تشنگان مستوری

مغفرت  و آثار آن

صفيه خالقي

یکی از مهم‌ترین مسائلی که ذهن انسان را به خود مشغول نموده است، مسأله‌ی رهایی از گناهان و نجات از  عذاب ابدی است. لذا سعی انسان در طول تاریخ این بوده که راهی برای رسيدن به آن پیدا کند.

قرآن انسان‌ها را برای دست‏یابی به مغفرت الهی به مسارعه و مسابقه در راه سعادت تشویق نموده تا در جهت رفع موانع نزول مغفرت گام بردارند:«وَ سَارِعُواْ إِلىَ‏ مَغْفِرَة مِّن رَّبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِين‏» (سوره‌آل‌عمران،‌133) و بر یکدیگر سبقت بجویید برای رسیدن به آمرزش پروردگار خود و بهشتی که وسعت آن آسمان ها و زمین است و برای پرهیزگاران آماده شده است.

«سارِعوا» از مسارعت به معنی کوشش و تلاش دو یا چند نفر برای پیشی گرفتن از یکدیگر در رسیدن به یک هدف و شدت در سرعت است(مکارم شیرازی، ج3، ص91).

 این آیه کوشش و تلاش نیکوکاران را به یک مسابقه‌ی معنوی تشبیه کرده که هدف نهایی آن، آمرزش الهی و نعمت‌های جاویدان بهشت است(حسینی دشتي، ج7، ص617).

مفهوم مغفرت

«غفر» در لغت به معنای پوشانیدن گناه و چشم‌پوشی‌کردن از آن(حسینی دشتی‌‌ج7،ص:617) و پوشاندن و مستور کردن است(قرشی،‌ج5،‌ص107) و در اصطلاح، منظور از غفران و مغفرت خدا این است که بنده را از رسيدن عذاب به او مصون می‌دارد(راغب‌ اصفهانی، ج2،ص702). مغفرت خداوند درباره‌ی بندگان گنه‌کار عبارت است از آن که خداوند گناهان آنان را می‌پوشاند و آن را مخفی نموده و آشکار نمی‌سازد(محمدی، ص813).

تشنگان مغفرت الهی

در بین انسان‌ها، گروه‌هایی هستند که با وجود پذیرش دستورات خداوند و اطاعت از او، همیشه خود را  تشنه‌ی مغفرت الهی می‌دانند:

1.حضرت آدم و حضرت حوا‌(عليهم‌السّلام)

قرآن کریم، حضرت آدم(عليه‌السّلام) را در مقام آمرزش خواهی از خداوند متعال معرّفی نموده و می‌فرماید:«قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ؛ گفتند:پروردگارا! ما به خويشتن ستم كرديم! و اگر ما را نبخشى و بر ما رحم نكنى، از زيان‌كاران خواهيم بود»(اعراف،23).

 اين آيه‌ی كريمه در حقيقت مقام پوزش طلبى و اعتذار را بيان كرده‌است. هنگامى كه آدم و حوا به نقشه‌ی شيطانى ابليس واقف شدند و نتيجه‌ی كار خلاف خود را ديدند، به فكر جبران گذشته افتادند و نخستين گام را اعتراف به ظلم و ستم بر خويشتن، در پيشگاه خدا قرار دادند و طلب مغفرت نمودند(مصطفوی، ج‏8، ص309).        

2.حضرت ابراهيم(عليه‌السّلام)

از دیگر پیامبران تشنه‌ی مغفرت الهی، حضرت ابراهيم(عليه‌السّلام) بود که قرآن درباره‌ی او چنین می‌فرماید: «...رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلَاهِ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ رَبَّنَا اغْفِرْ لىِ وَ لِوَالِدَىَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ؛ مسلماً خداي من دعا را مي‏شنود (و اجابت مي‏كند). پروردگارا! مرا برپا كننده‌ی نماز قرار ده و در فرزندان من نيز چنين كن. پروردگارا! دعاي (ما را) بپذير. پروردگارا! من و پدر و مادرم و همه‌ي مؤمنان را، در آن روز كه حساب برپا مى‏شود، بيامرز!»(إبراهيم،‌39تا41)             

حضرت ابراهيم(عليه‌السّلام) در اين آيه‌ی مبارك براى سه دسته طلب مغفرت كرده است، بدين شرح

1- براى وجود مبارك خودش (رَبَّنَا اغْفِرْ لِي)؛

2- حضرت ابراهيم‌(عليه‌السّلام) براى والدين خويشتن طلب آمرزش مي كند(وَ لِوالِدَيَّ) ؛

3- سومين دسته‏ مؤمنين مي‌باشند(وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسابُ) اين جمله‌ی مبارك از هر نظر عموميّت دارد، به اين معنى كه از زمان دعاى حضرت ابراهيم (عليه‌السّلام) تا قيامت، كلّيه‌ی مؤمنين و مؤمنات را در بر‌مي‌گيرد(نجفی،‌ج‏8، ص 378).

3.اولوالالباب

قرآن کریم به طلب مغفرت اولوالالباب اشاره نموده و می‌فرماید: «رَّبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِى لِلْايمَنِ أَنْ ءَامِنُواْ بِرَبِّكُمْ فََامَنَّا  رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ كَفِّرْ عَنَّا سَيَِّئاتِنَا وَ تَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ؛ پروردگارا! ما صداى منادى(تو) را شنيديم كه به ايمان دعوت مى‏كرد كه: «به پروردگار خود، ايمان بياوريد!» و ما ايمان آورديم پروردگارا! گناهان ما را ببخش! و بدي هاى ما را بپوشان! و ما را با نيكان (و در مسير آنان) بميران!» (‌آل‏عمران، 193).

تعبير به اولوالالباب اشاره‌ی لطيفى به صاحبان عقل است. صاحبان خرد، پس از دريافت هدف آفرينش، و دراين راه پر فراز و نشيب، به اقتضای لبیب بودنشان به خدا پناه می‌برند و از پروردگارشان می‌خواهند گناهانشان را بپوشاند و آن‌ها را بزداید و محو کند(جوادی آملی ، ج16، ص 683).

4.ربّیون

یکی از گروه‌هایی که برای رسیدن به غفران الهی دعا می‌کنند، ربّیون هستند که قرآن کریم به آنان اشاره کرده‌است و می‌فرماید:«وَ كَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ... قالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ إِسْرافَنا فِي أَمْرِنا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرِينَ؛ چه بسيار پيامبرانى كه مردان الهى فراوانى به همراه آنان جنگ كردند! گفتند:«پروردگارا! گناهان ما را ببخش! و از تندروي‌هاى ما در كارها، چشم‏پوشى كن! قدم‌هاى ما را استوار بدار! و ما را بر جمعيّت كافران، پيروز گردان!»(آل‏عمران، 146 – 147).

مقصود از «رِبّیون» در این آیه، کسانی هستند که همراه انبیا همواره در حال نبرد و ستیز با دشمنان خدا بوده‌اند. همراهان مخصوص پیامبران پیشین، پس از اقدام شجاعانه در عرصه‌ی پیکار، درخواست مغفرت و آمرزش گناهان و ثبات قدم در جهاد اکبر و پیروزی نهایی بر کافران را مسألت می‌کردند(جوادی آملی،‌‌ج 15،‌ص701).

عوامل مغفرت

برخی از عوامل مغفرت الهی عبارت‌اند از:

1.استغفار

«استغفار» به معنای طلب مغفرت(قرشی، ج 5، ص:108) و درخواست زبانی یا عملی آمرزش و پوشش گناه از پیشگاه خداوند و هدف از آن، درخواست مصونیت از آثار بد گناه و عذاب الهی است(دایره‌المعارف قرآن‏کریم، ج1،‌ص134).

«وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحيما؛ کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند سپس از خداوند طلب آمرزش نماید خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت»(نساء، 110).

این آیه‌ی کریمه از وعده‌ی حتمی خداوند نسبت به آمرزش کسی که بعد از گناه خویش استغفار کرده‌است حکایت می‌کند؛ یعنی حتماً مغفرت خداوند شامل حال چنین کسی می‏شود و آثار آن در زندگی او آشکار می‌گردد(یوسفی، ص152).

2.انفاق

قرآن کریم انفاق را موجب آمرزش برخی از گناهان بیان می‏کند:«إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ يُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئاتِكُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبير؛ اگر انفاق‏ها را آشکار کنید خوب است و اگر آن‏ها را مخفی سازيد و به نیازمندان بدهید، برای شما بهتر است و قسمتی ازگناهان شما را می‌پوشاند (و در پرتو بخشش در راه خدا، بخشوده خواهید شد) و خداوند به آن چه انجام می‌دهید آگاه است»(بقره، 271).

واژه‌ي «نفق» به معنی خروج یا تمام شدن و «انفاق» اخراج مال است. انفاق یعنی خارج‌كردن مال در راه خدا و اين امر، اعم از واجب و مستحب، از چیزهایی است که قرآن و روایات درباره‌ی آن بسیار تشویق کرده‏اند و یکی از اسباب تعدیل ثروت و پر کردن شکاف جامعه‏هاست. از جمله‌ي « يُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئاتِكُمْ » استفاده می‌شود که انفاق در راه خدا در آمرزش گناهان اثر عمیقی دارد، زیرا بعد از دستور انفاق در این جمله می‌فرماید: «و گناهان شما را می‌پوشاند» (مکارم‌شیرازی، ج2، ص:257).

3. قول سدید

   قرآن کریم نتیجه‌ی قول سدید را مغفرت الهی بیان می‌کند و می‌فرماید:«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَديدا يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمالَكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظيماً؛ ای کسانی که ایمان آورده‏اید تقوای الهی پیشه کنید و سخن حق بگویید تا خدا کارهای شما را اصلاح کند وگناهانتان را بیامرزد و هر کس از خدا و رسولش اطاعت کند به رستگاری و پیروزی عظیمی دست یافته است»(احزاب، 71-70).

سدید از مادّه‌ی «سدّ» به معنای محکم و استوار و خلل ناپذیر و موافق حق است و قول سديد سخنی است که مانند یک سدّ محکم جلوی امواج فساد و باطل را می‌گیرد(مکارم شیرازی، ج17، ص447).

این آیات اصلاح اعمال و مغفرت ذنوب را نتیجه‌ی قول سدید دانسته‌است و فرموده که قول سدید بگویید تا اعمالتان اصلاح گردد و گناهانتان آمرزیده شود(طباطبایی، ج16، ص544).

آثار مغفرت

1.تبدیل سیّئات به حسنات

یکی دیگر از برکات مغفرت الهی، جای‏گزین شدن خوبی‌ها به جای بدی‌هاست. قرآن نیز به این حقیقت تصریح کرده است و می‌فرماید: «إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحيما؛ مگر کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، که خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدّل می‌کند و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است»(فرقان،70).

2.جلب رحمت الهی

یکی از آثار مغفرت الهی، این است که انسان به رحمت ربوبی دست می‌یابد. حضرت صالح(عليه‌السّلام) خطاب به قوم ثمود می‌گوید:«قالَ يا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْ لا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ؛ [صالح] گفت: «ای قوم من! چرا برای بدی قبل از نیکی عجله می‌کنید [و عذاب الهی را می‌طلبید، نه رحمت او را]؟ چرا از خداوند تقاضای آمرزش نمی‌کنید تا شاید مشمول رحمت [او] شوید» (نمل،46).

در این آیه‌ی شریفه، منظور از سیّئه، عذاب و منظور از حسنه، رحمت است(قرشی، ج7، ص469). و استغفار و طلب مغفرت از خداوند زمینه‌ی جذب رحمت الهی است« تَسْتَغْفِرُونََ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»(قرائتی، ج7، ص43).

3.اجابت دعا

شخصی که بخواهد دعایش مستجاب شود، باید از طلب مغفرت از درگاه خداوند به عنوان پلکانی برای رسیدن به مقام استجابت دعا استفاده كند. چنان‌که در قرآن آمده است که حضرت سلیمان(عليه‌السّلام) با تقدیم استغفار پیش از دعا و نیایش، برای دست‏یابی به قدرت و پادشاهی، نیایش‌های خود را در معرض استجابت قرار می‌دهد : «قالَ رَبِّ اغْفِرْ لي‏ وَ هَبْ لي‏ مُلْكاً لا يَنْبَغي‏ لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدي إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ؛ گفت: «پروردگارا! مرا ببخش و حکومتی به من عطا کن که بعد از من سزاوار هیچ کس نباشد که تو بسیار بخشنده‌ای»(سوره‌ي صاد، 35).

 

منابع

1.جوادی آملی ، عبد الله، تسنیم: تفسیر قرآن کریم، ج16،15، قم، اسرا، 1388.

2.حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، ج7،چاپ دوم، زمستان 1376،.

3.راغب‌ اصفهانی، ترجمه و تحقیق مفردات‌ الفاظ قرآن، ترجمه: غلامرضا‌ خسروی ‌حسینی، ج2، قم: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، چاپ چهارم، 1387.

4.طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه: محمدباقر موسوی همدانی، قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، چاپ دوم، تابستان 1366، ج16.

5.قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، چاپ اول، بهار 1381، ج7.

6.قرشی، علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت، چاپ سوم، 1378، ج7.

7.قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب اسلامیه، چاپ هشتم، 1361، ج5،7.

8.محمدی، حسنعلی، فرهنگ آسمانگر، اسماء و صفات الهی در قرآن، متون دینی و ادبیات فارسی، قم: فراگفت، چاپ اول، 1382.

9.مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم، دایره المعارف قرآن کریم، قم: بوستان کتاب ، ج1.

10.مصطفوی، حسن،تفسير روشن، تهران: مرکز نشر کتاب، چاپ اول، 1380،  ج‏8.

11مکارم شیرازی، ناصر،تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب اسلامیه، چاپ بیستم، 1371، ج2،3،6،17.

12.نجفی‌خمينى، محمدجواد، تفسير آسان، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1357،ج8.

13.یوسفی، محمدحسین، تجربه‌ي شیرین ندامت: رمز آشتی با خدا و امام زمان و برکات استغفار، قم: دلیل‌ها، چاپ چهارم، تابستان1387.

شماره نشریه:  شمیم نرجس شماره 21