بازنگری در مفهوم انتظار / زهرا شاه محمدی
مفهوم انتظار
مفهوم انتظار، به‌ویژه انتظار ظهور حضرت مهدی (عَجَّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشّریف) درچهارچوب مهدویت و امامت معنا مییابد و از مجموعهی باورهای اسلامی جدا نیست، اعتقاد به مهدویت و انتظار، در رأس هرم اعتقادی شیعه قرار گرفته است.
عظمت وجودی و ابعاد مختلف شخصیت صاحب الامر(علیهالسّلام)، باعث شده است که در طول هزار و اندی سال که از غیبت کبری میگذرد، هر گروه از مردم، بسته به گرایشهای خاص اعتقادی، اجتماعی و فرهنگی که داشتهاند، از دیدگاهی خاص به تحلیل شخصیت و تعیین جایگاه آن حضرت در عالم هستی بپردازند.
مفهوم انتظار در لغت
انتظار درلغت به معنای چشم‌داشت و چشم به راه بودن و نوعی امید به آینده داشتن است؛ امّا انتظار در اسلام عبارت از ایمان استوار بر امامت و ولایت حضرت ولی عصر (عَجَّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشّریف) می‌باشد(لغت نامهی دهخدا ذیل کلمه‌ی انتظار).
این معنا از انتظار، مفهومی است که با نهاد همه‌ی انسانها عجین شده است و میتوان گفت همه‌ی انسانها به نوعی منتظرند؛ به بیان دیگر، اگر امید به آینده را از آدمی بگیرند سرنوشتی جز سکون، رکود، مرگ و تباهی نخواهد داشت؛ از همین روست که در کلام نورانی پیامبر اکرم(صلّیاللهعلیهوآله) آمده است:
«الْأَمَلُ رَحْمَهٌ لِأُمَّتِی، وَ لَوْ لَا الْأَمَلُ مَا أَرْضَعَتْ أُمٌّ وَلَداً وَ لَا غَرَسَ غَارِسٌ شَجَر»، امید برای امّت من مایهی رحمت است و اگر امید نبود، هیچ مادری فرزندش را شیر نمیداد و هیچ باغبانی درختی نمیکاشت(محمدباقرمجلسی، بحارالانوار،ج۷۷،ص ۱۷۳،ح۸).
ناگفته نماند که این امید به آینده و انتظار تحقّق فردای بهتر، خود ریشه در یک ویژگی فطری دارد و آن کمال‌جویی انسان است. انسان همواره طالب رسیدن به مراتب بالاتر و دست یافتن به قلّه‌های پیشرفت و ترقّی است و این در همه‌ی انسانها با تفاوتهایی در سطح کمال مورد نظر و تلاش و جدّیتی که برای رسیدن به کمال مطلوب صورت میگیرد، وجود دارد.
در تفکّر شیعی، انتظار موعود به عنوان یک اصل مسلّم اعتقادی و برترین اعمال شمرده شده: «أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّه»؛ برترین کارها انتظار فرج و گشایش از سوی خداست(بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج۷۵، ص۲۰۸، ح۷۷).
در بسیاری از روایات بر ضرورت انتظار قائم آل محمد(صلّیاللهعلیهوآله) تصریح شده است که از جمله میتوان به روایت زیر اشاره کرد:
روزی امام صادق(علیهالسّلام) خطاب به اصحاب خود فرمود: آیا شما را خبر ندهم به آن چه صاحب عزّت و جلال، هیچ عملی را جز به آن از بندگان نمیپذیرد؟ گفتند: بله. فرمود: گواهی دادن به این که هیچ شایسته‌ی پرستشی جز خداوند نیست و این که محمّد(صلّیاللهعلیهوآله) بنده و فرستاده‌ی اوست و اقرار کردن به آن‌چه خداوند به آن امر فرموده و ولایت ما و بیزاری از دشمنانمان و تسلیم شدن به ما و پرهیزگاری و تلاش و مجاهدت و اطمینان و انتظار قائم(نعمانی، الغیبه، ص ۲۰۰، ح ۱۶).
اقسام انتظار
حضرت امام (رحمه‌الله‌علیه) در یکی از بیانات خود برداشتهای متفاوتی از موضوع انتظار را دستهبندی کرده و به شرح زیر مورد نقد و بررسی قرار میدهند:
۱.دیدگاه کسانی که تکلیف مردم در زمان غیبت را تنها دعا برای تعجیل فرج حضرت حجت(عَجَّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشّریف) میدانند: بعضیها انتظار فرج را به این میدانند که در مسجد، حسینیه و در منزل بنشینند و دعا کنند و فرج امام زمان(عَجَّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشّریف)را از خدا بخواهند.
۲.دیدگاه دوم بسیار شبیه به دیدگاه اوّل است، با این تفاوت که در دیدگاه دوم به‌طور کلّی وظیفهای که هر فرد نسبت به جامعهی خود دارد به فراموشی سپرده شده و حتّی از امر به معروف و نهی از منکر هم غفلت شده است، دسته‌ی دیگری بودند که انتظار فرج را به این امر میدانستند که ما کار نداشته باشیم به این که در جهان چه میگذرد، بر ملّتها چه میگذرد، بر ملّت ما چه میگذرد، ما تکلیف خودمان را عمل میکنیم، برای جلوگیری از این امور هم خود حضرت بیایند و کاری به کار آن چه در دنیا میگذرد، نداشته باشیم.
۳.سومین برداشت از مفهوم انتظار، برداشت کسانی است که به استناد برخی روایات که میگویند: حضرت مهدی(عَجَّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشّریف) زمانی ظهور میکند که دنیا پر از فساد و تباهی شده باشد، پس ما نباید در زمان غیبت با انحرافها و مفاسدی که در جامعه وجود دارد، مقابله کنیم، بلکه باید جامعه را به حال خود واگذاریم، تا به خودی خود زمینه‌ی ظهور حضرت فراهم شود.
۴.دیدگاه چهارم این است که ما نه تنها نباید جلوی معاصی و گناهانی را که در جامعه وجود دارد بگیریم، بلکه باید به آنها دامن بزنیم تا زمینه‌ی ظهور حجت (عَجَّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشّریف) هر چه بیشتر فراهم شود.
۵.آخرین دیدگاه، دیدگاه کسانی است که هر اقدامی برای تشکیل حکومت در زمان غیبت را خلاف شرع دانسته و عقیده دارند که این عمل با نصوص روایات مغایر است.
حضرت امام(رحمه‌الله‌علیه) در ادامه به نتایج و بررسی چنین دیدگاهی پرداخته و میفرمایند: «این که میگویند حکومت لازم نیست، معنایش این است که هرج و مرج بشود، همدیگر را بکشند، همه به هم ظلم بکنند، برای این که حضرت بیایند، حضرت بیایند چه کنند؟»(صحیفه نور، ج ۷، ص ۲۵۵).
استاد مطهّری، در کتاب قیام و انقلاب مهدی(عجّل‌الله تعالی فرجه‌الشّریف) از دیدگاه فلسفه، تاریخ انتظار فرج و آرزو و امید و دل بستن به آینده را دو گونه بیان نمودهاند: «انتظاری که سازنده، نگه‌دارنده، تعهّدآور، نیروآفرین و تحرّک‌بخش است به گونهای که نوعی عبادت و حق پرستی شمرده شود و انتظاری که گناه است، ویرانگر، اسارت بخش و فلج کننده، نوعی اباحه‌گری باید محسوب شود».
آثار انتظار
۱.امید به آینده: شخصی که حالت انتظار را در خود به وجود آورده، هر لحظه امیدوار است تابش انوار تابناک ولایت را بر سراسر هستی بنگرد، بنابراین، مسألهی انتظار فرج برای او گشایش است و زمینه‌ی گریز از ناامیدی و تباهی را فراهم میکند.
۲.تکامل روحی: امام صادق(علیهالسّلام) در این باره میفرمایند:« من سرّه أن یکون من أصحاب القائم فلینتظر و لیعمل بالورع و محاسن الأخلاق، و هو منتظر، فإن مات و قام القائم بعده کان له من الأجر مثل أجر من أدرکه، فجدّوا و انتظروا هنیئا لکم أیّتها العصابه المرحومه»؛ آن کس که دوست دارد از یاران قائم ما باشد، باید چشم به راه و منتظر، ورع بورزد و محاسن اخلاق را در خویش بپرورد و اگر در این حال بمیرد، پاداش او همانند کسی است که امام زمان(عَجَّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشّریف) را درک کند، پس بکوشید و صبورانه منتظر باشید، گوارایتان باد ای گروه رحمت یافته!
۳.شناخت مقام ولایت، اعتقاد به معارف اصیل دین: معرفت امام شرط درستی انتظار است فضیل بن یسار از امام صادق (علیهالسّلام) درباره‌ی آیهی یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِم روزی که هر مردی را به امامشان می خوانیم(اسراء ۷۱) پرسید. حضرت چنین فرمود: «ای فضیل امام خود را بشناس زیرا اگر به امام خود معرفت داشته باشی، جلو افتادن و به تأخیر افتادن این امر، زیانی به تو نمی رساند(کافی، ج۱، ص ۲۷۱).
۴-شناخت مدعیان
۵-تقویت انگیزه‌ی ظلم ستیزی، پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) فرمودند: اگر از عمر دنیا فقط یک روز باقی باشد خداوند متعال آن روز را به اندازهای طولانی خواهد ساخت تا مردی از فرزندان من که نامش، نام من و کنیهاش، کنیهی من است، ظهور نماید و زمین را پس از پر شدن ظلم و ستم با عدل و داد پر سازد.
۶-تحصیل آمادگی لازم: آمادگی فردی، اخلاقی، اعتقادی.
۷-مقاومت در برابر فساد محیط: انتظار ظهور از نظر روانی، انسان را در مقابل امواج سهمگین فساد و آلودگی، مقاوم میسازد.
منابع و مآخذ
*قرآن کریم
۱.تونه ای، مجتبی، موعودنامه، فرهنگ الفبایی مهدویت، قم، مشهد، ۱۳۸۹.
۲.خمینی، روح الله، صحیفه‌ی نور، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۹، چاپ اول.
۳.دهخدا، علی اکبر، لغتنامهدهخدا، دانشگاه تهران، چاپ کالینگور.
۴.شفیعی سروستانی، ابراهیم، انتظار، بایدها و نبایدها، و چگونه میتوان از فرهنگ مهدوی گفتگو کرد) موسسه فرهنگی موعود، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، تهران، موعود عصر، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز پژوهش های اسلامی، ۱۳۸۳.
۵.کلینی، محمدبنیعقوب، کافی، نشر اسلامیه، تهران، ۱۳۶۲ ش، چاپ دوم.
۶.گفتمان مهدویت، سخنرانی و مقاله های گفتمان، محمدهادی معرفت، مؤوسسه فرهنگی انتظار نور، قم، ۱۳۸۵.
۷.مؤسسه فرهنگی انتظار نور، برترین های فرهنگ مهدویت در مطبوعات، ستاد احیاء و گسترش فرهنگ مهدویت، مؤسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۲.
۸.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
۹.مطهری، مرتضی، قیام انقلاب مهدی(عج الله تعالی فرج الشریف)از دیدگاه فلسفه و تاریخ، انتشارات صدرا.
۱۰نعمانی، محمدبنابراهیم،الغیبه، نشر صدوق، تهران، ۱۳۹۷، چاپ اول.
