذیه با شیر مادر، روزانه ۳۰ گرم وزن بگیرند.
۳.معمولاً نوزاد به آب نیاز ندارد، مگر در شرایطی که دمای محیط زیاد باشد که در این صورت کمی آب جوشیدهی سرد شده به او می‌دهیم.
۴.در طیّ ۶ ماه اول شیردهی، تنها ویتامین‌های DوK هستند که در شیر مادر وجود ندارند و باید از طریق قطره‌های A+D یا مولتی ویتامین به نوزاد داده شود. (ویتامینk در بیمارستان و به صورت تزریقی داده می‌شود).
۵.گاهی اوقات رنگ سبز مدفوع، نشانه‌ی عدم شیردهی کامل از یک پستان است.
۶.منع شیردهی در مادرانی که دچار عفونت‌های زیر باشند قطعی است: سل فعال، ایدز، سفلیس، سرخجه، ویروس سیتو مگال و… .
۷.شیرخشک، جای‌گزین مناسبی برای شیر مادر نیست؛ چرا که ترکیب آن برای همه‌ی نوزادان یکسان است. بهعلاوه نوزادانی که از شیر خشک تغذیه می‌شوند در کودکی دچار اضافه وزن، خطر بیماری‌های تنفّسی، اسهالی، آلرژِی، آسم، اختلالات روده‌ای، کلیوی و… خواهند شد.
۸.گفتنی است، در پاره‌ای موارد مجبور هستیم به کودک شیر خشک بدهیم که در آن صورت شرایط فردی، جسمی و مسائلی که وجود دارد وجوب آن را مشخّص می‌کند و تصمیم‌گیری نهایی با پزشک آگاه، با تجربه و متخصّص نوزادان است.
نحوه‌ی شیر دادن صحیح به نوزاد
در پایان مقاله، نکاتی چند درباره‌ی نحوه‌ی شیر دادن صحیح نوزاد بیان می‌کنیم. انشاء الله برای مادران مفید باشد.
§ شستن دست‌ها قبل از شیردهی و اگر پستان‌ها عرق کرده و بدبوست؛ آن‌ها را هم باید با آب ولرم بشوییم.
§ سعی شود در هنگام شیردهی پاها را بالا بیاوریم و زیر نوزاد بالش قرار دهیم تا مجبور نباشیم به سمت نوزاد خم شویم.
§ تمامی نوک پستان و قسمت هالهی سیاه آن بهتر است که در دهان نوزاد باشد و لب پایین نوزاد به سمت خارج برگشته باشد تا نهایت مکش صورت گیرد.
§ مکیدن‌های پی در پی عاملی برای افزایش ترشّح شیر می‌باشد.
§ دست مادر باید بر روی بینی نوزاد نباشد. بهترین وضعیت این است که انگشت شست در بالای نوک پستان و چهار انگشت در زیر پستان باشد. مدل دو انگشت و قیچی، مانع شیردهی کامل هستند.
§ در طیّ شیردادن آرامش داشته باشید و کودک خود را نوازش کنید. برای اینکه کودک و نوزاد در ابتدای تولد فقط تا حدود۳۰ تا ۳۵ سانتی‌متری خود را می‌بیند و این فاصلهای است که در هنگام شیردهی ایجاد می‌شود، کودک قادر است مادر خود را ببیند و در تماس پوستی مستقیم با وی در نهایت آرامش و اطمینان باشد.
بدانید که شیردهی از بزرگ‌ترین عبادات است و برای لحظه لحظه‌ی آن برای شما مادران عزیز اجر و ثواب نوشته می‌شود. قدر روزهای شیرین و خوب شیردهی را بدانید، تمامی این روزها سپری می‌شود چه سخت و چه آسان. شاد سالم و موفق باشید.
