وحدت در آموزه‌های قرآن کریم (قسمت سوم)

رفتارهای وحدت گرایانه

استاد شایسته خوی

 

در قسمت قبل مراسم حج و عمره یکی از نمودهای وحدت میان مسلمانان معرفی شد که در بُعد عبادی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نقش مهمی را در همگرایی مسلمانان ایفا می‌کند. در این قسمت با نگاهی بر آموزه‌های فرهنگی اسلام به تأثیر آن در وحدت اشاره خواهیم کرد.

الف. زیارات

زیارت قبور بزرگان صالح خدا مورد توجه قرآن کریم است، مانند مسجدی که بر غار اصحاب کهف بنا شد که این مسجد با توصیه‌ی مؤمنان آن زمان بنا شد: «قَالَ الَّذِینَ غَلَبُواْ عَلىَ أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیهِم مَّسْجِدً»(کهف/‌21)؛ «[سرانجام] کسانى که بر کارشان غلبه یافتند گفتند حتماً بر ایشان معبدى بنا خواهیم کرد».

دلیل دیگر بر جواز زیارت قبور صالحین آیه‏ ای است که پیامبر اکرم(ص)… را از قبور منافقان نهی می ‏کند: «وَ لَا تُصَلِّ‏ عَلىَ أَحَدٍ مِّنهم مَّاتَ أَبَدًا وَ لَا تَقُمْ عَلىَ‏ قَبرِهِ إِنهُّمْ کَفَرُواْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ مَاتُواْ وَ هُمْ فَاسِقُونَ»(توبه/ ۸۴)؛ «و هرگز بر هیچ مرده‏اى از آنان نماز مگزار و بر سر قبرش نایست چرا که آنان به خدا و پیامبر او کافر شدند و در حال فسق مردند». این آیه در نکوهش متخلفان از جهاد نازل شده است و خداوند آنان را در ردیف کافران قرار داده و به دلیلی که در حال گناه نفاق بودند، (ر.ک: ابن‌عربی احکام‌القرآن، ج۲، ص۹۹۰؛ طباطبایی، المیزان، ج۹، ص ۴۸۶) بر پیامبر(ص)… جایز نیست که بر جنازه‏شان نماز گزارد یا بر مزارش بایستد، مفهوم آیه این است که ایستادن بر مزار صالحان پیامبر… خدا به خصوص نبی مکرم اسلام(ص)… … و اهل بیت(ع)‰ ایشان جایز است. کسانی که زیارت آنان در زمان حیات و ممات به موجب آیه‌ی مودت واجب است: «قُل لَّا أَسَلُکمُ‏ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّهَ فىِ الْقُرْبى»(شوری/ ۲۳)؛ «بگو به ازاى آن [رسالت] پاداشى از شما خواستار نیستم مگر دوستى خویشاوندان». پاداش رسالت حضرت ختمی مرتبت ابراز محبت عمیق قلبی به اهل بیت(ع)… ایشان است و فایده‌ی این محبت در واقع به محبّ باز می‏ گردد؛ زیرا با ایجاد ارتباط عاطفی زمینه‏ های تربیتی بسیاری چون الگوگیری، اطاعت و… فراهم می‏شود.

مودت مذکور در آیه، عام و مطلق است و اختصاص به بعضی از اهل بیت(ع) ندارد و همه‌ی زمان‏ ها را شامل می‏شود چه در حیات و چه پس از ممات آنان. به این دلیل و به استناد روایات نبوی بسیاری، مسلمانان همه ساله پیش یا پس از مناسک حج و عمره به زیارت مرقد نبی اکرم(ص)… و پنج تن از اهل بیت(ع) ایشان: حضرت فاطمه(س)ƒ، ائمه‌ی‌ هدی حسن بن علی، علی بن الحسین، محمد باقر و جعفر صادق(ع) و مراقد سایر صحابه و تابعین صالح در بقیع می‏روند. در طول سال شاهدیم که صف دراز مسلمانان اعم از شیعه و سنی پشت نرده‏ های بقیع و زیارت از راه دور تحریم‏ هایی وهابیت را ناشنیده می ‏انگارند.

زیارت جمعی حاجیان یاد نبی مکرم اسلام(ص)…… و اهل بیت(ع)‰ را که از عوامل مشترک وحدت اسلامی ‏اند، زنده نگه می ‏دارد. ابراز مودت مسلمانان از صدر اسلام تاکنون به خاندان نبوت در حیات و ممات ایشان از امور مسلم بوده و تاریخ حقایق بسیاری را ثبت کرده است از جمله:

– محبت به پنج تن آل عبا(ع) (رک. فضائل الخمسه، هر سه جلد) یا عیادت زنان صحابه از حضرت فاطمه(س)ƒ پس از حوادث سقیفه و غصب فدک و اصرار مسلمانان برای شرکت در تشییع جنازه‌ی آن حضرت.

– شرکت همه‌ی مسلمانان حتی مخالفان سیاسی اهل بیت(ع)‰ در تشییع جنازه‌ی امام حسن(ع)†.

– شرکت همه‌ی مردم مدینه و خالی شدن مسجد النبی در تشییع جنازه‌ی امام علی بن الحسین(ع)† و حتی در تشییع جنازه‌ی امام حسن عسکری(ع)†، زیارت مستمر و توسل علمای اهل سنت در قرن ۴ در مدارس علمی بغداد به مراقد امام کاظم و جواد(ع)‰.

– تشرف بسیاری از زائران اهل سنت به حرم امام علی بن موسی الرضا(ع)† در عصر کنونی.

پس بر علمای شیعه و سنی است که با بالا بردن میزان معرفت مردم به اهل بیت(ع)‰ و تشویق آنان به زیارت مراقد معصومان(ع) ‰ عمل به آیه‌ی مودت را در همه‌ی جوامع اسلامی فراگیر سازند.

ب. دعای خیر برای برادران دینی

دعا ساده ‏ترین و دائمی ‏ترین و سریع‏ ترین راه ارتباط انسان با خداست. مقدمات، شرایط و عبادات خاصی ندارد، حتی لازم نیست بر زبان آورده شود. نزدیک‏ترین حالت بنده به خداست: «وَ إِذَا سَأَلَکَ عِبَادِى عَنىّ‏ فَإِنىِّ قَرِیبٌ  أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ»(بقره/۱۸۶)؛ «هرگاه بندگان من از تو در باره من بپرسند [بگو] من نزدیکم و دعاى دعاکننده را به هنگامى که مرا بخواند اجابت مى‏ کنم». ارزش اعتقادی دعا همه‌ی سطح عبادات است و تارک آن مستحق خلود در جهنم است: «ادْعُونىِ أَسْتَجِبْ لَکمُ‏ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبرُونَ عَنْ عِبَادَتىِ سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ»(غافر/۶۰)؛ «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم در حقیقت کسانى که از پرستش من کبر مى ‏ورزند به زودى خوار در دوزخ درمى ‏آیند». دعای بنده مهم‏ترین عامل توجه خدا و اقبال رحمت و هدایت اوست: «قُلْ مَا یَعْبَؤُاْ بِکمُ‏ رَبىّ‏ لَوْ لَا دُعَاؤُکُمْ»(فرقان/۷۷)؛ «بگو اگر دعاى شما نباشد پروردگارم هیچ اعتنایى به شما نمى ‏کند».

خداوند متعال همان‏طور که به دعا توصیه می‏ کند، دعاهای بسیاری را چه از ابتدا و چه با نقل دعای بندگان صالح و مرضی‏اش به مؤمنان می ‏آموزد، از جمله دعاهای قرآنی که وحدت را تقویت می‏کند دعای خیر مؤمنان برای هم‏کیشان گذشته و حال و آینده‌ی خود است. دعای خیر در واقع برخاسته از اخوت و مودتی است که مؤمنان با یکدیگر دارند و این برادری را فراتر از عصر خود توسعه می‏ دهند، مؤمنان چنان‏که قرآن می ‏فرماید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ»(حجرات/۱۰)؛ «در حقیقت مؤمنان با هم برادرند». و به یکدیگر مهر می‏ ورزند: «محَّمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلىَ الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنهُمْ»(فتح/ ۲۹)؛ «محمد… پیامبر خداست و کسانى که با اویند بر کافران سختگیر [و] با همدیگر مهربانند». و این محبت آنان را وادار به هرگونه خیرخواهی اعم از ایثار: «وَالَّذِینَ تَبَوَّؤُوا الدَّارَ وَالْإِیمَانَ مِن قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلَا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَهً مِّمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَهٌ وَمَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(حشر/‌‌9‌)؛ «و [نیز] کسانى که قبل از [مهاجران] در [مدینه] جاى گرفته و ایمان آورده‏اند هر کس را که به سوى آنان کوچ کرده دوست دارند و نسبت به آن‌چه به ایشان داده شده است در دل‌هایشان حسدى نمى‏ یابند و هر چند در خودشان احتیاجى [مبرم] باشد آن‌ها را بر خویش مقدم مى ‏دارند و هر کس از خست نفس خود مصون ماند ایشانند که رستگارانند».

صلح و آشتی و دوری از کینه‏ توزی: «وَالَّذِینَ جَاؤُوا مِن بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالْإِیمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلًّا لِّلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّکَ رَؤُوفٌ رَّحِیمٌ»(حشر/ ۱۰)؛ «و [نیز] کسانى که بعد از آنان [=مهاجران و انصار] آمده ‏اند [و] مى‏ گویند پروردگارا بر ما و بر آن برادرانمان که در ایمان آوردن بر ما پیشى گرفتند ببخشاى و در دل‌هایمان نسبت به کسانى که ایمان آورده‏اند [هیچ گونه] کینه‏ اى مگذار؛ پروردگارا! راستى که تو رئوف و مهربانى».

عفو و گذشت: «وَ الَّذِینَ یجْتَنِبُونَ کَبَئرِ الْاثمْ‏ وَ الْفَوَاحِشَ وَ إِذَا مَا غَضِبُواْ هُمْ یَغْفِرُونَ»(شوری/ ۳۷)؛ «و کسانى که از گناهان بزرگ و زشتکاری‌ها خود را به دور مى ‏دارند و چون به خشم درمى ‏آیند درمى گذرند».  امر به معروف و نهی از منکر: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ»(توبه/ ۷۱)؛ «و مردان و زنان با ایمان دوستان یکدیگرند که همدیگر را به کارهاى پسندیده وا‌مى ‏دارند و از کارهاى ناپسند باز مى ‏دارند».

دعا خالصانه‏ ترین خیرخواهی است چرا که در خفا و از اعماق دل برمی‏خیزد و از خالق یکتا مسألت می‏ شود. دعای خیر جدای از موضوع آن همگرایی قلبی را که رکن دوم وحدت به شمار می‏آید، ایجاد می‏کند. از جمله دعاهای مؤمنان برای برادران دینی خود موارد ذیل است:

۱- طلب آمرزش و صفای دل: از رفتار نیک مهاجران در صدر اسلام دعای خیر برای انصار است: «وَ الَّذِینَ جَاءُو مِن بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَ لِاخْوَانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالْایمَانِ وَ لَا تجَعَلْ فىِ قُلُوبِنَا غِلاًّ لِّلَّذِینَ ءَامَنُواْ رَبَّنَا إِنَّکَ رَءُوفٌ رَّحِیم»(حشر/۱۰)؛ «و [نیز] کسانى که بعد از آنان [=مهاجران و انصار] آمده ‏اند [و] مى‏گویند پروردگارا بر ما و بر آن برادرانمان که در ایمان آوردن بر ما پیشى گرفتند ببخشاى و در دل‌هایمان نسبت به کسانى که ایمان آورده‏ اند [هیچ گونه] کینه‏ اى مگذار پروردگارا راستى که تو رئوف و مهربانى».

خداوند پس از توصیف انصار به ایمان و مهرورزی و ایثار به مهاجران، گروه‏ مهاجر را به دعای خیر برای انصار توصیف می‏ کند.

۲- رهایی از دوزخ: از نشانه‏ های پرهیزکاران طلب آمرزش و نجات از دوزخ برای خود و دیگران است: «الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا ءَامَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ قِنَا عَذَابَ النَّار»(آل عمران/ ۱۶)؛ «همان کسانى که مى‏ گویند پروردگارا ما ایمان آوردیم پس گناهان ما را بر ما ببخش و ما را از عذاب آتش نگاه دار».

۳- درخواست رحمت: از نشانه‏ های بندگان مؤمن خدا درخواست آمرزش و رحمت برای یکدیگر است. «إِنَّهُ کاَنَ فَرِیقٌ مِّنْ عِبَادِى یَقُولُونَ رَبَّنَا ءَامَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَ ارْحمْنَا وَ أَنتَ خَیرُ الرَّاحِمِینَ»(مؤمنون/ ۱۰۹)؛ «در حقیقت دست ه‏اى از بندگان من بودند که مى‏گفتند: پروردگارا ایمان آوردیم بر ما ببخشاى و به ما رحم کن [که] تو بهترین مهربانى».

۴- درخواست دفع شر کافران: «رَبَّنَا لَا تجَعَلْنَا فِتْنَهً لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ»(ممتحنه/ ۵)؛ «پروردگارا ما را وسیله‌ی آزمایش [و آماج آزار] براى کسانى که کفر ورزیده ‏اند مگردان».

۵- تمامیت نور: «یَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَ اغْفِرْ لَنَا » (تحریم‌/ 8)؛ «مى ‏گویند پروردگارا نور ما را براى ما کامل گردان و بر ما ببخشاى».

۶- درخواست شریعت سمحاء: از صفات مؤمنان درخواست قوانینی سهل و در حد توان و اغماض از فراموشی و اشتباهات است: «رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَ لَا تَحْمِلْ عَلَیْنَا إِصْرًا کَمَا حَمَلْتَهُ عَلىَ الَّذِینَ مِن قَبْلِنَا  رَبَّنَا وَ لَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَهَ لَنَا بِه»(بقره/۲۸۶)؛ «پروردگارا، اگر فراموش کردیم یا به خطا رفتیم بر ما مگیر، پروردگارا، هیچ بار گرانى بر (دوش‏) ما مگذار؛ همچنان‌که بر (دوش‏) کسانى که پیش از ما بودند نهادى‏. پروردگارا، و آن‌چه تاب آن نداریم بر ما تحمیل مکن‏».

۷- درخواست پیروزی بر کافران: «… أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرین»(بقره/ ۲۸۶)؛ «سرور ما تویى‏؛ پس ما را بر گروه کافران پیروز کن».

۸- دافع انحراف و فساد عقیده: «رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَ هَبْ لَنَا مِن لَّدُنکَ رَحْمَهً إِنَّکَ أَنتَ الْوَهَّاب» (آل‌عمران/‌8)؛ «[مى‏گویند] پروردگارا! پس از آن‌که ما را هدایت کردى دل‌هایمان را دست‌خوش انحراف مگردان و از جانب خود رحمتى بر ما ارزانى دار که تو خود بخشایشگرى».

۹- پاداش و نیکی دنیا و آخرت: «رَبَّنَا ءَاتِنَا فىِ الدُّنْیَا حَسَنَهً وَ فىِ الاَخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنَا عَذَابَ النَّار»(بقره/ ۲۰۱)؛ «پروردگارا در این دنیا به ما نیکى و در آخرت [نیز] نیکى عطا کن و ما را از عذاب آتش [دور] نگه دار».

و صدها دعای خیر دیگر که مؤمنان برای خود و دیگران می‏خواهند. این دعا دل‏ها را به یکدیگر نزدیک و اعتقاد توحیدی را تقویت می ‏کند.

ج.  فضایل اخلاقی فردی

بدیهی است که علت اصلی بسیاری از عداوت‏ها و اختلافات به فرموده‌ی قرآن کریم جهل و رذایل اخلاقی چون حسادت، بد‌گمانی، جاه‌طلبی، خیانت، بخل و… است که قرآن کریم تنها چاره را در تهذیب نفس و توبه و انابه به سوی خدا می‏ داند: «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّئهَا* فَأَلهَمَهَا فجُورَهَا وَ تَقْوَئهَا* قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّئهَا* وَ قَدْ خَابَ مَن دَسَّئهَا»(شمس/ ۷ – 10)؛ «سوگند به نفس و آن کس که آن را درست کرد، سپس پلیدکارى و پرهیزگارى‏اش را به آن الهام کرد، که هر کس آن را پاک گردانید قطعاً رستگار شد، و هر که آلوده‏ اش ساخت قطعاً درباخت». و نیز «وَ تُوبُواْ إِلىَ اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکمُ‏ تُفْلِحُون»(نور/۳۱)؛ «اى مؤمنان همگى [از مرد و زن] به درگاه خدا توبه کنید امید که رستگار شوید».

 د. فضایل اخلاقی اجتماعی

انسان موجودی اجتماعی است و از ابعاد مادی و روانی به هم‏نوعان خود وابسته است. ادامه‌ی حیات و ادامه‌ی نسل بدون دیگران امکان‏ پذیر نیست. جوامع نیز این‏گونه ‏اند؛ لذا برای بقای جوامع رفتارهای اجتماعی همگرا ضروری است و از دیدگاه قرآن کریم جامعه‌ی مسلمین هم به این نوع رفتارها نیازمند است و جامعه‌ی اسلامی را به رفتارهای زیر توصیه می‏کند:

تعاون: «وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ»(مائده/ ۲)؛ «در نیکوکارى و پرهیزگارى با یکدیگر همکارى کنید و در گناه و تعدى دستیار هم نشوید».

اخوت و برادری: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ»(حجرات / ۱۰)؛ «در حقیقت مؤمنان با هم برادرند پس میان برادرانتان را سازش دهید».

مودت: «مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَى الْکُفَّارِ رُحَمَاء بَیْنَهُمْ»(فتح/ ۲۹)؛ «محمد… پیامبر خداست و کسانى که با اویند بر کافران سختگیر [و] با همدیگر مهربانند».

صلح و آشتی: «وَإِن طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا»(حجرات/ ۹)؛ «و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند میان آن دو را اصلاح دهید».

عدالت: «وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ»(حجرات/ ۹)؛ «و عدالت کنید که خدا دادگران را دوست مى‏دارد».

رسیدگی به نیازمندان: «الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَوهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکَوهَ»(مائده/ ۵۵)؛ «همان کسانى که نماز برپا مى‏دارند و زکات مى‏دهند».

 از این رو بر مسئولان فرهنگی و سیاسی جوامع اسلامی  است که با توجه به قرآن، امکانات ایجاد وحدت را فراهم نمایند.

 

منابع

* قرآن کریم.

۱. ابن عربی، احکام‌القرآن، ج ۲، نرم افزار جامع التفاسیر، قم، مؤسّسه تحقیقاتی-کامپیوتری نور.

۲. طباطبایی، سیّد محمّد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه‌‌ی سیّد محمّد باقر موسوى همدانى، قم، انتشارات اسلامى جامعه‏ ى مدرسین حوزه‌ی علمیه، ۱۳۷۴.

۳. حسینی فیروز آبادی، مرتضی، فضائل الخمسه من الصحاح السته، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.