القاء فرهنگی با حباب اسفنجی

 

الف) چرا گاهی باب اسفنجی را می‌پسندم؟

۱. انتخاب محیط ساده و کودکانه‌ی آن

۲. شخصیت‌های کارتونی جذاب آن: باب، پاتریک، خرچنگ…

۳. داشتن محیط دوستانه

۴. تنوع رنگی با پس زمینه‌ی آبی روشن‌ و با رنگ‌های متناسب با آن برای سایر اجزا

۵. صداگذاری جذاب و مناسب با شخصیت‌ها

۶. روحیه‌ی ساده و بی‌آلایش

۷. داشتن رفتارهای طنز‌آمیز

۸. محدود بودن نقش‌ها در هر قسمت و تغییر نکردن

۹. دوست داشتنی بودن نقش اول (باب) که اسفنجی مکعبی با چشمان گرد و دندان‌های خرگوشی است؛ لبخند بر لب با شخصیتی انعطاف پذیر و بازی‌های کودکانه‌ که در خانه‌ی آناناسی شکل زندگی می‌کند. و دوست او پاتریک، یک ستاره‌ی دریایی کند ذهن و خپل که او نیز در زیر یک سنگ زندگی می‌کند.

ب) چرا گاهی باب اسفنجی را نمی‌پسندم؟

۱. داشتن رفتارهای نادرست مثل:

۱-۱. گاهی حرف زشت می‌زنند.

۱-۲. سر دیگران کلاه می‌گذارند.

۱-۳. همیشه دنبال سرگرمی‌اند؛ حتی اگر به دیگران ضرر بزنند.

۱-۴. سریع عصبانی می‌شوند و خشم خود را بر سر دیگران خالی می‌کنند.

۱-۵. رفتارهای زشت از خود بروز می‌دهند.

۱-۶. راحت دروغ می‌گویند.

۱-۷. دنبال خوش‌گذرانی‌اند.

۱-۸. به دوستان نادان اعتماد می‌کنند.

۱-۹. به ظاهر و قیافه خیلی بیشتر از شخصیت اهمیت می‌دهند.

۲. ایده‌های نادرست دارند. مثلاً:

۲-۱. پول را خیلی دوست دارند.

۲-۲. پول‌دارها موفق‌تر و برترند.

۲-۳. حفظ منافع خود را از دیگران مهم‌تر می‌دانند.

 

ج) کارتون باب اسفنجی به ما چه می‌دهد؟

انیمیشن باب اسفنجی گذشته از نکات مثبت و منفی ظاهری که دارد؛ دارای محتوایی از فرهنگ سازندگان آن است که در قالب‌هایی دل‌انگیز و جذّاب ارائه می‌شود. چند نکته برای درک بیشتر این کارتون ارائه می‌شود:

۱. اگر روند زندگی افراد در کارتون را با زندگی روزمرّه مقایسه کنیم، مشاهده می‌کنیم خیلی از اموری که برای سازندگان این مجموعه عادی است برای ما غیر معمول یا ناپسند است؛ زیرا باب اسفنجی از متن زندگی اجتماعی غرب گرفته‌شده است و برای کودکان ایرانی ساخته نشده است.[۱]

۲. ارزش‌های اخلاقی که انسان به خودی خود می‌پسندد در اینجا متغیر است و به عبارتی ارزش‌های اخلاقی نسبی است و هر کس با هر اخلاق و رفتاری که دارد تا زمانی که به دیگران ضرر نزده مورد پذیرش است؛ کثیف و تمیز، دروغ و راست، بداخلاق و خوش اخلاق همه یکسان هستند. در واقع ارزش‌های اخلاقی سیر تکاملی ندارند، به عبارتی خوبی‌ها رشد نمی‌کند و قهرمان رفتار خوب و عمل نیک نداریم.

۳. نقش‌های اصلی با این‌که کودکانه جلوه می‌کنند اما تنها هستند و تنها زندگی می‌کنند. مثلاً باب تنها در خانه آناناسی، پاتریک در زیر سنگ و… این «برای خود بودن» نگاه غیر مستقیمی است به این‌که اگر بزرگ‌تری بود مثل پدر و مادر این طور آزادی عملکرد نداشت که هر جا برود، هر کار بکند و با هر کس به‌سر برد یا اگر تحت تربیت بود آزادی او محدود می‌شد یا دل بخواه او نبود. این مسأله در باب اسفنجی خیلی ساده و بدیهی گرفته شده است اما وقتی در متن زندگی یک کودک وارد می‌شود تخیل او را فعال می‌کند  ولی در بیرون با وجود موانعی از قبیل ترس از تاریکی یا نبود پدر و مادر، جرأت بروز پیدا نمی‌کند؛ این مسأله‌ی ساده در ذهن او می‌ماند و کم‌کم پخته می‌شود تا در سن نوجوانی که بحث هویت و استقلال شخصیت مطرح شود، این مسأله به ظهور می‌رسد که نهایتاً منجر به شکاف عمیقی بین او و پدر و مادر شده و زندگی آینده‌ی او را طرح می‌ریزد.

 4. از این کارتون تا کنون ۲۰۴ قسمت ساخته شده است در هر قسمت علاوه بر این‌که موضوعات مطرح شده با فرهنگ ما بیگانه است، نکته کلیدی مهم را به مخاطب می‌دهد و آن این‌که این جامعه‌ی کوچک با مشکلات و موانعی روبه رو است. چالش‌هایی که برخاسته از متن زندگی واقعی است؛ به نظر می‌رسد این کارتون در صدد است با به تصویر کشیدن این مشکلات به گونه‌ای آن‌ها را نقد کند یا راه حل نشان دهد اما غافل از این‌که درگیر بودن سازندگان این کارتون با همان سطح تفکر کمک چندانی به حل مشکل نمی‌کند و نشان از سردرگمی جامعه‌شناسان و روان‌شناسان در حل مشکلات جامعه‌ای است که این کارتون از آن برخاسته است.

۵. گزینش رنگ‌ها مطابق ذائقه‌ی کودکان امری است که به گونه‌ای ظریف به آن توجّه شده است. برای مثال نقش اصلی زرد رنگ است. با نگاهی کوتاه به روانشناسی رنگ‌ها می‌بینیم که حرارت بخشی و شادی آفرینی از خواص رنگ زرد است. زرد خاصیت تحریک کنندگی دارد.[۲] حتی در آیه‌ی ۶۹ سوره‌ی بقره به تأثیر رنگ زرد اشاره کرده است: «یَقُولُ إِنَّها بَقَرَهٌ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرینَ» گاوی باشد زرد یک دست که بینندگان را شاد و مسرور سازد.

علاوه بر آن، رنگ زرد برای فعال کردن قدرت ذهنی و درمان بیماری‌های عصبی از قبیل افسردگی به کار می‌رود و جزء حساس‌ترین رنگ‌ها در بینایی افراد است.[۳]

بنابراین کودک ما با آن همه انرژی نهفته اگر بخواهد بعد از تمام شدن کارتون، نقش او را بازی کند امری بدیهی است. به علاوه این نقش‌ها در خیال او غوطه‌ور می‌شود و سبب می‌شود باب اسفنجی را قهرمانی دوست داشتنی در میان الگوهای خود برگزیند. یکی از شواهد این ادعا آماری است که بعضی از سایت‌ها از استقبال کارتون، اسباب بازی و لوازم التحریرهای باب اسفنجی ارائه می‌‌دهند.

۶. استفاده از موسیقی یا ترانه و شنیدن آن، نواختن موسیقی و به طور کلی اهل موسیقی بودن از نکته‌های قابل توجه در این اثر است. با مشاهده‌ی کارتون می‌بینیم در اوج تنهایی و غربت، در اوج شادی، با هر شغل و موقعیتی موسیقی می‌نوازند و به گونه‌ای خلأ درونی خود را با آن پر می‌کنند و نوعی آرامش کاذب را برای روان خود ایجاد می‌کنند زیرا جامعه‌ای که خالی از هرگونه معنویت باشد برای احساسات معنوی خود نسخه‌ی مادی و زودگذر موسیقی را می‌پیچد.

۸. مسأله‌ی ثروت اندوزی، کسب مال زیاد، بر باد دادن آنی مال و بهره‌کشی فراوان از کارگر با مزد کم، سبب ایجاد پیامدهایی از قبیل طبقاتی شدن: طبقه ثروتمند (خرچنگ) و طبقه فقیر (باب و پاتریک)، رقابت‌های غیر منصفانه و لجبازانه داشتن بر سرِ قدرت با وجود ثروت و… شده است.

۹. بعضی از افرادی که در مقام نقد این کارتون برآمده‌اند به اولین گزینه‌ای که اشاره کرده‌اند بحث نمادهاست.[۴] و با اشاره به این‌که این نمادها نشانه‌های فراماسونری است، مسأله را یک بعدی نقد کرده‌اند؛ البته این مسلم است که نمادها جزء عناصر کلیدیِ فیلم‌ها و انیمیشن‌های آمریکایی است و شکی نیست که خواه ناخواه بر بیننده تأثیرگذار است؛ اما به نظر می‌رسد سازندگان این برنامه پی برده‌اند که حضور پر رنگ نمادها القاء‌گری مستقیم را می‌رساند. از این رو می‌بینیم که نمادها چندان نقش فعالی را به جز در یک یا دو شخصیت ندارند و وجود آن نیز برای این جامعه معمول است و بینش و عقیده‌ی آن‌ها را می‌رساند. امّا هدف مهم‌تر تحمیل فرهنگی است که در مسیر کارتون با طبیعی سازی خیلی مسائل صورت می‌گیرد.

۱۰. پناه بردن به تکنولوژی‌های به روز برای پر کردن خلأ تنهایی و فرار از تربیت خانوادگی، همیشه دنبال سرگرمی جدید بودن و لو این‌که مضر به حال دیگران باشد.

۱۱. بزرگ شمردن مسائل شخصی یا ارزش دادن به مسائل پیش پا افتاده و حتّی رسانه‌ای کردن آن‌ها از نکات دیگری است که در این کارتون به چشم می‌خورد.

بنابراین شناخت رخنه‌های تهاجم فرهنگی در جامعه به خصوص شناخت نحوه‌ی ترویج آن در میان کودکان از نکات برجسته در پیشگیری از این بیماری فرهنگی است. از این رو در مرحله‌ی اول نیازمند تربیت متعهّدانه‌ی متخصصان رسانه و انیمیشن و از طرف دیگر سمت و سو دادنِ آثار ویژه‌ی کودکان به سمت یادگیری فرهنگ اسلامی هستیم.